Erzincan şehrindeki Krisdinyan Okulunun anasınıfı öğrencileri ve öğretmenleri, 1907 civarı.

Erzincan - Okullar

Yazar: Robert Tatoyan 12/05/2019 (son değişiklik: 12/05/2019), Çeviren: Arlet İncidüzen

19. Yüzyılın İkinci Yarısı-20. Yüzyıl Başlarında Erzincan Kazasının Ermeni Nüfusu

Osmanlı İmparatorluğu’nun Erzurum Vilayetinin Erzincan Sancağı, Erzincan Kazası, yaklaşık olarak tarihi Ermenistan Krallığının Yukarı Ermenistan (Partzır Hayk) Vilayetinin, Erzincan ovasını bütünüyle kapsayan Yegeğyats Sancağı arazisine denk gelmektedir. Kazanın kuzeyinde Bayburt, doğusunda Tercan, güneyin Dersim ve batısında da Gamakh veya Gercanis bulunmaktaydı. [1]

Erzincan Ovası, verimli ve sulak olarak tanımlanmakta, etrafını saran dağlar güzel ve yeşil, iklimi ılıman, yer yer dağlık, yer yer karasal ve sıcaktı. [2]

Erzincan Kazasında Büyük Felaket öncesinde 32’si mezra (palanga ismiyle de bilinen- 37 tanesi) ve içlerinden 11’nde sadece Ermenilerin yaşadığı yaklaşık olarak 120 yerleşim yeri bulunmaktaydı. [3] Sancak ve kazanın merkezi olan Erzincan şehri, nüfusuyla Erzurum Vilayetinin ikinci büyük yerleşimiydi. [4] İstanbul Ermeni Patrikhanesinin 1913 tarihli raporuna [5] göre kazanın 25,795 kişilik Ermeni nüfusunun 13,109’u (2,021 hane) Erzincan şehrinde, 12,686’sı da kazanın Ermeni köylerinde yaşamaktaydı. [6] Ermeniler, kaza nüfusunun üçte birini oluşturmaktaydı. [7]

Erzincan şehrinin çarşısı (Kaynak: Raymond H. Kévorkian/Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du Génocide, Paris, 1992).

Erzincan Kazası Ermenilerinin 1878 Öncesindeki Eğitim Durumu

Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Osmanlı Ermenistanı’nın diğer bölgelerinde olduğu gibi, 19. yüzyıl öncesinde Erzincan Kazası coğrafyasında da Ermeni manastırları dahilinde, nadiren de olsa kiliselerin bünyesinde, Ermeni okulları faaliyetteydi. Manastır okullarında eğitimli rahipler, kiliselerde de ise papaz, diyakoz, kilise görevlileri eğitim vermekteydi [8]

18. yüzyıl sonlarında, başkent İstanbul ile İzmir’de, daha sonra yani 19. yüzyılın başlarında da kazalarda kilise görevlileri veya sivil şahıslar tarafından idare edilen bağımsız okullar-derslikler açılmaya başlamıştı. [9]

1789’da, Sultan III. Selim, ülkede başlattığı batılılaşma hareketi kapsamında Ermenilere ve Rumlara, sivil okullar veya “mahalle-mektep”leri açma izni vermekteydi. Bu okullar, cemaat kiliseleri dahilinde, kilisenin mütevelli heyetinin idaresinde işlemekteydi. [10] Osmanlı otoritelerinin izniyle 1790’lı tarihlerde İstanbul’da, 1800’lerden itibaren de imparatorluk sancaklarında mahalle mektepleri açılmaya başlamıştı.

Erzincan şehrinin güney kısmı, 1907, Ermeni mahallesi. 1) Kazan Kaya Dağı, 2) S. Yeğya Dağı, 3) Hamesdi Kürt köyü, 4) Tılkhas Kürt köyü, 5) Cırızni Kürt köyü, 6) Ermeni ve Kürt nüfusa sahip bir köy, 7) Tamariga vadisi, 8) Surp Nerses Hayrabed Diraşen Manastırı, 9) Türk köyü, 10) S. Kevork Manastırı, 11) Yergan Ermeni köyü, 12) Gelintsig Ermeni köyü, 13) Horom Akrag Ermeniköyü, 14) Plur Türk köyü, 15) Ureg Türk köyü, 16) Medz Akrag Ermeni köyü, 17) Çarçaranats S. Lusavoriç Manastırı, 18) Bekçi kulübesi, 19) Maraçakhd sayfiyesi, 20) Fırat nehri kıyısında bir kahvehane, 21) Asker tabakhane, 22) Naregyan Okulu ve S. Pırgiç Kilisesi (Kaynak: "Erzincan" Albümü, İstanbul, 1907, Patrik Mağakya Ormanyan için hazırlanmış).

Osmanlı Ermenilerinin eğitim hayatı, İstanbul Patriği III. Garabed Balatsi’nin, patrikhaneye bağlı bütün piskoposluk merkezlerine hitaben yazdığı ve “kilisenin evlatlarının eğitimi için okullar açılmasını” bildiren 10 Temmuz 1824 patriklik fermanıyla yeni bir ivme kazanmıştır. [11]

İstanbul Patrikhanesinin 1834 tarihli raporuna göre, başkent haricinde, Osmanlı İmparatorluğu’nun dahilinde 144 Ermeni okulu faaliyettedir. Kaza okulları içerisinde Erzincan’da da bir okul bulunduğu (ne yazık ki öğrenci ve öğretmen sayısı belirtilmeden) aktarılmıştır. [12] Başka bir tanıklık vesilesiyle Erzincan şehrindeki bu ilk okulun, şehrin ana kilisesi Surp Nışan’a bitişik olduğunu öğrenmekteyiz. [13]

Erzincan’daki Ermeni eğitim hayatı hakkında daha ayrıntılı bilgilere 1850’lerin başlarından itibaren ulaşabilmekteyiz. Erzincan doğumlu Giragos Ğazancıyan’a [Kazancıyan?] göre bahsi geçen dönemde Erzincan şehrinde, 100 erkek ve 40 kız öğrencinin eğitim gördüğü tek bir Ermeni okulu bulunmaktadır. [14] Okulun, yılda 10-20 altın parayı bulan masrafı dini piskoposluk merkezi tarafından karşılanmaktadır. Okulda 7 yıllık bir eğitim verilmektedir (G. Ğazancıyan burada 1849-1856 yılları arasında eğitim görmüştür). Erzincan’daki bu okulda Ermenice (okuma ve yazma), ilahi okuma, İncil okuma ve tefsir ve hitabet öğretilmektedir. Dilbilgisi, alfabe kitapları, Zebur, ayin kitabı, havarilerin faliyetleri (seçmeli) ve Nareg [bir dua kitabı] kullanılan ders kitaplarıdır. [15]

Okulda, bir papaz ve bir öğretmen eğitim vermekteydi. Erzincan’daki okulda sadece bir sene çalışmış olan yetenekli dilbilgisi öğretmeni Avedis Zulalyan, G. Ğazancıyan’ın hafızasında yer etmiş bir isimdir. [16]

1
2
3

1) Ermeni okulları reform talimatnamesi, Mühendisyan Matbaası, İstanbul, 1873.
2) Inderagan Okulu, Yegeğyats, iki yıllık rapor, 1879-1881, Hovsepa Kavafyan Matbaası, İstanbul, 1881.
3) Taniel'in kehaneti, minyatür: Sarkis, 1362, Erzincan. Elyzması no: 4519 (Kaynak: Armenian Miniatures from the Matenadaran Collection, Nairi Publishing House, Yerevan, 2009)

G. Ğazancıyan’ın renkli tasviriyle okul, sopa ve falaka aracılığıyla idare edilmektedir. Eğitimin merkezinde Hıristiyanlık öğretisi vardır: “Sabah-akşam, öğrenciler güne duayla başlayıp günü duayla bitirirlerdi ve kilise gitmek mecburiydi; Yegestse, Havadov, Der amenagal, Voğormıya gib birçok duay öğrenir ve birçok ilahi, İncil bölümü gibi ezbere söylerlerdi.” [17]

Yine Ğazancıyan’ın tanıklığına göre, 1840-1850’li yıllarda Erzincan kazasının büyük Ermeni köylerinde de kiliseye bitişik kilise okulları faaliyet göstermektedir. [18] O dönemde, köy okulları ile şehirdeki okulun öğretim sistemi ve metodu farklı değildir.

Osmanlı İmparatorluğu’nun diğer Ermeni yerleşim yerlerinde olduğu gibi Erzincan kazasında da okulların kurulmasına paralel olarak eğitim meselesinin geliştirilmesini amaç edinen eğitim-“kültür” cemiyetleri ortaya çıkmıştır. Böylece, kaynaklara göre Erzincan’ın en eski eğitim-kültür cemiyeti olarak geçen “Surp Nersisyan” 1848 yılında kurulmuştur. [19]

1856-1859 tarihlerinde, Erzincan’daki Surp Yerortutyun kilisesine bitişik, yine aynı dönemde açılmış olan Lusavoriçyan (daha sonra Getronagan) Okuluna destek olmak için kurulan “Lusavoriçyan” Cemiyeti göze çarpmaktadır. [20]

Erzincan işi yastık kılıfları (Kaynak: Thopmson/Nielsen Arşivi, Iowa City ve Berkeley, ABD)

1860’ta Milli Nizamname’nin kabul edilmesi ardından, Osmanlı Ermenistanı ile Osmanlı İmparatorluğu dahilindeki diğer Ermeni yerleşim yerleriyle birlikte Erzincan’da da eğitim hayatı kalıcı ve sürekli bir gelişme göstermiştir. Osmanlı İmparatorluğu Ermeni okullarının idare biçimi Nizamname’yle düzenlenmiş ve neredeyse Büyük Felaket’e kadar hiç değişiklik yapılmadan sürdürülmüştür. Ermeni Patrikhanesi bünyesinde, Ermeni millet meclisi tarafından seçilmiş 7 sivilden oluşan ve Osmanlı Ermenilerinin eğitim ve öğretim işlerinin genel idaresinden sorumlu bir Eğitim Komisyonu (aynı zamanda İstanbul Merkezi Eğitim Komisyonu olarak da bilinirdi) tesis edilmiştir. Komisyonun temel amaçları arasında Ermeni okullarının reformlar gerçekleştirmek, eğitimi desteklemek maksadıyla kurulmuş olan eğitim-kültür cemiyetlerini teşvik etmek, “donanımlı” öğretmenler yetiştirilmesini sağlamak, ders kitabı hazırlatmak vb. bulunmaktaydı. Eğitim komisyonu aynı zamanda “Ermeni” okullarının matbu eğitim programlarının hazırlanması, mezuniyet diplomalarının düzenlenmesi ve benzer işlerden de sorumluydu (bkz. Ermeni Nizamnamesi, madde 45). [21]

Ermeni yerleşim yerlerindeki okulların idaresi, okulun işleyişiyle ilgili çeşitli ihtiyaçların temin edilmesi, okulun bulunduğu yöredeki mütevelli heyetlerinin veya onlar tarafından belirlenmiş okul yönetim kurullarının sorumluluğundaydı. Okulun bağımsız ve düzenli bir şekilde faaliyetini sürdürebilmesi adına gerekli tüm masraflar, mütevelli heyetinin “kasa”sı tarafından karşılanıyordu. Bu kasa, halkın verdiği vergiler, kilise ve okulun mülklerinden elde edilen gelirler, kilisede toplanan bağışlar, adak ve hediyelerle dolmaktaydı. Mütevelli heyetleri, okulu ilgilendiren meselelerde doğrudan İstanbul Ermeni Patrikhanesiyle bağlantıya geçmek zorundaydı.[22]

