Palu - Coğrafya

Ermeni Yüksek Yaylasının merkezi bir noktasında yer alan bu ilçeye İstanbul’dan nasıl ulaşılır? Bunun için başlıca üç yol var. Birincisi, Akdeniz yoluyla Mersin limanına kadar gelmek ve buradan bir kervana takılıp yol üzerinde Adana ile Maraş’ta mola vererek Palu’ya varmak. Bu yol 15 gün sürebilir ve kış güzergâhı tabir edilir. İkincisi bizi önce Kara Deniz üzerinden Samsun limanına, daha sonra kervanla Amasya, Tokat, Sivas, Harput ve nihayet Palu’ya götürür. Bu yol ise 16 gün sürebilir ve yaz güzergâhı diye bilinir. Üçüncü yol bizi yine Kara Deniz üzerinden Trabzon’a ulaştırır; buradan da bir kervana takılıp Gümüşhane, Erzincan, ardından Kiğı yakınlarından geçip Palu’ya varırız. Bu, on gün kadar sürdüğü için, en kısa güzergâh sayılabilir. Ancak, dağlık bir karakter arz ettiğinden, diğerleriyle kıyaslandığında kullanılması çok daha zordur. Keza bu nedenle yaz güzergâhı tabir edilir.

1878-1879 yıllarında Palu Piskoposluğu yapan Vartabed Boğos Natanyan [1] Palu’ya ulaştıran bu yolları tasvir etmiştir. Birkaç on yıl geçtikten sonra, ilin kuzeyinden, Harput’tan Erzurum’a götüren yol işlerlik kazanmaya başlar. Bu hat Palu ovasını doğudan batıya keserek Nıbışi, Norşinag, Nor Kiuğ Mezre (Yeniköy mezrası), Nor Kiuğ (Yeniköy), Armıcan (Yarımca) ve Gülişker (Muratbağı) köylerinin yakınından geçer. Ancak hiçbir büyük yol Palu’yu bu şoseye bağlamaz [2]. Palu’nun haritadaki mevkiini daha görünür kılmak için doğuda ona en yakın en önemli şehir merkezinin Muş, batıda Harput,  güneyde Diyarbakır, kuzeyde ise Kiğı ve Erzincan olduğunu belirtelim. Aradzani akarsuyu (Murat Çayı ya da Doğu Fırat) Palu ilçesini iki kısma ayırır: güney tarafı ya da akarsuyun sağ kıyısı üzerinde Ermenilerin yerleşik bulunduğu Til (Yeşilbayır) , Tırkhe (Keklikdere), Nacaran  (Baltaşı) ve  Kurdikan (Gümüşkaynak) köyleri bulunmaktadır. Bunlara Aşmuşad [Arşamşad, Arsamasad, Sumaysad vs. diye de anılmaktadır; ç.n.] ya da Güney Köyleri adı verilir. Palu ili kuzey tarafında yer almakta ve ondan batıya doğru uzanan kısımda Türklerin yerleşik bulunduğu Seydiler, keza Ermenilerin yaşadığı Nor Kiuğ, Nor Kiuği Mezre, Armıcan, Gülişker, Tavti Mezre [Tavit Mezrası, ç.n.] ve Uzunoba köyleri sıralanmaktadır. Yukarıda bahsi geçen bütün köyler Aradzani akarsuyunun sağ kıyısı üzerinde bulunmakta ve Vari Küğer [Aşağı Köyler, ç.n.] diye bilinmektedirler. Palu ilinin kuzeyinde batıdan doğuya uzanan ovada ilçenin sulak ve verimli tarlaları yer almakta; bu topraklar da Veri Küğer [Yukarı Köyler, ç.n.] diye anılmaktadır. Burası ilçede Ermenilerin en yoğun olarak yaşadıkları ve Kürt köylerinin nispeten az olduğu kısımdır. Ermenilerle yerleşik köyler: Tset (Kapıaçmaz), Suğam (Pınartepe), Sakrat (Yazıbaşı), Şunaz ([Çinazn, ç.n.] Saraybahçe), Abrank (Köprüdere), Murçomi Mezre ([Mırçuman, ç.n.] Karıncaköy), Çayri Mezre (Çayri Mezresi), Havav (Ekinözü), Nerkhi (Nirhi [Şenova, ç.n.]), Nıbışi (Nipşi), Khoşmat (Çakırkaş), Khamışlı (Kamışlı), Artukhan ([Artğan, ç.n.] Soğukpınar), İsabeg (İsabey) ve Kumbat (Kümbet) buradadırlar. Veri Küğer’in daha kuzey-doğusunda, Ermenilerin yaşadığı, verimli tarlalarıyla ünlü Okhu (Bulgurcuk) ve Tapa (Tepe (Karakoçan)) köyleri yer almaktadır. Söz konusu ovalık bölgeyi çevreleyen dağların etekleri üzerinde, Ermenilerin yaşadığı küçük köyler de var. Yüksekliği 2500 metreye ulaşan bu dağlık yerlerde Ermenilerin küçük bir azınlık, Kürtlerin ise nüfusun ezici çoğunluğunu oluşturduklarını teslim etmek gerekir [3].Bu açıklamalara bakarak, Palu’daki Ermeni nüfusunun daha çok Aradzani akarsuyunun hemen sol kıyısında ve özellikle de akarsuyun sağ kıyısındaki düzlükte odaklandığı anlaşılmakta. Söz konusu bölge ilçenin batı kısmını oluşturmaktadır. Geriye kalan kuzey, güney ve doğudaki yerlerde Kürtler yegâne baskın nüfusu temsil etmektedirler.

Palu Doğu Fırat’ın güney kıyısı üzerinde, Surp Mesrob Dağının eteğinde, bir vadinin içinde inşa edilmiştir. Aynı dağın zirvesinde, Urartular döneminden kalma bir kalenin harabeleri bulunmaktadır. Kasaba düzensiz sokakları ve yol almayı güçleştiren, ardı arkası bitmez iniş-çıkışlarıyla dikkat çeker. Palu güney ve kuzey taraflarında yüksek rakımlı dağlarla kuşatılmış olduğundan iklimi, özellikle yaz mevsiminde sağlıklı değildir.

Kasabada dört Ermeni mahallesi var: Yerevan, Doner, Surp Sahag ve Surp Giragos. Son iki mahalle 19. Yüzyılın bitiminde terkedilmiş ve harap halde idi. Dolayısıyla Ermenilerin hayatı Surp Mesrob Dağının eteklerinin Aradzani’ye [Murat Suyu, ç.n.] bakan tarafında kurulan Yerevan ile Doner mahallelerinde odaklanmış olarak kalır [4]. Bu inişli dağ yamacını Palulular Kıran tabir ederler. 1870’li yılların verilerine göre burada toplam 4683 nüfuslu 585 hane Ermeni yaşamaktaydı. Yine 1870’li yılların verilerine göre Surp Krikor Lusavoriç ile Surp Asdvadzadzin kasabanın faal iki kilisesidir; bununla beraber Surp Sahag ile Surp Giragos kiliseleri hâlâ faaliyettedirler. Bu iki kilise de birkaç on yıl sonra, söz konusu mahallelerdeki Ermenilerin gitmesiyle cemaatleri tarafından terk edileceklerdi. Dağın yamacı üzerinde, Ermeni mahallesinin biraz yukarısında Surp Toros nam bir adak yeri de bulunmaktaydı [5]. Protestan Ermeniler de Palu’da kendi ibadethanelerine sahiptiler. Güney tarafındaki dağın zirvesi Ermeniler tarafından Kohanamk [Erm. Şükürler olsun, şükrederiz vs.; ç.n.] diye isimlendirilmiş ve mahallin sakinleri için bir adak yeri idi. Dağın kuzey tarafı üzerinde ise bir diğer adak yeri, artık yalnızca yıkıntıları kalan eski Surp Boğos manastırı yer almaktadır [6].

İdare merkezi önceleri kasabadan çeyrek saat uzaklıkta bir mahalde bulunmaktaydı. Ancak bu yıkılır ve kasabanın tam ortasına yeni bir bina inşa edilir [7].

Palu sulak bir yer değildir. Aradzani’nin [Murat Suyu, ç.n.] yanından geçtiği doğru ama nehrin suyunu hayli yüksek mevkide kurulmuş kasabanın çeşitli mahallerine ulaştırmak kolay olmasa gerek. İhtimal bu nedenle, kasaba ve onun hemen yakın çevresi yeşillikle donanmış yerlerden genellikle yoksundur. Nitekim tekmil Palu topraklarında yalnızca az sayıda kavak ve badem ağacı bulunmaktadır. Suyun eksikliği Ermeni mahallelerinin sakinleri tarafından çokça kullanılan Şar, Var ve Cemi tabir edilen üç kaynakla kısmen giderilmektedir. Keza kaynağı aşağı Türk mahallesinde yer alan, hamamın buz gibi soğuk suyu var. Yazın Ermeni mahallelerinin at ya da merkep sahibi sakinleri buraya gelir ve hayvanlarına yükledikleri suyu Ermeni hanelerine taşırlar [8].

Türk mahalleleri Ermenilerinkinden ayrılmıştır. Şöyle ki Türkler üç farklı mahalde yaşamaktadırlar. Bunlardan ilki kalenin arkasında, kasabanın kuzey-batı sahasında bulunan ve 242 hane ile iki camili büyük bir mahalle olan Zovya’dır.  Aşağki Mehle [Aşağı Mahalle, ç.n.] denen diğeri kalenin güney-doğusunda; nehrin kıyısında, kaleyi andıran bir kayalığın, Kıntiga Kayası’nın tam arkasında yer almaktadır. Bu mahalle 436 haneye sahiptir. Çarşı Başı nam üçüncü mahalle kasabanın orta yerinde, çarşının baş tarafında ve bir yamaçta yerleşiktir. Bu da 528 hane barındırmaktadır. Böylece, 1870’li yılların verileriyle, Palu’da tamamı 7236 nüfus barındıran 1206 Türk hanesi bulunmaktadır [9].

1877-78 Türk-Rus harbinin arifesinde ve bu kez yalnızca erkeklerin sayısının yazılı olduğu salname verilerine dayanarak Ermeni nüfusu kasaba nüfusunun 20% ve bizzat Palu’nun 40%’ı civarında takdir edilmektedir. Harpten hemen sonra, Palu Mamuret-ül-Aziz vilayetine zaten bağlandığı zaman, Ermenilerin sayısının kasaba nüfusunun 40%’ını bulduğu tahmin edilmektedir. Bunun nedeni Müslüman erkek nüfusunun olağanüstü derecede azalmasıdır.  1890 yılı başlarında, Sultan Abdülhamit döneminde icra edilen Ermeni karşıtı kırımların arifesinde Palulu Ermenilerin nüfusu 13 ila 14 bin kişi, bir diğer deyişle toplam nüfusun 25%’i olarak hesaplanmaktadır. 1895-96 katliamları Ermenilerin sayısının hatırı sayılır ölçüde azalmasına yol açar. Birinci Dünya Harbinin arifesinde ise Ermeni nüfusu 15 bin civarında tahmin edilmektedir [10].