1
2

1) Torosyan ailesi, Erzincan.
2) Seisyan ailesi, 1914, Erzincan
(Kaynak: Karnig Isdepanyan, Yerzınga, Hınakuyn Tarerits Minçev Mer Orerı, Erivan Üniversitesi yayını, Erivan, 2005)

Bahsi geçen bu dönemde, Milli Eğitim Komisyonu, Osmanlı İmparatorluğu dahilindeki Ermeni okulları için düzenlenmiş büyük oranda Avrupa özellikle de Fransız eğitim sisteminden örnek alınmış bir müfredatı yürürlüğe koyar. Yuva, anaokulu, ilkokul ve ortaokul seviyeleri belirlenir. Her bir seviye için oktuluacak dersler, sınıf sayıları, ders saatleri, cezalar ve ödüller belirlenir. Sınıfların bölünmesi, okulların seviyeleri, okutulacak derslerin programları, ders saatleri, öğle tenefüsleri, bayram tatilleri vb. düzenlemeler de gerçekleştirilir. Ermeni okullarında öğrencilerin eğitim seviyelerinin takibi, takdir belgeleriyle tasdiki, bitirme sınavlarını vermeleri ve mezuniyet diplomaları gibi uygulamalar da giderek hayata geçirilir. [23]

1860’ların sonlarında, 1870’lerin başlarında Erzincan şehrinde zaten faaliyette bulunan Surp Nışan Ana Kilisesi bitişiğinde Yeznigyan okulu ile Surp Yerortutyun Kilisesi bitişiğindeki Lusavoriçyan okullarının yanı sıra Aramyan (Surp Sarkis Kilisesi bünyesinde) ve Naregyan (Surp Pırgiç Kilisesi bünyesinde) mahalle mektepleri de açılır. Bunlar dışında 1870’lerde Erzincan’da Krisdinyan kız okulu (1875 tarihinde) ve öğrencilerin eğitim görmek için belirli bir ücret ödediği iki özel okul, Torkomyan ve Haygazyan (kız ve erkek öğrenci kabul eden) da açılır. Her okulun bünyesinde bir de hazırlık görevi gören temel eğitim veren “Dzağgots” bulunmaktadır. Şehrin mahalli-“milli” dört okulu ve Krisdinyan okulu, Büyük Felakete kadar nizami bir şekilde eğitim vermeyi sürdürmüştür.

1
2
3

1) Erzincan, 1909 civarı. Sağdan sola: Hayg Morcigyan, Hayg'ın kız kardeşi Hayganuş Baronyan (evlenmeden önce Morcigyan), ismi bilinmeyen bir çocuk (Kaynak: Thopmson/Nielsen Arşivi, Iowa City ve Berkeley, ABD).
2) Erzincan, soldan sağa:  ayganuş Baronyan (evlenmeden önce Morcigyan), ayakta duran kız Mirmiam Şakarcıyan, Helen Şakarcıyan (evlenmeden önce Şamegyan), Helen'in kucağında oturan çocuk muhtemelen Şerman Baronyan, Hayganuş'un oğlu (Kaynak: Thopmson/Nielsen Arşivi, Iowa City ve Berkeley, ABD).
3) Erzincan, 1895, Yuruzgeryan ailesi (Kaynak: Karnig Isdepanyan, Yerzınga, Hınakuyn Tarerits Minçev Mer Orerı, Erivan Üniversitesi yayını, Erivan, 2005).

1878 tarihinde, Ermeni patrikhanesi tarafından gönderilen emir üzerine Erzincan piskoposluğu tarafından hazırlanan rapora göre, şehrin bahsi geçen bu yedi okulunda toplam 900 öğrenci (600 erkek ve 300 kız) öğrenim görmektedir.[24] Kazanın 20 Ermeni köyünde bulunan okullarda da 720 öğrenci (kız ve erkek öğrenci sayısı bilinmemektedir) bulunmaktadır.[25] Böylece, 1878 verilerinde göre şehirde ve kazanın Ermeni köylerinde toplam 1620 öğrencinin öğrenim gördüğü 27 okul mevcuttur.

1870-1880’li tarihler hakkındaki bir tanıklık, “[Erzincen şehrinin – R.T.] dört mahallesindeki her bir okul, kimi zaman birbirleriyle rekabet edip birbirlerine ters de düşseler, her biri kendi idaresiyle ilerleme ve kazanımlara sahiptir. Her kilisenin kendi cemaati ve mütevelli heyeti, mahalleleri ve kiliseleri yararına son derece hassas davranarak, kendi okullarına destek olmaya ve eğitim seviyesine yükseltmeye gayret etmektedir. Artık her kilise kendi bünyesinde, masrafları ağırlıklı olarak kilisenin gelirleriyle ve kısmen de öğrencilerin ödediği aylıklarla karşılanan bir okula sahiptir.” [26]

Mayıs 1878 tarihinde Erzincan’ı ziyaret eden kıdemli rahip Boğos Natanyan’ın aktardığına göre Erzincan eğitim kurumları, yeni inşa edilmiş, aydınlık iki katlı binalardan teşkildir ve burada ders veren öğretmenler “yetkin ve Ermeniceye hakim” zatlardır. B. Natanyan, Erzincanlıları, eğitim ve ilerlemeye hevesli bir halk olarak tasvir etmekte ve iyi durumda bulunan okulları da bunun kanıtı olarak göstermektedir. [27]

Piskoposluğa bağlı köy okullarının durumu biraz daha vasattı. Başlarda düzensiz bir şekilde, sadece kış aylarında faaliyette olan bu okulların öğrencileri, yılın diğer mevsimlerinde tarım işlerinde ailelerine yardım etmekteydiler. [28] Bu okullardaki eğitim seviyesi, köyün papazının veya köy öğretmeninin dilbilgisi seviyesi, Zebur, Nareg gibi dini içerikli kitaplar, matematik ve kilise ilahileri gibi bilgilerle sınırlıydı. [29]

Erzincan hükümet konağı ve önündeki meydan (Kaynak: Raymond H. Kévorkian/Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du Génocide, Paris, 1992).

1880’li yıllarda Erzincan’daki Ermeni Eğitim Hayatı; Ingeragan Okulu ve Yatılı S. Nersesyan Okulunun Faaliyetleri

1870’ler Erzincan’da görülmeye başlayan eğitim hareketlenmesi, 1877-1878 tarihlerindeki Osmanlı-Rus Savaşı ve Ermeni meselesinin uluslararası diplomasiye konu olması ardından gelişme ve ilerleme gösterir. Ermeni kimlik bilincinin kazanılması, temel hakların talep edilmesi meseleleri Batı Ermenileri için giderek artan bir önem kazanır ve Ermeni aydın çevreleri bunlara ulaşmanın yolunun Ermeni milli ruhunu aşılayan bir eğitim organizasyonu ve düzenlemesinde geçtiğini görürler. Okul, Ermeni düşünsel uyanışının ve düşünce rönesansının en büyük etkeni olarak görülmeye başlanır. [30]

Osmanlı Ermenilerinin eğitim rönesansı, bu dalga hareketiyle birlikte Osmanlı Ermenistanı’nın en ücra köşelerine kadar yayılmaktaydı. 1 Haziran 1880 tarihinde İstanbul’da faaliyette bulunan Araradyan, Tıbrotsasirats-Arevelyan ve Giligyan eğitim cemiyetleri, “Miyatsyal Ingerutyunk Hayoys” [Birleşik Ermeni Cemiyetleri] adı altında, özellikle Osmanlı Ermenistanı’ndaki (Ermenilerin yoğun olarak yaşadıkları 6 vilayet: Van, Bitlis, Erzurum, Diyarbakır Harput, Sivas) eğitim faaliyetlerinin yaygınlaştırılması ve okul ağının genişletilmesi maksadıyla birleşirler. [31] Bu birleşmeden sonra Birleşik Cemiyet 1880’lerin başında 24 yeni oku açar. 1880’lerin ortalarında Birleşik Cemiyetin okul ağı dahilinde 50 civarında okulu kapsar durumdadır. [32] 1881’de Muş’ta Sanasaryan Ortaokulu açılır.

Seyisyan ve Kürkçüyan aileleri, Erzincan, 1902 (Kaynak: Glorya Korkoyan koleksiyonu, Dearborn, Michigan, Birleşik Devletler)

Eğitim hareketindeki bu ilerlemeden, milli duygularla dolu Erzincanlılar da mahrum kalmazlar. 1880’li tarihlerde Erzincan’daki eğitim hayatının gelişimi özellikle, ileride daha ayrıntılı olarak da değineceğimiz, yeni açılan iki eğitim kurumuyla kendini göstermektedir: Yegeğyats Cemiyeti Okulu ve Yatılı Nerses Hayrabed Okulu (Yatılı Surp Nersesyan Okulu adıyla da bilinir.)

1879 Mayısında Erzincan’ı ziyaret eden tanınmış Ermeni din adamı Karekin Vartabed Sırvantzdiyants, yöre insanının eğitim ve okul için duyduğu coşkuyu büyük bir sevinçle aktarmaktadır: “Bu şehirde insanı onurlandıran bir gençlik bulunuyor, bunların bir kısmı Ingeragan Okulunu kurmuş ve bu okulun düzenli ve verimli işleyişini üstlenmişti. Erzincan’daki Krisdinyants Kız Okulu ve Getronagan Okulu birer gurur vesilesiydi ve çocukların eğitimi için kurulan okullar ve eğitim cemiyetleri sevinçle karşılanıyordu.” [33]

1886 yılı verilerine göre Erzincan şehrinde 8 “milli (Ermeni)” mahalle mektebi ve özel okul bulunmaktaydı. Öğrenci sayısı 650 erkek ve 400 kız olmak üzere toplam 1050’ydi. 20 erkek ve 14 kadın, toplam 34 öğretmen vardı. Erzincan’da ders veren öğretmenlerin ikisi İstanbul’dan gelmişti, diğerleri ise yerel okulların (Getronagan, Ingeragan ve Nersesyan) mezunlarıydı. Öğretmenlerin tümü mezuniyet belgesi (diploma) veya yetki belgesine, bazıları da Milli Merkezi Eğitim Komisyonu tarafından onaylanmış öğretmenlik belgelerine sahipti. Eğitim masrafları yıllık 650 Osmanlı lirası ediyordu ve öğrenci aylıkları, bağışlar ve mütevelli heyetlerinin ödeneklerinden karşılanıyordu. Bunlar dışında, Erzincan’daki eğitim faaliyeti Miyatsyal ve Hayuhyats cemiyetleri tarafından da maddi ve manevi bakımdan destekleniyordu. Miyatsyal, Ingeragan Okulunun ve Hayuhyats da Krisdinyan’ın destekliyordu. Erzincan’daki mahalle mekteplerinin, özel okulların ve de eğitim cemiyetleri tarafından desteklenen okulların hepsinin de kendi eğitim programları vardı ve kendi akademik takvimlerine göre faaliyetlerini sürdürüyorlardı. [34]

Bahsi geçen dönemde Erzincan’daki okulları büyük oranda 1880-1886 tarihleri arasında Erzincan Piskoposluğu önderi Bapiskopos Hımayag Timaksyan tarafından destekleniyordu. Onun bu desteğine dair çağdaş bir tanıklık şöyle aktarmaktadır: “Timaksyan, okul, kiliseye ve toplumun gelişmesine, ilerlemesine, aydınlanmasına hizmet eden kurumların hepsine büyük ihtimam gösteriyordu. Onun döneminde Ermeni okullarının hepsi de yükselişe geçti, özellikle de Krisdinyan kız okulu ile Surp Yerortutyun Kilisesinin daha sonra Getronagan adını alan Surp Lusavoriç Okulu. Yatılı Surp Nerses Hayrabed Okulunu bizzat o kurdu, piskoposluk binasını ve Ermeni mezarlığını o inşa ettirdi. Şehrin ilk tiyatrosu bir grup genç tarafından, yine onun cesaretlendirmesiyle kuruldu. Sık sık okulları ziyaret eder, izleyici olarak derslere, törenlere, yarışmalara katılır, oturumlara başkanlık eder, öğretmen ve öğrencileri cesaretlendirirdi.” [35]

Erzincan bölgesindeki Kemakh kalesi (Kaynak: C.F. Lehmann-Haupt, Armenien Einst und Jetzt, Erster Band, Berlin, 1910).

Ingeragan Okulu Yegeğyats

Ingeragan Okulu, 1 Ocak 1879 tarihinde, Erzincan’ın “dertli ve aydınlık fikirli” Ermeni ileri gelenleri (Hagop-Şavarş Kenirciyan, Mıgırdiç Tanielyan, Hovhannes Tanielyan, Hagop Bedrosyan, Pilibbos Boyacıyan) önderliğinde kurulmuştur. Okul kendi çapında ortaokul sıfatı taşımaktadır ve amacı, Erzincan ve kazanın diğer bölgelerindeki Ermeni çocukları için dönemin çağdaş eğitim seviyesine uygun ilkokul üzeri bir eğitim olanağı sağlamaktı. Ingeragan Okuluna ait belgelerden birinde şöyle yazmaktadır: “Okulumuz, Ermeni çocuklarına, devletimize ve ülkemize faydalı bireyler olmalarını sağlayacak bir eğitim vermeyi amaçlar. Özellikle öğrencilerimizin insansever, erdemli ve dinini, geleneklerini seven bireyler olmalarını sağlayacak manevi eğitim çok gereklidir.” [36]

Okul, başlarda yedi yıllık (3 yıl ilkokul, 4 yıl ortaokul eğitimi bir eğitim vermekteyken [37], daha sonra eğitim 8 yıla (4 yıl ilkokul, 4 yıl ortaokul eğitimi) çıkarılmıştır.[38]Okul, Surp Pırgiç Kilisesinin bulunduğu mahallede, Naregyan Okulunun yeni inşa edilen binasında kiracı olarak hizmet vermekteydi. [39]

1
2

1) Ermeni okulları iç tüzüğü, K. Bağdadlıyan Matbaası, İstanbul, 1890.
2) Erzincan Vari Çiftlik köyü Eğitimsever Cemiyeti Tüzük-Programı, birinci sayfa, 1910'ları başı.

Okulun faaliyete geçtiği ilk yıl, ilkokul kısmının 3 sınıfı açılır, toplam 50 öğrenci vardır. 1880’de öğrenci sayısı 70, 1881’de 116 ( 6 sınıf) ve 1884’te de 125 olur. Öğrenci kontenjanı genel olarak 140 öğrenci şeklinde belirlenmiştir.[40]Sayıları 1881’de 26, 1884’te 30 olan fakir öğrenciler eğitim harcı ödemekten muaftırlar, okul onların masraflarını bağışlarla karşılamaya çalışmakta veya özel bir “evlat edinme” sistemiyle öğrenciye varlıklı bir sponsor bulup, masraflarını buradan temin etmektedir; 1881’de bu şekilde evlat edinilmiş 8 öğrenci bulunmaktadır. [41]Okul, bağış toplamak adına basına da başvurmaktadır. Okul idaresi tarafından yapılmış, 16 Mart 1884 tarihli bir duyuruda şöyle denmektedir: “Yıllık 1 lira ödenerek, taşralı fakir bir öğrencinin eğitim masrafları karşılanmış, bir aile kurtarılmış olur.” [42]

Okulda okutulan dersler, din bilgisi, klasik ve çağdaş Ermenice, ahlak, Ermeni edebiyatı, Osmanlıca, Fransızca, milli (Ermeni) tarih, Osmanlı tarihi, genel tarih, aritmetik, cebir, muhasebe (temel bilgiler), fizik, coğrafya, anatomi, resim, müzik (nota okuma ve şan), güzelyazı (Ermenice, Osmanlıca ve Fransızca), beden eğitimiydi. [43]

Okul kendi iç tüzüğüne sahipti, okula kabul şartları, öğrencilerin sorumlulukları ve ceza yöntemleri, sınav değerlendirme biçimleri vb. buna göre düzenlenmişti. [44]

Dersler, öğrencilere “yeni ve kolay” metotlarla anlatılıyor ve bu yöntemler sürekli geliştiriliyordu. Eğitimde iki temel anlayış bulunmaktaydı: “1-Her ders... Öğrencinin yaşına, fiziki ve zihinsel gelişimine uygun ölçüde, kısa, öz, kolay anlaşılır ve sıkıcı olmayan şekilde [keyif verici -R. T.] işlenir. 2- Eğitimin kalıcı olabilmesi için öğrencilerin bilinçli ve istekli şekilde derse katılmasına çaba göstermek.” [45]

Okulun eğitim rehberinde, öğretmenlerin öğrencilerle “dost ve arkadaş” olmaları, onlara saygılı ve “tatlılıkla” yaklaşarak, gönüllerini hoş tutmaları, gururlarını kırıcı hareketlerden uzak durmaları da belirtilmişti. Tecrit, cetvelle vurmak ve benzeri “çağdışı, sert” yöntemler kesinlikle okuldan uzak tutulmalıydı. [46]

Okula destek olmak amacıyla, 1880’de okulun öğrencileri ve öğretmenleri tarafından Mezun ve Öğretmen Dernekleri kurulmuştur. Öğretmen Derneğinin başlıca amaçları şöyledir: “1- Çalışanlar arasında dostluk, dürüstlük ve saygıya dayalı bir birlik tesis etmek, 2- Öğrencilere bağımsızlık ve mertlik aşılamak, 3- Öğrencilerin düzgün bir yaşam kalitesine ve karaktere sah ip olabilmeleri için gerekli yöntemlerin bulunması ve uygulanması.” [47]

Erzincan şehrinin kuzey kısmı, 1907. İlk sırada Ermeni mahallesi görülüyor. 1) Mevlevi Tekke, 2) Kışla, 3) Askeri atölye, 4-5) Kışla, 6) Kuru Dilek (?) sayfiyesi, 7) Türk köyü, 8) (?), 9) (?) (Kaynak: "Erzincan" Albümü, İstanbul, 1907, Patrik Mağakya Ormanyan için hazırlanmış).

Ingeragan Okulunun asıl önemi ve rolü, “örnek okul” namı, büyük oranda yetkin ve eğitimli öğretim kadrosu sayesinde oluşmuştu. 1881 verilerine göre okulda kadrolu 5 öğretmen bulunmaktadır:[48]

  • Müdür-öğretmen Sarkis Amaduni (Amadyan), Fransızca, Osmanlıca, tarih ve coğrafya derslerine girmektedir.
  • Bedros Poğaryan, Ermenice, din bilgisi, fizik, aritmetik, nota bilgisi ve resim öğretmeni
  • Mıgırdiç Torosents, aritmetik ve muhasebe öğretmeni
  • Jirayr Vasaguni, obje-bilimi, cebir, anatomi ve beden eğitimi öğretmeni [49]

Öğrenci sayısının artmasına paralel olarak okulun eğitim kadrosu da genişler. Böylece 1884 tarihinde okulda 6’sı kadrolu, 5’i misafir olmak üzere 11 öğretmen bulunmaktadır. [50] Öğretmenler, son derece dikkatli bir yaşam dürmekte ve her türlü bağımlılıktan uzak durmaktadırlar. Yöre insanı onların bu örnek yaşantısından memnun kalmakta ve bu durum da okulun ilerlemesini ve her geçen yıl öğrenci sayısının artmasını sağlamaktadır. [51] Ingeragan Okulu, faaliyete bağladığı ilk yıllarda Milli Merkezi Eğitim Komisyonu’nun onayını alır, İstanbul Ermeni Patriği Başpiskopos Nerses Varjabedyan tarafından bir fermanla ödüllendirilir ve sayısız tanınmış isim tarafından ziyaret edilir. [52]

Kurulmasından 4 yıl sonra, 1883’te, okul ilk 20 mezununu verir. İçlerinden bazıları eğitimlerini sürdürmek üzere İstanbul’a gider (okulun yönetim kurulu bu öğrencileri için burs ayarlamayı başarır), diğerleri ise okula öğretmen olarak kabul edilir, çoğu da kazadaki diğer Ermeni okullarında öğretmen olur. [53]

Ne var ki Ingeragan Okulunun büyümesi ve öğrenci sayısının artması, okulun temel sorunlarından birinin, maddi ihtiyaçların giderek ağırlaşmasına neden oluyordu. Okulun gelirinin bir kısmını öğrencilerden alınan ödemeler, çeşitli kurum ve şahıslardan toplanan bağışlar oluşturmaktaydı ve bu bağışlar, yönetim kurulunun tüm çabasına rağmen öğrenci sayısına paralel bir artış göstermiyordu. Erzincan piskoposluğundaki yetkililerin okula karşı tutumu da maddi gelirin artmasına yardım etmiyordu. 1880’li tarihlerde Erzincan Piskoposluğunu idare eden piskopos Hımayag Timaksyan’ın öndelikle “milli”-mahalle mektepleriyle ilgili kaygıları vardı ve Ingeragan Okulunu bu okullara rakip olarak görmekteydi. Bununla birlikte, piskopos okula karşı ters bir tavır da sergilemiyordu ancak okulunun faaliyetlerine karşı herhangi bir ilgi de göstermeyip, okulun düzenlediği etkinliklere ve törenlere iştirak etmiyordu. Ingeragan Okulu idaresi de Timaksyan’ı eleştirme ve ona karşı gelme fırsatlarını kaçırmıyordu. [54]

Bu şartlar altında, 1882 yılında açılan Ingeragan Okulunun bütçesi açık veriyor ve bu açık yıldan yıla artıyordu. Birleşik Cemiyet tarafından yapılan yıllık bağış bile okulun finansal durumunu düzeltmeye yetmez. S. Amadyan, sürekli maddi sıkıntılarla uğraşmaya dayanamayıp müdürlük görevinden istifa eder. Onun yerine göreve getirilen Mihran Hortumcuyan, güçlü kişilik ve iradesiyle kısa sürede okulun işleyişini düzeltmeyi, derslerin düzenli işlemesini sağlamayı başarır ancak yönetim kurulu maddi geliri artırmayı başaramaz. Bunun neticesinde okul, “parlak bir yıldız misali 6-7 yıl Erzincan eğitim hayatında parladıktan sonra” 1886 yılında kapanır. [55]

Erzincan'daki Krisdinyan Okulu kız öğrencileri (Kaynak: Karnig Isdepanyan, Yerzınga, Hınakuyn Tarerits Minçev Mer Orerı, Erivan Üniversitesi yayını, Erivan, 2005).