Ermeni köyü Havav (Ekinözü) bu konuda bir istisna teşkil etse de Palu kasabasının köylerinde genellikle dükkân bulunmaz. Öyle ki Palu halkının ve köylerden gelen insanların alışveriş yaptıkları yer kasabanın çarşısıdır. Çarşı içinde eski ve yeni hanlar yer almaktadır. Buralarda ticarethaneler vardır ve zanaatkârlar kendi dükkânlarına sahiptirler. Çarşı sahası genellikle, beraberlerinde getirdikleri malları sergileyip satan köylülerle doludur. Bunlar çoklukla buğday, arpa, odun ve kömür satarlar [11]. Kasabadan batıya doğru, Suğam (Pınartepe) köyüne götüren yol üzerinde bir Osmanlı ordusu üslenmiştir. Güneyden gelenler kasabaya girmek için Aradzani suyu üzerine atılmış bir köprüyü kullanmak zorundadırlar. Köprü, üzerine ahşap bir geçidin inşa edildiği taş temeller üzerine oturtulmuştur. Zamanın tasvirlerine bakılırsa oldukça harap haldedir. Aynı sağ kıyı üzerinde, köprünün tam yanında, buradan geçen yolcular ve onların yüklerini gözeten, hükümete ait bir nöbet mahalli bulunmaktadır [12].

Palu uzun bir süredir Diyarbakır vilayetinin bir parçasıydı. Bu durum Tanzimat reformlarının ışığı altında bütün Osmanlı idare sisteminin elden geçirildiği ve dâhildeki idari sınırların yeniden çizildiği 19. Yüzyılda değişir. İmdi 1869 salnamesi verilerine göre Palu idari bakımdan, yeni kurulan bir liva [kaza ile vilayet arasında bir idari birim, sancak; ç.n.] olup iki sancağı: Harput (Mamuret-ül Aziz)  ile Arğana [Ergani, ç.n.] Maden’i içinde barındıran Harput ile birleşir. Palu aynı zamanda kaza olarak örgütlenmiş ve şu müdürlüklerden [bucak, ç.n.] oluşmakta idi: Palu, Karabegan, Çapakçur (Bingöl) ve Egil. Bunlar da kendi içlerinde nahiyelere ya da nevahiye ayrılmışlardı. Şöyle ki:

Palu
Palu (79 köy),
Bulanık (49 köy),
Hun (9 köy),
Karaçor (38 köy),
Ohi (20 köy)

Karabegan
Karabegan (15 köy),
Vişin (14 köy),
Gök Dere (25 köy),  
Sivan (11 köy)

Çapakçur
Çapakçur (55 köy),
Meneşkut (-)

Egil
Egil (70 köy),
Nirib (10 köy),
Terkan (-)

Bir sonraki yıl aynı salnamede Sivan’ın köy sayısı düzeltilir ve 41 olarak belirtilir. Daha sonra yeni bir idari değişikliğin ışığında Çapakçur ve Egil müdürlükleri birbirinden ayrılır, Palu kazası ise kendisi de Diyarbakır vilayetine bağlı olan Ergani Maden sancağına bağlanır [13].

Ergani Maden sancağı Palu kazasından maada Ergani Maden ve Çermug (Çermig) kazalarını da içinde barındırmaktadır. Palu kazasının kendisi de 1903 verilerine göre şu dokuz nahiyeden oluşmaktaydı: Karabegan, Sivan, Gök Dere, Ohi, Bulanık, Karaçor, Aşmişad (Açmiçan), Hun (Khun) ve Mazruat [14]. Bizzat Vartabed Boğos Natanyan 1880’lerin verileriyle, aralarında yukarıdaki son üç ismin bulunmadığı, buna karşılık Voşi nam bir yenisini belirttiği yalnızca yedi nahiye sayar [15]. Bu nahiyelerden Mazruat kazanın merkez kasabası Palu’yu, aynı zamanda 44 köyü kucaklamaktadır [16]. Karaçor, Voşi ve Karabegan nahiyelerinde büyük çapta Kürtler yerleşiktiler. Bulanık, Gök Dere, Sivan ve Ohi nahiyelerinde daha çok Zaza Kürtleri yaşamaktaydılar [17].

1870-1871 Osmanlı salnamesi verilerine göre Palu toprakları üzerinde 299 köy bulunmaktadır. Her bir nahiyedeki köy sayısı şöyle belirtilmiş: Palu 80, Bulanık 50, Hun 10, Karaçor 39, Ohu 21, Gök Dere 26, Sivan 42, Karabegan 16 ve Veşin 15. 1915 rakamlarına göre ise bu kasabada 323 köy yer almaktadır [18].

Ermenilerin yaşadığı köyler hangileriydi?

Ermenilerin yerleşik bulunduğu köyler (yerleşiklikle ilgili verilerin büyük bir kısmı İstanbul Ermeni Patrikhanesinin 1912-1913 nüfus sayımı verilerine dayanmaktadır):

AMARAT ya da AŞIN KIUĞ (günümüzde Amarat)
Palu’nun kuzeyinde, Nerkhi’ye komşu bir mevkide yer almaktadır. Köy kasabalı birtakım Ermeni’nin yazlık mekânıdır. Meydanın ortasında yontulmuş taşlardan yapılma, 10 metrekare yüzölçümlü ve 1,5 metre derinliğinde bir havuz bulunmakta; ayrıca havuz suyunu fışkırtan bir de çeşme yer almaktadır [19].