Yatılı Surp Nerses Hayrabed Okulu (Yatılı S. Nersesyan Okulu)

1880 başlarında Erzincan piskoposluğu görevini yürüten başpiskopos Hımayag Timaksyan için en önemli eğitim girişimi, Sup Nerses Hayrabed manastırı içindeki (Erzincan şehri yakınlarında, yaklaşık 7 km güneydoğuda) yatılı okulun açılmasıdır. Okulun en temel kuruluş amacı, kazanın Ermeni köyleri için öğretmen ve papaz yetiştirmektir. [56]

Okul için manastır arazisi içinde, çocuklar için geniş bir yatakhanesi, derslikler ve bir çalışma odası vb. bulunan bağımsız bir bina inşa edilir. [57]

Okul, 1882 tarihinde 30 öğrenciyle faaliyete geçer. Okulun öğrencileri, Hımayag Timaksyan’ın gözetiminde kazanın kalabalık Ermeni köylerinden, fakir ama zeki çocukları arasından seçilir. Armaş’taki Tıbrevank’ın [manastır okulu] mezunlarından Madteos Torosyan okulun müdürlüğüne getirilir. İdari işlerden de müzik öğretmeni Khaçig Dülgeryan sorumludur. [58] İlerleyen yıllarda öğrenci sayısı 40’a, öğretmen sayısı da 10’a ulaşır. [59]

Manastır gelirleri okulun varlığını sürdürülebilmesi için yetersiz kaldığından, Timaksyan, çeşitli yerlerden topladığı bağışlar ve desteklerle açığı kapatmaktadır. “Şehirli birkaç varlıklı şahsiyet, tek tek öğrencilerin yıllık maliyetlerini üstleniyor, bir köy kendi öğrencilerinin eğitim ödemesini buğday, fasulye, hayvan yemi, odun, sebze vb. şekillerde yapıyordu. [60]

Okul kendi kendini çeviremiyordu, faaliyetini sürdürmek için piskoposluk liderinin şahsi çabalarıyla elde edilen desteğe ihtiyacı vardı. Timaksyan, Erzincan piskoposluğunda görevli olduğu süre boyunca okulu açık tutmayı başarır. Ancak 1886 tarihinde görevi bırakıp Erzincan’dan ayrılır; bundan sonra da okul maddi zorluklarla baş edemeyip kısa süre içinde kapanır. [61]

Okulun 4 yıl gibi kısa bir ömrü olmuş olsa da dönemin şahitlerine göre bu kadar kısa süre içinde dahi gayet eğitimli ve görgülü mezunlar vermeyi başarmıştır. Bu mezunların birçoğu Erzincan’ın toplumsal yaşamında önemli roller oynamıştır. Okul mezunlarından yaklaşık 10-15 kişi de kazadaki çeşitli köy okullarına öğretmen olmuştur. [62]

Yatılı bir okul tesis edilmesi aynı zamanda Surp Nerses Hayrabed Manastırına da yeni bir soluk getirmiş, manastır binaları yenilenmiş, verimli araziler ve diğer mülkleri şenlenmiştir. [63]

Erzincan şehrinin doğu kısmına ait fotoğraf. 1) Koşinkar Türk köyü, 2) S. Boğos-Bedros Manastırı, 3) S. Nigoğayos Manastırı, 4) Pıtaric Ermeni köyü, 5) Ulu Cami, 6) Yeni Cami, 7) Türk mahallesinin girişi, 8-9) Ermeni mahallesi arazisi (Kaynak: "Erzincan" Albümü, İstanbul, 1907, Patrik Mağakya Ormanyan için hazırlanmış).

1890’lı Yıllarda Erzincan Kazasındaki Ermeni Eğitim Hayatının Genel Durumu – Erzincan Okullarının Birleşme Meselesi

Piskopos Hımayag Timaksyan’ın dini liderlik görevini bırakmasından sonra yatılı Surp Nerses Hayrabed Okulu ile Ingeragan Okulunun faaliyetlerini sonlandırması, Erzincan’daki Ermeni eğitim hayatını belirli bir ölçüde zayıflatmıştır. Eğitim faaliyetleri adeta “milli”-mahalle mektepleri ve köy okullarıyla sınırlanmıştır. Erzincan’daki eğitim alanındaki sorunlar, Hamidiye Katliamları ardından iyice keskinleşmiş, Erzincanlılar için sebep oldukları ekonomik ağır darbe neticesinde mahalle okullarının gelirleri ve genel olarak eğitim kurumlarına tahsis edilen bağışlar büyük oranda azalmıştır. 1895 katliamlarını takip eden Osmanlı idaresi baskısının artması özellikle Yeznigyan Okulunun etkilemiş, öğretmenlerinden Bedros Poğaryan ile yönetim kurulu üyelerinden Harutyun Lepyan ve Ğazarosyan devrimci faaliyetlerde bulunmak suçlamasıyla tutuklanmış, okul bir süreliğine kapatılmıştır. [64] Benzer olaların yaşanması üzerinde Erzincan’daki okulların birleşmesi meselesi gündeme gelmiştir.

Gerçi, 1860-1870’li yıllarda Erzincan’daki 4 bağımsız okulun kurulduğu dönemde de bu okulların birleştirilerek kaynakların ve gelirlerin bir yerde toplanması ve bu sayede maddi imkânları yetersiz daha fazla çocuğa eğitim olanağı sunulması [65], eşit bir eğitim uygulanması, daha yetkin ve eğitimli öğretmenlerle çalışılması fikri Erzincan’ın sağduyulu aydınları ve eğitimcileri tarafından dillendirilmekteydi.

1890’ların ortalarında, Erzincan’daki eğitim hayatının mevcut sorunları, belki de artık iyice su yüzüne çıktığından, Ingeragan Okulunun eski müdürü Sarkis Amadyan tarafından bariz bir şekilde dile getiriliyordu: “Açıkçası, halkın aydın kesimi, Erzincan’daki meşhur çalışmalara, neredeyse 20-30 yıldır el yordamıyla sürdürülen eğitim faaliyetlerine, çeşit çeşit özel, yatılı, milli veya mahalle okullarının gelişmesine rağmen, asıl başarılarının göstergesi olabilecek zanaatkâr ve fakir kesimin çocuklarının eğitimini temin etme devamlılığından uzak kaldıklarını, kız çocuklarının eğitiminin görmezden gelindiğini, mevcut olan mahalle okulu ve özel okulların ilk, orta ve yüksek öğrenim vermeyi başarırken, 4 kilise ve mütevelli heyetlerinin, okul yönetim kurullarının, idari birimlerinin ve halkın çoğu zaman birbirlerinin faaliyetlerini baltalayarak bölünmelere ve ayrışmalara sebebiyet verdiklerinin farkına varmıştır.” [66] Erzincan’daki eğitim hayatında yaşanan olayların bilincinden olan Sarkis Amadyan, bahsi geçen bu sorunların çözümünü okulların birleşmesi fikrinin hayata geçirilmesinde bulmaktaydı.

1897’de Erzincan Piskoposluğu dini önderi görevini üstlenmiş olan genç din adamı Taniel Hagopyan da okulların birleştirilmesi fikrinin savunucularındandır ve aynı yıl, yazın, Kaza İdaresini de ikna ederek bu programın uygulamaya koyulmasını sağlar. [67] Ancak okulların birleştirilme çalışmaları daha baştan birtakım güçlüklerle karşılaşır, şöyle ki şehrin varlıklı kiliselerinden Surp Yerortutyun kilisesinin mütevelli heyeti bu uygulamaya karşı çıkar ve birleşmeyi kabul etmez. Buna rağmen 1898 başlarında Surp Nışan, Surp Sarkis ve Surp Pırgiç kiliselerine bağlı olan, sırasıyla Yeznigyan, Aramyan ve Naregyan okulları birleşir. Yeznigyan ve Aramyan okullarında tek bir idare, öğretim kadrosu ve müfredatla, birinde hem erkek hem de kız öğrenciler olacak şekilde, ilkokul eğitimi, Naregyan okulu binasında ise ortaokul eğitimi verilmeye başlanır. Bu birleşen okullarda 17 öğretmen görev alır ve öğrenci sayısı 600’ü bulur. [68]

Ne var ki öğrencilerin ödedikleri para ve üç mahalleden elde edilen gelir, bu birleşen okulların masraflarını karşılamak için yeterli gelmez; üstelik bu üç semtin zenginleri eskiye kıyasla okullara da daha az bağış yapmaktadırlar. Bu nedenle okulun bütçe açığı yıldan yıla artmaktadır. Erzincan kaza idaresi, 1900 tarihinden Surp Yerortutyun Kilisesini de bu okullarla birleşmeye mecbur ederek bir çözüm arayışına girer. Oysa bu girişim tam tersi bir etki yaratır. Surp Yerortutyun Kilisesinin mütevelli heyeti, kaza idaresinin ve hatta İstanbul’daki Milli İdarenin okulların birleşmesi yönündeki kararına sert bir şekilde karşı çıkar. Kaza idaresi üyeleri, piskoposluk liderinin belirsiz tutumunu da göz önüne alarak, birleşme konusunu zorunlu tutmaktan vazgeçer; artık bu işi sürdürmeyi de gereksiz bularak görevden istafa ederler. Bunun ardından birleşmiş yönetim kurulu ve öğretim komisyonu üyelerinin istifaları gelir ve nihayetinde kısa bir süreliğine birleşmiş olan bu üç okul dağılır. Erzincan şehrindeki eğitim hayatı, 4 okulun da bağımsız bir şekilde faaliyete geçmesiyle eski haline döner. [69] Burada, okulların Erzincan şehrinin 4 mahallesinde bağımsız şekilde faaliyet göstermesinin olumsuz yönlerinin yanı sıra birtakım olumlu yanlarının da olduğunu belirtmek gerekir. Bu durum, semt sakinleri arasındaki rekabeti artırarak semtteki okulun maddi olarak daha iyi şartlara kavuşmasını, eğitim kalitesinin yükselmesini sağlamaktadır. [70]

1890’larda Erzincan eğitim hayatındaki bu çalkantılı duruma rağmen, şehirdeki ve kazanın köylerindeki okulların öğrenci sayısı yavaş da olsa artan bir grafik oluşturmaktaydı. 1902 İstanbul Patrikhanesi Raporuna göre, Erzincan piskoposluk bölgesinde, 5’i, şehirde, 17’si kazanın Ermeni köylerinde bulunmak üzere  22 “milli” okul faaliyetteydi. Öğrenci sayısı toplamda 1864’tü (1389 erkek, 475 kız). Bu okullarda toplam 63 öğretmen (54 erkek, 9 kadın) görev yapmaktaydı (veriler yerleşim yerine göre sayıları ayrı ayrı da vermektedir, bkz. Tablo 1). [71] Bu verilere göre, şehirde ve kazanın Ermeni köylerinde 1878 verilerinde 1620 olarak görülen öğrenci sayısının artmış olduğu görülmektedir.

Bununla birlikte, piskoposluk bölgesi dahilinde özellikle Ermeni nüfusu az olan köylerindeki okullar maddi imkânsızlıklar nedeniyle kapalı kalmakta, okulu olan köylerde okul binasının bakımsızlıktan kullanılamaz hale gelmedi durumda eğitime köydeki müstakil evlerden birinde devam edilmekteydi. [72] Erzincan piskoposluğu dini lideri Taniel Hagopyan, 1897 tarihinde piskoposluğa bağlı köylerdeki okullarının büyük kısmının ismen varlığını koruduğunun, okul binalarının çoğunun boş olduğunu yazmaktadır. [73]

1908 Jön Türk İhtilali Sonrasında Erzincan’daki Ermeni Eğitim Hayatı

1908 Jön Türk İhtilali sonrasında Osmanlı İmparatorluğundan Ermenilere yönelik baskılarda görülen azalma, Erzincan kazasındaki Ermeni toplumsal-siyasi, ekonomik ve eğitim hayatı üzerinde de olumlu bir etki yaratmıştır.

Erzincan eğitim hayatının yükselmesi özellikle eğitim-kültür faaliyetlerinde bulunan kurumların şenlenmesiyle gerçekleşmiştir. Belirtilen yıllarda Erzincan’da aktif olan eğitim-kültür cemiyetleri içinde 1909 yılında eskiden varlık gösteren “Gırtasirats” (Yeznigyan Okulu mezunlar tarafından kurulmuş olan) ile “Yegeğyats”cemiyetlerinin birleşmesiyle kurulan “Yegeğyats Eğitimsever Cemiyet”i öne çıkmaktadır. Büyük Felaket öncesinde cemiyetin 500 civarında üyesi bulunmaktaydı ve içlerinden Kurken Lazyan, Terenik Çizmeciyan, Armenak Melikyan ve Keğam Sahagyan önemli rol oynamaktaydı. [74] 

Cemiyet, Kütüphane, Dinleti ve Tiyatro Komiteleriyle bölgenin eğitim ve kültürel faaliyetlerine güç veriyor, birkaç binlik bir kitap fonuyla kütüphaneler kurup, ses getiren ve güncelliği olan toplumsal-siyasi konularda (toprakların kamulaştırılması, dinin ortaya çıkışı, Osmanlı nizamnamesi, baskı gören halklar, Marks’ın “Kapital”i, Khırimyan Hayrig’in hayatı vb.)  belirli aralıklar seminerler düzenlemekte, çeşitli oyunlar (Muratsan’dan “Ruzan”, Şirvanzade’den “Namus”, Aharonyan’dan “Artzunki Hovidı” [gözyaşı vadisi] vb.) sergilemekteydi. [75]

Ermeni Devrimci Federasyonu [Taşnaktsutyun], “Yegeğyats Eğitimsever Cemiyeti”nin faaliyetlerine destek veriyordu. [76] Cemiyet üyelerinin birçoğu ile Erzincan şehri ve kazadaki diğer okulların öğretmenlerinin çoğu Federasyon üyesiydi.

Jön Türk İhtilalinden sonra okulların birleşmesi mevzusu yine Erzincan eğitim hayatının gündemine girdi. 1908 tarihinde Erzincan’da bu konuda çalışmalar yapılmaktaydı ancak 1910 başlarında sadece Yeznigyan ve Aramyan okullarının birleştirilmesi sağlanabildi. Bu birleşik okulların yönetim kurulu kurumun bütçesinin iki katını toplamayı, deneyimli, yetkin ve güvenilir öğretmenlerden oluşan seçkin bir öğretim kadrosu kurmayı başarmıştır. “Eğitimsever” mahallelinin, her bir çocuğun eğitimi için yıllık bir lira ödeyerek “hami olma” sistemiyle yaklaşık 100 fakir çocuğun da eğitim görmesini sağladığı aktarılmaktadır (bu sistem daha önce Ingeragan Okulunda da uygulanmaktaydı ve anlaşıldığı üzere Erzincan’daki mahalle okullarında kabul görmüş bir uygulamaydı). [77] Yeznigyan ve Aramyan okullarının bu birleşmesinin de kısa süreli olduğu belirtmeliyiz. 1913 tarihinde, her iki okul da kaynaklarda ayrı ayrı, bağımsız birer kurum olarak geçmektedir.

1910'ların başlarında, Erzincan'daki eğitim büyük oranda, yeni seçilen Eğitim Komisyonuna bağlıydı. Bu komisyon Zarmayr Cermakyan (Getronagan Okulu müdürü), Mamigon Varjabedyan (Kığilı, tanınmış öğretmen), Bedros Sırabyan (Birleşik Cemiyetin tecrübeli öğretmenlerinden, Yeznigyan Okulu müdürü), Bedros Poğaryan (Ingeragan Okulu öğretmenlerinden, daha sonra Krisdinyan Kız Okulu müdürü) ve Boğos Mardirosyan’dan oluşmaktaydı. [78]

1908-1914 tarihleri arasında kazadaki köy okullarının şartlarının iyileştirilmesine ağırlık verildi. Özellikle büyük köylerde (Mıtni, Mahmudtsik, Meğutsig vb.) yeni okul binaları inşa edildi, 6 yıllık ilkokul programı oluşturuldu. (Daha ayrıntılı bilgi için bkz. yerleşim yerleri verileri)

Osmanlı Ermenistanı’nın diğer yerlerinde olduğu gibi Erzincan köylerinde de Ermeni eğitim kurumları, büyük oranda yurtdışında (özellikle Amerika Birleşik Devletleri’nde) bulunan Erzincanlıların kurduğu, temel amaçları köy okullarının varlığını koruması, eğitim kalitelerinin artırılması için maddi yardımda bulunmak olan cemiyetler tarafından desteklenmiştir.

Kıği okulları hakkındaki makalemizde de belirttiğimiz gibi Osmanlı Ermenistanı’nda faaliyette bulunan Ermeni kuruluşları hakkında arşiv verilerinin bulunmaması nedeniyle, sadece Ermeni basınında yer almış bölük pörçük, tesadüfi hatıralardan [79] veya en iyi ihtimalle bahsi geçen kurumun yayınlarından bilgi edinme bilmekteyiz. BU bağlamda, Erzincanlılar tarafından yurtdışında kurulmuş eğitim cemiyetlerinin sayısı azdır, bunun nedeni muhtemelen gurbete giden Erzincanlı sayısının nispeten az olmasıdır (Ermeni Patrikhanesinin 1913 raporuna göre toplam 25.795 kişilik nüfus içinde gurbete gidenlerin sayısı 1.952’dir) ve bunların büyük bir kısmı 1908 Jön Türk İhtilali ardından yurtdışına gitmiştir.

1910 tarihinde, kazanın Güllice köyünden Amerika’ya göçmüş Ermeniler bir eğitimsever cemiyeti kurmuştur. 1914’te bu cemiyetin 40 üyesi, 800 dolar bütçesi vardır. Her yıl bu bütçeden elde edilen faizin bir kısmı köydeki okula gönderilmektedir. Cemiyetin Güllice’de de bir şubesi bulunmaktadır ve bu şubenin başkanı bir bakkal dükkânı açmıştı. Buradan kazanılan yıllık 20-25 Osmanlı lirası da yine okulun ihtiyaçlarına tahsis edilmekteydi. [81]

Basında, Mahmudtsik köyü Ermenileri tarafından ABD’nin Ditroit şehrinde kurulmuş olan bi eğitimsever cemiyeti üyelerinin 1912 yılında köy okulun yeniden inşa edilmesi için 77 dolar bağışladığını öğrenmekteyiz. [82]

1913 başlarında, Aşağı Çiftlik köyünden ABD’ye göç etmiş bir grup Ermeni tarafından “Erzincan Aşağı Çiftlik Köyü Eğitimsever Cemiyeti” kurulmuştur. Cemiyetin amacı, köyün kız ve erkek okuluna yardım etmektir. (“Millet ve isim ayrımı gözetmeksizin Aşağı Çiftlik köyünde kız ve erkek öğrencilerin eğitimi için mümkün olan tüm imkânlarla yardımda bulunmak.”) [83]

Bu şekilde Cemiyet neredeyse kurulduğu yıldan itibaren köydeki okulun idaresini ele alır ve ihtiyaçlarını karşılamaya başlar, bir yönetim kurulu oluşturur, özellikler de fakir çocukların okul ihtiyaçlarını (eğitim harcı, ders kitabı, kırtasiye malzemeleri vb.) karşılar. [84]

Cemiyet üyeleri, kendi çabalarıyla topladıkları meblağın bir kısmını her yıl artırılan sermayeye eklemekle mükelleflerdi. Buradaki meblağa 500 dolara olana kadar el sürülmeyecek, ardından Aşağı Çiftlik’te kurulacak olan Eğitim Cemiyetine aktarılacaktı. [85]

Büyük Felaket öncesinde Erzincan’daki Ermeni eğitim hayatının gösterdiği kısa yükseliş dönemin raporlarına da yansımıştır. İstanbul Ermeni Patrikhanesinin talebi üzerine 1913 tarihinde piskoposluk yetkilileri tarafından oluşturulan raporun verilerine göre kazada 37 Ermeni eğitim kurumu bulunmaktadır ve bunların 7’si Erzincan’da (5’i “milli-mahalle, 2’si özel), 30’u kazadaki 25 Ermeni yerleşim yerindedir. Bahsi geçen okullarda eğitim alan öğrencilerin sayısı yaklaşık olarak 3.860, bunların 1.500 kadarı Erzincan şehrinde, 2.360’ı kazanın Ermeni köylerinde (yerleşim yerlerine ait verileri ilgili bölümde aktaracağız) bulunmaktadır. [86] 1913 okul raporlarının, 1878 ve 1902 verileriyle karşılaştırılması (bkz. Tablo 1), öğrenci sayısının neredeyse 2 kat arttığını göstermektedir.

Tablo 1. Erzincan Piskoposluğu 1878, 1902 ve 1913 Tarihli Raporlarının Verilerine göre Ermeni Okulları ve Öğrenci Sayıları

Erzincan Ermeni Protestan Toplumunun Eğitim Durumu

Erzincan’da Protestanlığı tercih etmiş Ermenilerin sayısı fazla değildi, yaklaşık 147 hane (1914 Osmanlı verilerine göre [87]) veya 500 hane (Ermeni Patrikhanesinin 1902 verilerine göre [88]) şeklinde neredeyse tamamı Erzincan şehrinde yaşamaktaydı. Protestanların çoğunluğu aslen Erzincanlı değildi, vilayetin başka yerlerinden şehre gelip yerleşmiş yaklaşık 20 Ermeni aileydiler. [89]

Erzincan’daki Protestan Ermeniler, özellikle şehrin Ermeni mahallelerinin batı kısmında bulunan iki katlı binada toplanıyorlardı. Bu bina sadece ibadethane olarak değil, aynı zamanda temel eğitim veren bir okul işlevi de görüyordu. [90]

Büyük Felaket Öncesinde Erzincan Şehrinde Faaliyette Olan “Milli”-Mahalle Okulları

Erzincan, Surp Yerortutyun Kilisesi (solda) ve Getronagan Okulu (sağda) (Kaynak: "Erzincan" Albümü, İstanbul, 1907, Patrik Mağakya Ormanyan için hazırlanmış).