ABRANK (günümüzde Köprüdere)
Palu’nun kuzeyinde, yaklaşık bir buçuk saatlik mesafede yer almaktadır [20]. Düzlük mevkidedir. Aşağı-yukarı 23 Ermeni hanesine sahip olup bir de Surp Asdvadzadzin nam bir kilise inşa edilmiştir [21].

AVLAVİ (günümüzde Avlağı)
Palu’nun kuzey-batısında, yaklaşık olarak dört saatlik bir mesafededir. Köy bir vadide yer almakta olup Ermeni ve Kürt karışık bir nüfusu barındırmaktadır: 19 Ermeni hanesine karşılık 20 Kürt hanesi. Bu iki topluluk ayrı mahallelerde yaşamaktadır [22].

ARTUKHAN (günümüzde Soğukpınar)
Khamışlı köyünün kuzey tarafında yer almakta ve 30-35 Ermeni hanesine sahiptir. Düzlük mevkidedir. Burada Surp Minas adına bir kilise inşa edilmiş olup bir de okul bulunmakta (45 öğrenci). Surp Tovmas Kilisesinin yıkıntıları Artukhan yakınlarındadır [23].

ARMUCAN (günümüzde Yarımca)
Palu’nun güney-batı tarafında, dört saatlik mesafede bulunmaktadır. 1870’lerde 50, Birinci Dünya Harbi arifesinde ise 30 kadar Ermeni hanesi barındırmaktaydı. Burada Surp Sarkis Kilisesi inşa edilmiş olup 30 öğrencili bir de okula sahiptir [24].

AK PUNAR (günümüzde Akpınar)
Palu’nun kuzey-doğusunda yer almaktadır.

TAVTİ MEZRE (günümüzde Tavtik)
Palu’nun batı tarafında, üç saatlik mesafededir. Dağlar arasında bulunan bir vadide yer almakta. 1870’lerde 22,  Birinci Dünya Harbi arifesinde ise 10 kadar Ermeni hanesi barındırmaktadır. Surp Giragos nam bir kilise ile 15 öğrencili bir okula sahiptir [25].
 
TAPA ya da TEPE (günümüzde Karakoçan)
Palu ilinin kuzey-doğusu ile Okhu (Bulgurcuk) köyünün batısında yer almaktadır. Düzlük mevkidedir. 1870’lerde 48,  Birinci Dünya Harbi arifesinde ise 61 kadar Ermeni hanesi barındırmaktadır. Surp Minas nam bir kilise ve 60 öğrencili bir okula sahiptir [26].

TIRKHE (günümüzde Keklikdere)
Palu’nun güney-batısında, Nacaran köyünden bir saatlik mesafede, Aradzani Suyunun sol kıyısı üzerinde bulunmaktadır. Köy yüksek bir mevkie sahip olup bir tepenin eteğine kurulmuş. 16 öğrencili bir okulu, keza Surp Sarkis nam, khaç şeklinde kâgir bir kilisesi vardır. 32 Ermeni hanesinden oluşmakta; bir Zaza Kürdü hanesi ile bir Kürt hanesi Ermenilerle bir arada yaşamaktadır [27].

TİL (günümüzde Yeşilbayır)
Palu’nun güney-batısında, Aradzani suyunun sol kıyısında yer almakta; geniş bir vadiye yerleşmiş olup Kürt ve Ermeni karışık 50 hane barındırmaktadır. Ermeni hane sayısı 24’tür. İki topluluk ayrı mahallelerde yaşarlar. Burası Surp Garabed isimli bir kilise ile 14 öğrencili bir okula sahiptir. Köyden on dakikalık uzaklıkta ise aynı zamanda Tila Vank [Tila manastırı, ç.n.] tabir edilen, yarı harap halde Surp Khaç manastırı bulunmakta. Bölgenin etkili Kürtlerinden Tevfik Beyin konağı da bu köydedir [28].

İSABEG (günümüzde İsabey)
Palu’nun kuzeyinde, dört saatlik mesafededir. Düzlük bir mevkie sahiptir. 1870’lerde 30, Birinci Dünya Harbi arifesinde ise 25 kadar Ermeni hanesi barındırmaktadır. Köyde Surp Kevork Kilisesi ve 45 öğrencili bir de okul bulunmaktadır [29].

KHADJAR ya da KHADJAR MEZRE (günümüzde Kaçar)
Bu köy Palu’nun batısında, yüksek bir mevkide kurulmuş. 35 Ermeni ve 15 Kürt hanesi barındırmakta. Şarap üretimiyle ünlüdür. Papaz Harutyun, Ermenilerin daha 1915 tarihinden önce köyü terk ettiklerini belirtmektedir [30].

KHAMIŞLI (günümüzde Kamışlı)
Palu’nun kuzey-batısında yer alan köy dokuz Ermeni hanesi ve Surp Sarkis nam bir kiliseye sahip [31].

KHARA KHAYA (günümüzde Kara Kaya)
Palu’nun kuzey-doğusunda; Ermeni ve Zaza Kürdü karışık dört haneye sahip [32].

KHARAGERIG (günümüzde Kara Gelig)
Palu’nun batısında beş saatlik mesafede yer almaktadır. Bir dağın eteğinde yerleşik bulunup, ayrı mahallelerde yaşayan topu topu 12 hanelik Kürt ve Ermeni karışık bir nüfusa sahiptir. Surp Khaç isimli bir kilisesi ve 11 öğrencili bir okulu var [33].

KHARABA (Arşamaşad, Aşmişad) (günümüzde Harabe Köy)
Aradzani suyunun sol kıyısı üzerindedir. Burada muhtemelen Dzopk’un başkenti Arşamaşad’a ait eski bir kalenin yıkıntıları bulunmakta [34].