Getronagan Okulu

Getronagan Okulu [91], Erzincan şehrindeki Surp Yerortutyun Kilisesine bağlıydı. Kilise meydanında bulunan iki katlı bir binaydı. Binanın ilk katında anasınıfı ve ilkokulun 1. ve 2. sınıfları, yukarıda ise daha büyük sınıflar vardı. [92]

Okulun gelirleri, eğitim harçları, kilisenin mülklerinden elde edilen gelirler, çeşitli bağış ve yardımlardan oluşmaktaydı. Getronagan mahalle okulları içinde maddi olarak en varlıklı olandı. Bunun aslen iki nedeni vardı: 1) Erzincan’ın diğer mahallelerine kıyasla Surp Yerortutyun Kilisesinin cemaatinin daha kalabalık olması; 2) Büyük oranda okulun ihtiyaçlarına tahsis edilen Surp Yerortutyun Kilisesinin mülklerinin fazla olması. [93] Maddi şartların elverişli olması, okulun yönetim kuruluna 1880’lerde faaliyette olan Erzincan’ın en iyi okulu Ingeragan Okulu seviyesinde bir okul tesis etme imkânı vermiştir. İstanbul’daki Eğitim Komisyonu tarafından hazırlanmış eğitim programına göre okul 7 yıllıktı. [94]

1883-1884 verilerine göre okulda yaklaşık 200 öğrenci ve 7 öğretmen bulunmaktaydı. [95]

1902 raporu verilerine göre, okulda 280 öğrenci, 10 öğretmen bulunmaktaydı. [96]

Büyük Felaket öncesinde, öğrenci sayısı 300-350 arasındaydı ve okulun 10 öğretmeni vardı. [97]

Büyük Felaket öncesinde, okulun müdürlüğünü öğrencilerinin zihnine zeki, düşünceli, ciddi ve anlayışlı, eğitimli, irade sahibi biri olarak kazınmış olan Zarmayr Cermakyan’dır. Okulda uzun yıllar ders veren tanınmış öğretmenler arasında Dikran Garmiryan, Dikran Bağdigyan ve Soğomon Rahanyan (üçü de Büyük Felaket sırasında öldürülmüştür) bulunmaktadır. [98]

Muş Piskoposluğu sekreteri ve Birleşik Cemiyetin Davros şubesi okulları başkan vekili Avedis Kaçperuni, öğretmenler Vartan Ğarçbegeyan, Nışan Ehramcıyan, Garabed Kaçperuni, Nışan Pıtigyan 1913-1914 Osmanlı Posta Nazırı Vosgan Mardigyan, devrimci aktivist Rupen Şişmanyan (Keri) [99] Getronagan mezunlarındandır.

Okul bünyesinde farklı öğretmen ve öğrenci cemiyetleri bulunmaktaydı ve bunlar içinde 1914’te 200 kitaplık bir kütüphaneye sahip olan Mezunlar derneği dönemin basınında özellikle konu olmuştu. [100]

Erzincan'daki Yeznigyan Okulu. Sağda Surp Nişan Kilisesinin duvarı görülüyor (Kaynak: "Erzincan" Albümü, İstanbul, 1907, Patrik Mağakya Ormanyan için hazırlanmış).

Yeznigyan Okulu

Yeznigyan Okulu şehrin Surp Nışan Kilisesi semtinin okuluydu, Getronagan Okulundan sonra Erzincan’ın ikinci önemli eğitim kurumuydu. Okul, kiliseye bitişik, “modern tarz ve plana”, modern dersliklere ve şartlara sahip “muazzam” bir iki katlı binada hizmet veriyordu. Bina, semtin zenginleri tarafından 1880’lerin ortalarında inşa edilmişti. [101]

Başta temel eğitim verirken, 1890’da (aralıklarla) 6 yıllık ilkokul eğitimine geçmiştir.

1883-1884 tarihlerinde okulda yaklaşık olarak 80 öğrenci ve 2 öğretmen bulunmaktadır. [102]

1902 raporu verilerine göre okulda 250 öğrenci ve 10 öğretmen vardır. [103]

Büyük Felaket öncesi verilerine göre öğrenci sayısı 250-300 arasındadır ve okulda 8 öğretmen bulunmaktadır. [104]

Erzincan meşhur müdürlerinden Bedros Sırabyan okulun müdürüydü; öğretmenleri arasında Mamigon Varjabedyan (Kıği doğumlu, Melkon Candemiryan-Varjabedyan’ın oğlu), Kurken Papazyan, Nışan Vosgeriçyan vardı. [105] Soğomon Tehliryan, Yaznigyan Okulu mezunuydu. [106]

Aramyan Okulu

Surp Sarkis Kilisesine bağlıydı. Kiliseye bitişik ahşap bir binada hizmet veriyordu. 1880’lerde Getronagan Okulundan sonra şehrin en iyi okulu olarak gösterilirken, ileride düşüş yaşamış ve yerini Yznigyan Okulu almıştır. [107]

1883-1884 verilerine göre okulda 150 öğrenci, 4 öğretmen vardır. [108]

1902 raporu verilerine göre okulun öğrenci sayısı 120, öğretmen sayısı ise 5’tir. [109]

Büyük Felaket öncesi verilerine göreyse 150-200 arasında öğrencisi, 6 öğretmeni bulunmaktadır. [110]

Erzincan'daki Surp Pırgiç Kilisesinin mahalle mektebi olan Naregyan Okulu (Kaynak: "Erzincan" Albümü, İstanbul, 1907, Patrik Mağakya Ormanyan için hazırlanmış).

Naregyan Okulu

Surp Pırgiç Kilisesinin okuludur. Kiliseye bitişik, üç katlı yarı taş, “büyük ve heybetli” bir binada hizmet vermektedir. Semt nüfusu, böylesi büyük bir yapıda bir eğitim kurumu açmaya yeterli olmadığından, binanın üçüncü katı neredeyse hep boş kalmıştır. Bu bina, 1880’lerde, Ingeragan Okulu tarafından kiralanır, 1897-1899 tarihleri arasında mahalle okullarının kısa birleşmesi sırasında da ortaokul kısmı burada hizmet vermiştir. [111]

1883-1884 verilerine göre okulda 80 öğrenci ve 2 öğretmen vardır. [112]

1902 raporu verilerine göre 160 öğrencisi (100 erkek ve 60 kız) ve 6 öğretmeni bulunmaktadır. [113]

Büyük  Felaket öncesinde, okuldaki öğrenci sayısı 100-150 arasındadır ve öğretmen sayısı 4’tür. [114]

1
2

1) Erzincan'daki Krisdinyan Kız Okulu (ortadaki beyaz bina). Sağdaki, iki pencereli yapı, Krisdinyan Okulunun anaokulu, beyaz binanın arkasında ise S. Sarkis Kilisesi ve çan kulesi görülüyor.
2) Surp Sarkis Kilisesi. Onun arkasında Krisdinyan Kız Okulunun çatısı görülüyor.
(Kaynak: "Erzincan" Albümü, İstanbul, 1907, Patrik Mağakya Ormanyan için hazırlanmış)

Krisdinyan Kız Okulu

Krisdinyan Kız Okulu, Erzincan tek nizami kız okuludur. 1875 yılında, Erzincan piskoposu (1874-1876) Başpiskopos Krikoris Aletçiyan’ın çabalarıyla kurulmuştur. Okul binası Surp Sarkis Kilisesinin arkasında, iki katlı bir binadır. İlk katında temel eğitim, ikinci katında da ilkokul sınıfları bulunmaktadır. [115]

Okulun idaresi piskoposluk (“milli idare”) tarafından seçilmişti ve yönetim kurulu da piskoposluğa bağlıydı. Okulun bütçesi öğrenci harçları, piskoposluk tarafından tahsis edilen paralar, çeşitli etkinliklerin gelirleri ve bağışlardan oluşmaktaydı. [116] 1880’de Erzincan’da bir şube açmış olan İstanbul’daki Milletsever Ermeni Kadınlar Cemiyeti [Azkanıver Hayuhyats] de okula maddi destek veriyordu. [117]

1883-1884 verilerine göre okulda yaklaşık 250 öğrenci, 1 kadın ve 2 erkek öğretmen vardı. [118]

1902 raporu verilerine göre okulda 350 öğrenci (330 kız, 20 erkek) eğitim görmektedir. 11 de öğretmen (7 kadın ve 4 erkek) bulunmaktadır. [119]

Büyük Felaket öncesinde, Krisdinyan Okulu öğrencilerinin sayısı 350-400 civarındadır ve öğretmen sayısı 7'dir. [120]

Krisdinyan Okulun öğrencileri, 1879 yılında okuldaki fakir kız öğrencilerin okul ve giysi ihtiyaçlarını karşılamak için Krisdinyan Mezunları Derneğini kurmuşlardır. [121]

1890’larda Krisdinyan Okulu bitişiğinde, bağımsız bir binada bir de anaokulu açılır. Öğrenci sayısı 250-300 arasındadır. Burada dönemin modern yöntemlerle “Froebelian [122] Son Metotlar” uygulanmaktadır. [123]

Krisdinyan Okulunun müdürlük görevini, uzun yıllar tecrübeli müdür-öğretmen, Arapkirli Bedros Poğaryan yürütmüştür.

Krisdinyan Kız Okulunun yılsonu sınavları halka açık bir sınavdı ve şehirdeki erkek okullarında okuyan öğrenciler bu sınavlara katılıp Krisdinyanlı kız öğrencilerin cevaplarını incelerlerdi. Bu uygulama, Erzincanlı gençlerin gelecekteki eşleriyle tanışmalarına da fırsat yaratabilmekteydi. [124]

Krisdinyan Kız Okulu öğretim kadrosu. Sadece iki erkeğin isimleri biliniyor. Soldan sağa: Bedros Poğaryan (müdür), Krikor Kaprielyan (Kaynak: "Erzincan" Albümü, İstanbul, 1907, Patrik Mağakya Ormanyan için hazırlanmış)
Erzincan şehrindeki Krisdinyan Okulunun anasınıfı öğrencileri ve öğretmenleri, 1907 civarı (Kaynak: "Erzincan" Albümü, İstanbul, 1907, Patrik Mağakya Ormanyan için hazırlanmış)

Büyük Felaket Öncesinde Erzincan’ın Ermeni Köylerinde Faaliyette Bulunan Ermeni Okulları

Aşağıda, 1878, 1902 ve 1913 yıllarında İstanbul Ermeni Patrikhanesinin talebiyle bölgenin dini yetkilileri tarafından hazırlanan ve başka kaynaklara göre Erzincan kazası Ermeni yerleşimlerindeki okullara ait bilgileri aktarmaktayız. Verilen mahaldeki Ermeni nüfus bilgileri İstanbul Ermeni Patrikhanesinin 1913 raporu verilerine dayanmaktadır. [125]

Ağcekent (Altınbaşak)

5 hane, 45 kişilik Ermeni nüfusu vardır.

1878 raporuna göre burada “Haygazyan” isminde temel eğitim veren, 17 öğrencili bir okul vardı. [126] İleri tarihlere ait veri bulunmamaktadır. K. Sürmeyan, köyün “gariban” okulu hakkında bahsetmektedir. [127]

Pızvan (Yoğurtlu)

70 hane, 430 kişilik Ermeni nüfusu vardır.

1878 raporuna göre burada “Arşagunyats” isminde temel eğitim veren, 40 öğrencili bir okul vardı. [128] 

1902 raporunda köyde Surp Nışan isminde bir okulun varlığından bahsedilmektedir. Okulda 5 öğrenci ve 1 öğretmen bulunmaktadır. [129] 

1913 raporu verilerine göre köy okulundaki öğrenci sayısı 100’dür. [130]

Erzincan İncil'inden bir resim. Bu elyazması eser 1269-1270 yılları arasında Erzincan şehri yakınlarındaki Avak Manastırında yazılmış ve resimlenmiş. Günümüzde Kudüs Patrikhanesinde bulunmaktadır. Elyazması no: 1925 (Kaynak: Bezalel Narkiss (ed.), Armenian Art Treasures of Jerusalem, Massada Press, Jerusalem, 1979).

Pıtaric (Bayırbağ)

Köydeki Ermeni nüfus, 68 hanede 399 kişidir.