KHARABÖRK (günümüzde Karabük)
Khamaşlı’nın (Kamışlı) batısında, bir vadinin içinde yerleşiktir. Burada 21 hane Ermeni ile beş hane kadar Zaza Kürdü yaşamaktadır. Surp Asdvadzadzin nam bir kilisesi ile 30 öğrencili bir okulu var [35].

KHOŞMAT (günümüzde Çakurkaş)
Palu ilinin kuzey-doğusunda, bir saatlik mesafede bulunmaktadır. Burası Surp Diramayr [Tanrı Anası, ç.n.] Asdvadzadzin isimli bir kiliseye sahip olup geniş ve verimli tarlalarla donanmıştır. 114 hane Ermeni yaşamakta ve 160 öğrencili iki okula ev sahipliği yapmaktadır [36].

GÜLİŞGER (günümüzde Muratbağı)
Palu’nun batısında, beş saatten fazla bir uzaklıkta; Aradzani suyunun kıyısında, düzlük bir mevkide yer almaktadır. Burası 1870’lerdeki verilere göre 320 Ermeni, Birinci Dünya Harbi arifesinde ise 25 hanede 143 Ermeni barındırmaktaydı. Köyde bir kilise ve 15 öğrencili bir de okul var [37].

GIRBO (günümüzde Kalkankaya)
Okhu (Bulgurcuk) ile Tepe (Karakoçan) arasında yer almakta. Köyün Kürt ve Ermeni karışık 20 hanesi var. Ermenilere ait altı hane ayrı bir mahalleyi oluşturmaktadır [38].

HALALKOM (günümüzde Halalkomu)
Palu’nun batısında, dağlık bir mevkide bulunmaktadır. Burası 1870’lerin verilerine göre 20, Birinci Dünya Harbi arifesinde ise 8 kadar Ermeni hanesi barındırmaktaydı. Köyde Surp Sarkis Kilisesi ve bir de okul var. 14 hane Zaza Kürdü Ermenilerle birlikte yaşamaktadırlar [39].

HAVAV (günümüzde Ekinözu)
Palu kasabasının kuzey-batısında, iki buçuk saatlik mesafede, düzlük bir mevkidedir. Güney-batısında, on dakikalık uzaklıkta, bir piskoposluk tesisi olan Kağtsrahayats [Erm. Tatlı, sevecen bakışlı; ç.n.] Surp Asdvadzadzin manastırı yer almakta. Köyün 207 hanesi, Surp Asdvadzadzin ve Surp Gatoğige [Katedral anlamında, ç.n.] isimli iki kilisesi, aynı zamanda 260 öğrenciye sahip iki okulu var. Kuzey-batısında, çeyrek saatlik bir uzaklıkta Avak Ag [Büyük Dere, ç.n.] suyu bulunmakta. Havav’ın çevresi daha önceki zamanlarda burada bir şehrin bulunduğunu düşündüren birçok eski yapının yıkıntıları, eski khaçkarlar ile dolu [40].

TSET (günümüzde Kapıaçmaz)
Palu’nun kuzey-batısında, iki saatlik mesafededir. Bir vadide kurulmuş olup 87 Ermeni hanesine sahiptir. Surp Toros nam kilisesi ve 55 öğrencili bir okulu var.  Köyün batısındaki yüksek bir mevkide, bir adak yeri olan Haybad ziyaretgâhı bulunmakta. Burada, içinde büyük bir khaçkarın yerleştirildiği bir de madur [küçük kilise, şehitlik; ç.n.] var. Tepedeki madura ulaşmak için yarım saatlik bir yokuş tırmanmak gerekiyor. Tset’in çevresinde bundan başka dört ziyaretgâh daha var. Biri, Surp Khaç, köyün güney tarafında. Ondan 100 metre uzaklıkta, mahalli lehçeyle Haybad’ın Kız Kardeşi demek olan Haybıdkor bulunmakta. Köyün batı tarafında, Haybad yönünde Tukh Manug [Esmer Çocuk; ç.n.] ziyaretgâhı, doğu tarafında ise ismi hatırlanmayan bir diğer ziyaretgâh yer almaktadır [41]

ĞAMBER ŞEYH ya da KHAMBAŞEKH (günümüzde Kambersih)
İsabey’in kuzeyinde, Kümbet köyüne komşu, düzlük bir mevkide yer almaktadır. Kürt ve Ermeni karışık 30 kadar hanelik bir nüfusa sahip [42].  Papaz Harutyun, Ermenilerin daha 1915’ten önce köyü terk ettiklerini belirtmektedir [43].

MURÇOMİ MEZRE (günümüzde Karıncaköy)
Havav (Ekinözü) köyünden güneye doğru 20-25 dakikalık uzaklıkta, düzlük bir mevkide yer almaktadır. Burası 1870’lerdeki verilere göre 44, Birinci Dünya Harbi arifesinde ise 20 Ermeni hanesi barındırmaktaydı. Köyde Surp Kevork Kilisesi ve 18 öğrencili bir de okul var [44].

NACARAN (günümüzde Baltaşı)
Palu’nun güney-batısında, Aradzani Suyunun sol kıyısı üzerinde, bir tepenin eteğinde yerleşiktir. 25 Ermeni, aynı zamanda 10 Kürt hanesine sahip. Köyde Surp Minas Kilisesi ve 18 öğrencili bir de okul var [45]. 