1878 raporuna göre burada “Nersesyan” isminde temel eğitim veren, 30 öğrencili bir okul vardı. [131]

1902 raporunda köyde “Keşişyan” isminde bir kız ve erkek okulu bulunduğu aktarılmış, öğrenci sayısı 40 (30 erkek ve 10 kız), öğrenme sayısı da 1 olarak belirtilmiştir. [132]

1913 raporu verilerine göre köy okulundaki öğrenci sayısı 50’dir. [133] Sürmenyan, köyün okulunda 2 öğretmen olduğunu aktarmaktadır [134]

Ergan (Oğulcuk)

Köydeki Ermeni nüfus, 105 hanede 852 kişidir.

1878 raporuna göre köyde “Ğevontyants” isminde temel eğitim veren, 50 öğrencili bir okul vardı. [135]

1880’lerin ortalarına dayanan bir tanıklıkta, köyde biri “milli”, diğeri özel olacak şekilde 2 okul bulunduğundan bahsedilmektedir. Özel okulu, Erzincan’daki Ingeragan Okulu mezunlarından, “zeki ve ağırbaşlı bir genç” olan Şavarş Çilasığyan yönetmektedir. Köyden “eğitimsever, misafirperver ve oldukça gelişmiş” diye bahsedilmektedir. [136] İki okulda toplam 40 öğrenci vardır. [137]

1902 raporu da köyde “Ğevontyants” isminde, 60 öğrencili (55 erkek ve 5 kız) bir okul bulunduğunu aktarmaktadır. [138]

1913 raporu verilerine göre köy okulundaki öğrenci sayısı 150’dir. [139]

Khıntzoreg (Pınarlıkaya)

Köydeki Ermeni nüfus, 40 hanede 366 kişidir.

1878 raporuna göre köyde “Vartanyan” isminde temel eğitim veren, 25 öğrencili bir okul vardı. [140]

1902 raporu köydeki okul hakkında hiçbir veri aktarmamaktadır. [141]

1913 raporu verilerine göre köy okulundaki öğrenci sayısı 80’dir. [142]

K. Sürmenyan, Büyük Felaket öncesinde Khıntzoreg’deki okulun Birleşik Cemiyet tarafından idare edildiğini ve “yeni nesile anadilini öğreterek yarı Kürtçe konuşan Ermenilerin asimilasyona uğramalarını engelleyerek büyük bir fayda sağladığını” aktarmaktadır. [143]

Daztkeğ (Değirmenköy)

Köydeki Ermeni nüfus, 78 hanede 628 kişidir.

1878 raporuna göre köyde “Torkomyan” isminde temel eğitim veren, 60 öğrencili bir okul vardı. [144]

1902 raporu köyde “Mesrovbyan” isminde bir erkek okulu bulunduğunu aktarmakta, öğrenci sayısını 40, öğretmen sayısını 1 olarak vermektedir. [145]

1913 raporu verilerine göre köy okulundaki öğrenci sayısı 80’dir. [146]

Büyük Felaket öncesine dayanan bir veriye göre köydeki okulun 65 öğrencisi ve 2 öğretmeni olduğunu aktarmaktadır. (aynı döneme öğrenci sayısı hakkındaki başka kaynaklar, öğrenci kayıtları ve isim listeleri arasındaki fark hesaplanarak teyit edilebilir.) [47]

Erzincan İncil'inden bir resim. Bu elyazması eser 1269-1270 yılları arasında Erzincan şehri yakınlarındaki Avak Manastırında yazılmış ve resimlenmiş. Günümüzde Kudüs Patrikhanesinde bulunmaktadır. Elyazması no: 1925 (Kaynak: Bezalel Narkiss (ed.), Armenian Art Treasures of Jerusalem, Massada Press, Jerusalem, 1979).

Garmıri (Yeşikçat)

Köydeki Ermeni nüfus, 47 hanede 315 kişidir.

1878 raporuna göre köyde “Naregyan” isminde temel eğitim veren, 20 öğrencili bir okul vardı. [148]

1885 verilerine göre okuldaki ilkokulda 25 öğrenci vardır. Okul sadece kış aylarında açıktı, öğrenciler yazın tarla işleriyle uğraşmaktadır. [149]

1902 raporu köyde “milli bir ilkokul (kız ve erkek öğrenciler için) bulunduğunu aktarmakta, öğrenci sayısını 25 (22 erkek ve 3 kız), öğretmen sayısını 1 olarak vermektedir. [150]

1913 raporu verilerine göre köy okulundaki öğrenci sayısı 85’tir. [151] Büyük Felaket öncesine dayanan başka bir veriye göre köydeki okulda 60 öğrenci bulunmaktadır. [152]

Gölıntsik (Kelines)

Köydeki Ermeni nüfus, 39 hanede 329 kişidir.

1878 raporuna göre köyde “Torkomyan” isminde temel eğitim veren, 20 öğrencili bir okul vardı. [153]

1902 raporu köyde okul hakkında herhangi bir veri içermemektedir. [154]

1913 raporu verilerine göre köy okulundaki öğrenci sayısı 60’tır. [155]

Güllice (Güllüce)

Köydeki Ermeni nüfus, 60 hanede 755 kişidir.

1878 raporuna göre köyde “Vartanants” isminde temel eğitim veren, 40 öğrencili bir okul vardı. [156]

1902 raporu köyde “Aramyan” isminde bir erkek okulu bulunduğunu aktarmakta, öğrenci sayısını 25, öğretmen sayısını 1 olarak vermektedir. [157]

1913 raporu verilerine göre köy okulunda 150 öğrenci vardır.  [158] Büyük Felaket öncesine dayanan başka bir veriye göre köyde toplam 100 öğrencisi ve 5 öğretmeni olan 2 okul bulunmaktadır. [159]

Harabedi (Üçkonak)

Köydeki Ermeni nüfus, 14 hanede 130 kişidir.

1878 raporuna göre Hayrabed’deki çocuklar (10 çocuk) Erzincan’daki okullara (bu yerleşim yeri şehre yarım saatlik bir uzaklıktaydı) gitmekteydiler. [160]

1913 raporu verilerine göre köyde 30 öğencisi olan bir okulu vardır.  [161]

Horom Akrag (Tepecik)

Köydeki Ermeni nüfus, 36 hanede 200 kişidir.

1878 raporuna göre köyde “Haygazyan” isminde temel eğitim veren, 14 öğrencili bir okul vardı. [162]

1902 raporu köyde “Kakigyan” isminde bir okul (kız ve erkek öğrenciler için) bulunduğunu aktarmakta, öğrenci sayısını 40 (30 erkek ve 10 kız), öğretmen sayısını 1 olarak vermektedir. [163]

1913 raporu verilerine göre köy okulundaki öğrenci sayısı 60’tır. [164]

Ğaratuş (Karatuş)

Köydeki Ermeni nüfus, 41 hanede 235 kişidir.

1878 raporuna göre köyde “Mamigonyan” isminde temel eğitim veren, 14 öğrencili bir okul vardı. [165]

1902 raporu köyde “Mesrovbyan” isminde bir okul (kız ve erkek öğrenciler için) bulunduğunu aktarmakta, öğrenci sayısını 25 (20 erkek ve 5 kız), öğretmen sayısını 1 olarak vermektedir. [166]

1913 raporu verilerine göre köy okulundaki öğrenci sayısı 65’tir. [167]

Öğrencilerin ilerleme değerlendirmeleriyle birlikte Ingeragan Okulu raporu (Kaynak: Inderagan Okulu, Yegeğyats, iki yıllık rapor, 1879-1881, Hovsepa Kavafyan Matbaası, İstanbul, 1881).

Ğaradigin (Karadeğin)

Köydeki Ermeni nüfus, 43 hanede 350 kişidir.

1878 raporuna göre köyde “Haygazyan” isminde temel eğitim veren, 20 öğrencili bir okul vardı. [168]

1902 raporu Ğaradigin’deki okula dair bir veri içermemektedir. [169]

1913 raporu verilerine göre köy okulundaki öğrenci sayısı 70’tir. [170]

Ğarakilise (Altınbaşak)

Köydeki Ermeni nüfus, 45 hanede 302 kişidir.

1878 raporuna göre köyde “Sisagyan” isminde temel eğitim veren, 30 öğrencili bir okul vardı. [171]

1902 raporu köyde “Surp Asdvadzadzin” isminde bir erkek okulu bulunduğunu aktarmakta, öğrenci sayısını 15, öğretmen sayısını 1 olarak vermektedir. [172]

1913 raporu verilerine göre köy okulundaki öğrenci sayısı 80’dir. [173] Büyük Felaket öncesine dayanan başka bir veriye göre köydeki okulda 60 öğrenci ve 1 öğretmen bulunmaktadır. [174]

Mahmudtsik (Mahmutlu)

Köydeki Ermeni nüfus, 55 hanede 820 kişidir.

1878 raporuna göre köyde “Naregyan” isminde temel eğitim veren, 50 öğrencili bir okul vardı. [175]

1902 raporu köyde “Nersesyan” isminde bir erkek okulu bulunduğunu aktarmakta, öğrenci sayısını 50, öğretmen sayısını 2 olarak vermektedir. [176]

1913 raporu verilerine göre köy okulundaki öğrenci sayısı 120’dir. [177]

1911 tarihinde, köyde, içinde bir kütüphane ve müsamere salonu da bulunan büyük ve modern bir okul inşa edilmiştir. Köydeki gençler eğitimlidir, burada eğitime büyük önem verilmekteydi ve buradan Erzincan şehri ve kaza köylerindeki okullara çok sayıda öğretmen çıkmıştır. [178]

Medz Akrag (Dörtler)

Köydeki Ermeni nüfus, 83 hanede 650 kişidir.

1878 raporuna göre köyde “Lusavorçagan” isminde temel eğitim veren, 60 öğrencili bir okul vardı. [179]

1902 raporu köyde “Aramyan” isminde bir okul (kız ve erkek) bulunduğunu aktarmakta, öğrenci sayısını 75 (50 erek ve 25 kız), öğretmen sayısını 2 olarak vermektedir. [180]

1913 raporu verilerine göre köy okulundaki öğrenci sayısı 100’dür. [181] K. Sürmenyan, Büyük Felaket öncesinde okulda 3 öğretmen bulunduğunu aktarmaktadır. [182]

Meğutsig (Yalınca)

Köydeki Ermeni nüfus, 304 hanede 1822 kişidir.

Meğutsig, Erzincan kazanın en büyük Ermeni köyüydü. 1878 raporuna göre köyde “Hayrenik” isminde temel eğitim ve ilkokul eğitimi veren, 100 öğrencili bir okul vardı. [183]

1902 raporu köyde “Surp Lusavoriçyan” isminde bir erkek okulu bulunduğunu aktarmakta, öğrenci sayısını 85, öğretmen sayısını 2 olarak vermektedir. [184]

1911 verilerine göre köyde kız ve erkek öğrenci kabul eden, 180 öğrencili (120 erkek ve 60 kız) bir okul bulunuyordu ve öğretmen sayısı 5’ti. Okuldaki eğitim kazanın eğitim komisyonunun programına göre verilmekteydi. Köyün yeni mütevelli heyeti v yönetim kurulu, okulun gelirlerini artırmak ve ödemelerin düzenli yapılmasını sağlamak için uğraşmaktaydı. [185]

K. Sürmenyan’ın verilerine göre 1910’lu tarihlerde köydeki okulda 250 öğrenci ve 4-5 öğretmen bulunmaktaydı. [186]

1913 raporu verilerine göre Meğutsig’de 2 okul vardı ve toplam öğrenci sayısı 350’ydi. [187] Okulda 5 yıllık bir eğitim verilmekteydi ve öğretmen sayısı 5’ti. [188]

1908 Meşrutiyet’in ilanından sonra Ermeni Devrimci Federasyonu önderliğinde köyde “Haraçtimagan [ilerici[ Cemiyeti” kurulur ve cemiyeti amacı özellikle eğitim konuların düzenlemektir. Bu kurumun çabalarıyla köyde yetişkinler için bir kütüphane ve kış aylarında oyunlar sahnelenen bir salon açılır. Böylece, 1911 tarihinde kız okulunun inşasına yardım için köyün gençleri tarafından “Şuşanig”, “Sev Hoğer”, “Tebi Azadutyun” ve “Vartan Mamigonyan” oyunları sergilenir. [189]

Mıtni/Mıtıni (Gümüştarla)

Köydeki Ermeni nüfus, 120 hanede 1316 kişidir.