NEKHRİ ya da NERKHİ (günümüzde Nirkhi)
Palu’nun kuzeyinde ve ondan yarım saat uzaklıktadır. Köy, Khaçkıran tabir edilen dev bir kayalığın eteğinde kurulmuş. Evler bir yamacın üzerine yan yana inşa edilmiş ve bu haliyle köye kendine has bir görünüş kazandırmış. Geleneğe göre, sağırları iyileştirme gücü olan bir kaynağa sahip. Nekhri’de Surp Asdvadzadzin Kilisesi ve 75 öğrencili bir okul bulunmakta. Kilisenin arkasında Mavi Khaçkar tabir edilen, ponza taşından yapılma, iki metre boy ve bir metre eninde bir de khaçkar var. Burada 62 hane Ermeni yaşamaktadır. Köyün sağ tarafında içine muhtemelen bir zamanlar inzivahane niyetine kullanılan küçük bir odanın oyulmuş olduğu büyük bir kaya yer almakta [46].

NOR KİUĞ (günümüzde Yeniköy)
Kasabanın batısında, bir buçuk saatlik mesafede yer almaktadır. Köyün 21 Ermeni hanesi, keza bir kilise ile 15 öğrencili bir okulu var [47].

NOR KİUĞMEZRE (günümüzde Yeniköy mezrası)
Palu’nun batısında, üç saat kadar uzaklıktadır. Yüksek bir mevkide yerleşik olup 30 Ermeni hanesi barındırmakta. Bir kilisesi ve bir okulu var [48].

NORŞINAG (günümüzde Beşpınar)
Palu’nun batısında, iki saatlik uzaklıktadır. Beş Ermeni hanesine sahip küçük bir köydür [49].

NIBIŞİ (günümüzde Nipşi)
Palu’nun kuzey-doğusunda, bir saatlik uzaklıktadır. Nekhri köyüne komşu. Palu ovasına hâkim yüksek bir mevkide yerleşik. 36 Ermeni hanesi barındırmakta ve Surp Garabed Kilisesi ile 45 öğrencili bir de okulu var. Köyün yakınında Surp Boğos manastırının yıkıntıları bulunmaktadır. Yanında, Ermeniler ve diğer milletler indinde bir adak yeri olan Surp Boğos kaynağı yer almakta. Nıbışi köyüne yakın bulunan bir diğer ziyaretgâh da Surp Tuman’dır. Kasabalı Ermeniler sonradan bu köyün içinde toprak satın alıp kuyular açmaya başlarlar. Nıbışi’nin coğrafi mevkii ona çeşitli imkânlar sağlamaktadır: iklimi elverişli, toprağı sulak, bağ-bahçe bakımından zengindir. Bu köy tek kelimeyle gelecekte bir şehre dönüşecek elverişliliğe sahipti; özellikle Harput’tan Erzurum’a uzanan yeni şosenin onun pek yakınından geçtiği düşünüldüğünde [50].

ŞİNAZ (günümüzde Saraybahçe)
Abrank (Köprüdere) köyünün güneyinde, Palu kasabası ile Havav (Ekinözü) köyü arasında, düzlük bir mevkidedir. Surp Hagop nam küçük, eski bir kilisesi var. 54 Ermeni hanesi barındırmaktadır [51].

UZUNOVA (artık yok)
Palu’nun batısında, altı saatlik mesafede yer almaktadır. Aradzani Suyu kıyısında yerleşik olup kırlık bir mevkie sahiptir. Burası 1870’lerdeki verilere göre 360 nüfuslu 45 Ermeni hanesi, Birinci Dünya Harbi arifesinde ise 178 Ermeni barındırmaktaydı. Köyde Surp Asdvadzadzin isimli bir kilise var. Sakinlerinin büyük bir kısmı Protestan Ermeniler olup bunlar kendi ibadethane ve okullarına sahipler [52].

UZUNOVA MEZRE (günümüzde Uzunova)
Uzunova’ya komşu olup 12 Ermeni hanesi barındırmaktadır. Surp Sarkis isimli bir kilisesi var [53].

ÇAYRİ MEZRE (günümüzde Çayri Mezre)
Nıbışi köyü yakınında yer almaktadır. 13 Ermeni hanesine sahip. Surp Krikor Kilisesi ve 16 öğrencili bir de okulu var [54].

BAĞİN (günümüzde de Bağin)
102 kadar Ermeni hanesinden oluşmaktadır. Palu’dan dümdüz güneye doğru dört saatlik mesafededir. 140 öğrencili iki okula sahip; bunlardan birinin ismi Aramyan. Surp Sarkis nam bir de kilisesi var. Köyden güneye doğru bir saatlik uzaklıkta Bağin’in eski hükümdarlık kalesinin kalıntıları, keza birbiri ardı sıra Surp Sarkis manastırı ile Surp Asdvadzadzin kilisesinin yıkıntıları bulunmakta [55].

BAŞARAT (günümüzde de Başarat)
Palu’nun batısında, dört saatlik mesafede, bir vadinin içinde yer almaktadır. 12 hane Ermeni 10 hane Zaza Kürdü ile bir arada yaşamaktadır [56].

SAKRAT (günümüzde Yazıbaşı)
Palu’nun kuzey-batısında, Şinaz’ın yakınında, kırlık bir mevkidedir. 75 haneye, Surp Toros kilisesi ve 73 öğrencisiyle bir okula sahip. Palu’nun etkili beylerinden İbrahim ve Rüştü’nün bu köyde konakları var. Kürt beyleri, köle gibi zorla çalıştırarak konaklarını Sakrat’ın Ermeni köylülerine inşa ettirmişlerdi. Sev Ag [Kara Su, Dere; ç.n.] suyu ünlüdür [57].

SIRİN (günümüzde Serin)
Palu’nun güneyinde, Sırin Dağın geniş düzlüğünde yer almaktadır. Sırin’i Bağin köyünden iki saatlik bir mesafe ayırmaktadır. Hepsi Ermenilere ait 32 haneye sahip. 40 öğrencili okulu ve Surp Asdvadzadzin nam kilisesi var [58].

SIĞAM (günümüzde Pınartepe)
Palu’nun batısında, bir buçuk saatlik uzaklıktadır. 51 Ermeni hanesi, Surp Khaç kilisesi ve 50 öğrencili bir okulu var.  Surp Garabed maduru ile Surp Boğos ziyaretgâhı da burada yer almakta [59].

DEVECİ (günümüzde Deveci)
Palu’nun kuzeyinde, üç saatlik uzaklıkta, düzlük bir mevkidedir. Kürt ve Ermeni karışık 15 hanelik bir nüfusu barındırmakta [60].

DEMİRCİ (günümüzde Demirci)
Palu’nun kuzey-doğusundadır. Burada Ermeni ve Zaza Kürdü karışık bir nüfus oluşturan 20 hane bulunmakta [61]. Papaz Harutyun, Ermenilerin daha 1915’ten önce köyü terk ettiklerini belirtmektedir [62].

DİLİMLİ (günümüzde Tekardıç)
Tepe’nin (Karakoçan) kuzey-batı tarafında yer alan, Kürt ile Ermeni karışık bir köy. Bunların ayrı mahallelerde yaşadıkları on kadar hanesi var. Köy bir kiliseye ve onun yakınında Sev Kar [Kara Taş, ç.n.] Baba tabir edilen bir ziyaretgâh-adak yerine sahip [63]. Papaz Harutyun, Ermenilerin daha 1915’ten önce köyü terk ettiklerini belirtmektedir [64].

KENGERLİ (günümüzde Fahribey)
Palu’nun batısında. 28 Ermeni hanesine sahip. Surp Tovmas Kilisesi ve 20 öğrencili bir okulu var [65].

KUMBAT (günümüzde Kümbet)
Palu’nun kuzeyinde, aşağı-yukarı beş saatlik mesafede yer almakta. 32 haneye sahip. Köyde Surp Asdvadzadzin kilisesi ve 40 öğrencili bir okul var [66].

KURDİKAN (günümüzde Gümüşkaynak)
Palu’nun güney-batısında yer alan, Kürt-Ermeni karışık nüfusa sahip bir köy. Köyde altı hane Ermeni yaşamakta ve bunların Surp Khaç nam kiliseleri var [67].

OKHU (günümüzde Bulgurcuk)
Palu’nun kuzey-doğusunda yer alan, Kürt-Ermeni karışık nüfuslu, düzlük bir köydür. Burada 25 Kürt ve 25 Ermeni hanesi bulunmakta; Kürtler ve Ermeniler ayrı mahallelerde yaşamaktadırlar. Köyün Surp Giragos kilisesi ile 40 öğrencili bir okulu var. Doğusunda bir adak yeri olan Surp Sarkis ziyaretgâhı yer almakta. Okhu’nun çevresi çok sayıda khaçkarla doludur [68].

• [1] Kıdemli Rahip Boğos Natanyan, Ardosr Hayasdani gam değegakir Palua, Karperta, Çarsancaki, Cabağ Çuri yev Yerzıngayu [Ermenistan’ın Gözyaşı ya da Palu, Harput, Çarsancak, Çapakçur ve Erzincan Hakkında Rapor (Արտօսր Հայաստանի կամ տեղեկագիր Բալուայ, Քարբերդու, Չարսանճագի, Ճապաղ Ջուրի, եւ Երզնկայու, ç.n.)], (Ermenice), 1883, İstanbul, s. 13-14.
• [2] Papaz Harutyun Sarkisyan (Alevor [Ak saçlı, ç.n.]), Palu, ir sovoruytnerı, gırtagan u imatsagan vicagı yev parparı [Palu: adetleri, eğitim ve entelektüel durumu ve lehçesi (Բալու. իր սովորոյթները, կրթական ու իմացական վիճակը եւ բարբառը), ç.n.] (Ermenice), Sahag-Mesrob Matbaası, Kahire,1932,  s. 251.
• [3] Mesrob Grayan, Palu: Palui gyanken arnıvadz badgerner, huşer, çapadzo kertıvadzner yev artsag eçer[Palu: Palu hayatından alınmış resimler, anılar, şiir ve düzyazılar (Բալու. Բալուի կեանքէն առնուած պատկերներ, յուշեր, չափածոյ քերթուածներ եւ արձակ էջեր), ç.n.], (Ermenice), Kilikya Katolikosluğu, 1965, Antilyas, s. 111.
• [4] a.y., s. 207.
• [5] Natanyan, a.g.e., s. 32-33.
• [6] Grayan, a.g.e., s. 38, Natanyan, a.g.e., s. 84.
• [7] Grayan, a.g.e., s. 40.
• [8] a.y., s.44
• [9] Natanyan, a.g.e., s. 30, 41, 47-48.
• [10] Palu hakkındaki yayınlanmamış çalışmasını bize göndermek lütfunda bulunan George Ağcayan’a bu bilgiler için teşekkür borçluyuz.
• [11] Grayan, a.g.e., s. 41.
• [12] a.y., s. 42.
• [13] Palu hakkındaki yayınlanmamış çalışmasını bize göndermek lütfunda bulunan George Ağcayan’a bu bilgiler için teşekkür borçluyuz.
• [14] Harutyun Tsakhsuryan, Badmutyun Palahovidi hınuts minçev mer orerı [Kadim zamanlardan günümüze Palu Vadisinin tarihi (Պատմութիւն Բալահովիտի հնուց մինչեւ մեր օրերը), ç.n.] (Ermenice), yay. Donigyan, 1974, Beyrut, s. 253.
• [15] Natanyan, a.g.e., s. 94.
• [16] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 253.
• [17] a.y., s. 95-97.
• [18] Palu hakkındaki yayınlanmamış çalışmasını bize göndermek lütfunda bulunan George Ağcayan’a bu bilgiler için teşekkür borçluyuz.
•  [19] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 273.
• [20] Şehirden şehre, köyden köye olan uzaklıkları kat etme sürelerinin hepsi yayan yolculuklara göre ifade edilmiştir.
• [21] Raymond H. Kevorkyan/Paul B. Pabuçcuyan, Les Arméniens dans l’Empire ottoman à la veille du génocide [Soykırımın arifesinde Osmanlı İmparatorluğundaki Ermeniler, ç.n], Paris, Yay.. Arhis, 1992, s. 408, Tsakhsuryan, a.g.e., s. 274. Natanyan, a.g.e., s. 79.
• [22] Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408, Natanian, a.g.e., s. 84.
• [23] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 284, Natanyan, a.g.e., s. 67.
• [24] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 275, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408, Natanyan, a.g.e., s.  86.
• [25] Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408, Natanyan, a.g.e., s. 87.
• [26] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 283, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408, Natanyan, a.g.e., s. 70.
• [27] Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408, Tsakhsuryan, a.g.e., s. 272, Natanyan, a.g.e., s. 89.
• [28] Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408, Tsakhsuryan, a.g.e., s. 271.
• [29] Natanyan, a.g.e., s. 74, Tsakhsuryan, a.g.e., s 285, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408.
• [30] Natanyan, a.g.e., s. 84, Sarkisyan, a.g.e., s. 320.
• [31] Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408, Tsakhsuryan, a.g.e., s. 284, Natanyan, a.g.e., s. 67.
• [32] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 284, Natanyan, a.g.e., s. 73.
• [33] Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408, Natanyan, a.g.e., s. 85.
• [34] Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408, Tsakhsuryan, a.g.e., s. 272.
• [35] Natanyan, a.g.e., s. 68, Tsakhsuryan, a.g.e., s. 284, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s.408.
• [36] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 272, Natanyan, a.g.e., s. 74-75, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s.408.
• [37] Natanyan, a.g.e., s. 86.
• [38] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 284, Natanyan, a.g.e., s. 69.
• [39] Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408, Natanyan, a.g.e., s. 85.
• [40] Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408, Natanyan, a.g.e., s. 60-64.
• [41] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 275-277, Natanyan, a.g.e., s. 83, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408.
• [42] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 285, Natanyan, a.g.e., s. 71.
• [43] Sarkisyan, a.g.e., s. 320, Tsakhsuryan, a.g.e., s. 285.
• [44] Natanyan, a.g.e., s. 66-67, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408, Sarkisyan, a.g.e., s. 320, Tsakhsuryan, a.g.e., s. 279.
• [45] Natanyan, a.g.e., s. 88, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408, Tsakhsuryan, a.g.e., s. 272, Sarkisyan, a.g.e., s. 320.  Sarkisyan’a göre Nacaran’daki kilisenin isminin Surp Nışan olduğunu belirtelim.
• [46] Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408, Natanyan, a.g.e., s. 77-78, Tsakhsuryan, a.g.e., s. 272.
• [47] Natanyan, a.g.e., s. 86, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408.
• [48] Natanyan, a.g.e., s. 86-87.
• [49] a.y., s. 87.
• [50] Grayan, a.g.e., s. 43, Natanyan, a.g.e., s. 77-78, Tsakhsuryan, a.g.e., s. 273-274.
• [51] Natanyan, a.g.e., s. 79, Tsakhsuryan, a.g.e., s. 274.
• [52] Natanyan, a.g.e., s. 83, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408.
• [53] Natanyan, a.g.e., s. 84-85, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408.
• [54] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 274, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408.
• [55] Tsakhsuryan, a.g.e., s.269, Natanyan, a.g.e., s. 87-88, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408.  Bkz. keza:  Bağin Köyünü Yeniden İnşa ve Eğitim Cemiyeti (Bağin Kyuği veraşinats yev usumnasirats Miutyun) tarafından yayınlanan Badmutyun Bağnadan [Bağin evinin tarihi (Պատմութիւն Պաղնատան), ç.n.], ‘Hairenik’ Matbaası, Boston, 1966.
• [56] Natanyan, a.g.e., s. 85, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408.
• [57] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 274, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408, Natanyan, a.g.e., s.  80-81.
• [58] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 271, Sarkisyan, a.g.e., s. 320, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408.
• [59] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 274, Natanyan, a.g.e., s.  80, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408.
• [60] Natanyan, a.g.e., s.  73-74, Tsakhsuryan, a.g.e., s. 284.
• [61] Natanyan, a.g.e., s.  73 Tsakhsuryan, a.g.e., s. 284.
• [62] Sarkisyan, a.g.e., s.  320.
• [63] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 284, Natanyan, a.g.e., s.  70.
• [64] Sarkisyan, a.g.e., s.320.
• [65] Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408.
• [66] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 285, Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408, Natanyan, a.g.e., s.  71.
• [67] Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408.
• [68] Tsakhsuryan, a.g.e., s.  279-282, Natanyan, a.g.e., s. 69. Kevorkyan / Pabuçcuyan, a.g.e., s. 408.