Mıtni, Erzincan kazanın büyük Ermeni köylerinden biridir. 1878 raporuna göre köyde “Sımpadyan” isminde temel eğitim veren, 70 öğrencili bir okul vardı. [190]

1902 raporu köyde “Surp Ğevontyants” isminde bir okul (kız ve erkek) bulunduğunu aktarmakta, öğrenci sayısını 100 (80 erkek ve 20 kız), öğretmen sayısını 2 olarak vermektedir. [191]

1913 raporu verilerine göre köydeki okulun 200 öğrencisi bulunmaktadır. [192] 

Büyük Felaket öncesine dayanan başka bir veriye göre köydeki okulda 300 öğrenci, 3 öğretmen bulunmaktadır. Okulun bitişiğinde kış aylarında tiyatro oyunlarının sahnelendiği bir kütüphane-salon bulunmaktadır. [193]

K. Sürmenyan, Mıtnilileri imanlı ve son derece eğitimsever bir ahali olarak tanımlamakta ve köydeki “heybetli” okulun 100’den fazla öğrencisi ve 3-4 öğretmeni olduğunu aktarmaktadır. [194]

Mollakeğ (Mollaköy)

Köydeki Ermeni nüfus, 38 hanede 200 kişidir.

1878 raporunda köy okuluna dair bir veri bulunmamaktadır. [195]

1902 raporu köyde “Surp Asdvadzadzin” isminde bir okul (kız ve erkek) bulunduğunu aktarmakta, öğrenci sayısını 27 (20 erkek ve 7 kız), öğretmen sayısını 2 olarak vermektedir. [196]

1913 raporu verilerine göre köydeki okulun 60 öğrencisi bulunmaktadır. [197]

Şıkhli (Uluköy)

Köydeki Ermeni nüfus, 23 hanede 158 kişidir.

1878 raporunda köy okuluna dair bir veri bulunmamaktadır. [198]

1902 raporu köyde “milli” bir ilkokul (erkek) bulunduğunu aktarmakta, öğrenci sayısını 15, öğretmen sayısını 1 olarak vermektedir. [199]

1913 raporu verilerine göre köydeki okulun 30 öğrencisi bulunmaktadır. [200]

Sırbihan/Surp Ohan (Kılıçkaya)

Köydeki Ermeni nüfus, 31 hanede 140 kişidir.

1878 ve 1902 raporlarında köy okuluna dair bir veri bulunmamaktadır. [201]

1902 raporu köyde “milli” bir ilkokul (erkek) bulunduğunu aktarmakta, öğrenci sayısını 15, öğretmen sayısını 1 olarak vermektedir. [199]

1913 raporu verilerine göre köydeki okulun 50 öğrencisi bulunmaktadır. [202]

Çiftlik Veri (Hancıçiftliği)

Köydeki Ermeni nüfus, 57 hanede 336 kişidir.

1878 raporuna göre köyde “Rupinyan” isminde temel eğitim veren, 30 öğrencili bir okul vardı. [203]

1902 raporu köyde “Haygazyan” isminde bir okul (erkek) bulunduğunu aktarmakta, öğrenci sayısını 12, öğretmen sayısını 1 olarak vermektedir. [204]

1913 raporu verilerine göre köydeki okulun 100 öğrencisi bulunmaktadır. [205]

Büyük Felaket öncesine dayanan başka bir veriye göre köydeki okulda 60 öğrenci, 2 öğretmen bulunmaktadır. [206] Büyük Felaket öncesinde okulun bitişiğinde küçük bir kütüphane de bulunmaktadır. [207]

1
2

1) Erzincan'da yayınlanan Aror dergisinin Temmuz 1911 tarihli sayısı. Aynı sayfada belirtildiğine göre dergi Erzurum'da, "Haraç" Matbaasında basılmaktadır.
2) Erzincan, 1913. Bodigyan ailesi çocukları (Kaynak: Karnig Isdepanyan, Yerzınga, Hınakuyn Tarerits Minçev Mer Orerı, Erivan Üniversitesi yayını, Erivan, 2005).

Çiftlik Vari (Ganiefendiçiftliği)

Köydeki Ermeni nüfus, 27 hanede 229 kişidir.

1878 raporuna göre Vari Çiftlik’te “Rupinyan” isminde temel eğitim veren, 10 öğrencili bir okul vardı. (Burada bahsi geçen okulun Veri Çiftlik’teki “Rupinyan” okuluyla aynı okul olup olmadığı belirsizdir, sadece öğrenci sayıları farklılık göstermektedir.) [208]

1902 raporu köyde ismini vermeden “milli bir ilkokul” bulunduğunu aktarmakta, öğrenci sayısını 20, öğretmen sayısını 1 olarak vermektedir. [209]

1913 raporu verilerine göre köydeki okulun 70 öğrencisi bulunmaktadır. [210]

Büyük Felaket öncesine dayanan başka bir veriye göre köyde 40 öğrencili bir okul vardır. [211]

Dacrag (Türkmenoğlu)

Köydeki Ermeni nüfus, 33 hanede 249 kişidir.

1878 raporuna göre köyde “Dacadyan” isminde temel eğitim veren, 10 öğrencili bir okul vardı. [212]

1880’lerin ortalarına ait bir tanıklık, köyün okulunun 15 öğrencisi olduğunu aktarmaktadır. [213]

1902 raporu Dacrag’da herhangi bir okulun varlığından bahsetmemektedir. [214]

1913 raporu verilerine göre köydeki okulun 60 öğrencisi bulunmaktadır. [215]

Palanga

Köydeki Ermeni nüfus, 14 hanede 104 kişidir.

1878 ve 1902 raporları köyde herhangi bir okulun varlığından bahsetmemektedir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulun 30 öğrencisi bulunmaktadır. [216]

  • [1] K. Sürmenyan, Erzınga, Kahire, Sarag-Mesrob Matbaası, 1947, s. 13:
  • [2] A-To, Vani, Bitlisi yev Erzrumi Vilayetnerı, Erivan, “Kultura” Matbaası, 1912, s. 218. 
  • [3] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 73.
  • [4] Keğam M. Patalyan, Arevmıdyan Hayasdani Badmajoğovırtagan Nıgarakirı Medz Yeğerni nakhorerin[Büyük Felaket Öncesinde Batı Ermenistan’ın Tarihi-demografik Yapısı], 3. kısım. Erzurum Vilayeti merkezi ve batı sancakları Erzurum (Garin) ve Erzincan şehirleri), “VEM Hamahaygagan Hantes”, Erivan, 2015, 7 (13), Sayı 4 (52), Kasım-Aralık, Ek, s. 30.
  • [5]  Özel edebiyatta, Ermeni Patrikhanesinin 1913-1914 nüfus sayımı olarak da bilinmektedir. 
  • [6] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Armeniens dans l’Empire ottoman a la veille du Genocide,Paris, ARHIS, 1992, s. 59, 454-455.
  • [7] S. Dzotsigyan, Arevmıdahay Aşkharh, New York,1947, s. 156.  
  • [8]  K. A. Nazigyan, Arevmıdahay mangavarjagan midk u tıbrotsı (19. tari ısgizpits minçev 19. tari 50-60-agan tıvagannerı), Erivan, “Luys” yayınları, 1969, s. 25.
  • [9] A.g.e., s. 21:
  • [10] T. Azadyan, Harüramya hopelyan Bezciyan Mayr Varjarani: Kumkapu: 1820-1930, İstanbul, 1930, s. 6.
  • [11] A.g.e., s. 14. 
  • [12] A. Alboyacıyan, Badmutyun Hay Gesaryo: Değakragan, Badmagan yev Azkakragan Usumnasirutyun, I. Cilt, Kahire, 1937, s. 1095.
  • [13] “Arevelyan Mamul”, İzmir, 15 Haziran 1897, Sayı 12, s. 429.
  • [14] Giragos S. Ğazancıyan, Kharın Namagner Uğevorutyan, İstanbul, Sarıyan Matbaası, 1887, s. 18-19. 
  • [15] A.g.e.
  • [16] A.g.e.
  • [17] A.g.e.
  • [18] A.g.e., s. 18.
  • [19]Yeprem V. Boğosyan, Badmutyun Hay Işagutayin Ingerutyunneru, II. Cilt, Viyana, Mıkhitaryan Matbaası, 1963, s. 104-105. 
  • [20] “Masis”gazetesi, İstanbul, 2 Temmuz 1859, Sayı 388.
  • [21] Azkayin Sahmanatrutyn Hayots: Hasdadyal 1863 yev Verakınyal, Kahire, “Arşaluys” Matbaası, 1901, s. 33.
  • [22] A.g.e., s. 41-42.  
  • [23] L. Çormisyan, Hamabadger Arevmıdahayots Meg Taru Badmutyan, I. Cilt, 1850-1878, Beyrut, 1972, s. 525-526.
  • [24]  Erivan Y. Çarents Edebiyat ve Sanat Müzesi Arşivi (EÇMA), T. Azadyan Fonu(, 3. Kısım, gazete 8-9.
  • [25] Bu hesap tarafımızdan ana kaynaklara dayanarak yapılmıştır. Yerleşim yerlerine ait ayrı veriler için ilgili bölüme bakınız. 
  • [26] “Arevelyan Mamul”, Mayıs 1886, s. 23-231.
  • [27] Kıd. Rahip Boğos Natanyan, Ardosr Hayasdani gam Değegakir Azkasirats Khizan Kavar, İstanbul, 1878, s. 157-158.
  • [28] Benzer bir kayıt kazanın Pızvan,Ğaradigin, Gülice, Mahmudtsik ve diğer köyleri için de geçerlidir. (S. Amadyan, “Yegeğyats Kavar, Nıgarakir Hayapınag Küğoreits”, Arevelyan Mamul, Mayıs 1891, s. 207-210.
  • [29] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 147. 
  • [30] A.g.e., s. 128.
  • [31] Miyatsyal Ingerutyunk Hayots (1880-1908), 21 Okosdos 1908-31 Okosdos 1911, İstanbul, Nışan-Babigyan Matbaası, 1911, s. 9.
  • [32] Kurumların birleşmesi ardından Birleşik cemiyet tarafından açılan okulların listesi için bkz. a.g.e s. 11. 
  • [33] K. Sırvantzdiyants, Toros Ağpar, 2. Bölüm, İstanbul, K. Bağdadlıyan (Aramyan) Matbaası, 1885, s. 49. 
  • [34]“Masis” gazetesi, İstanbul, 27 Eylül 1886, Sayı 3841, s. 139. 
  • [35] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 154.
  • [36] “Arevelyan Mamul”, Mart 1886, s. 117. 
  • [37] “Ingeragan Varjaran Yegeğyats: I. Değegakir Yegamya 1879-1881 amo”, İstanbul, Hovsepa Kavayan Matbaası, 1881, s. 10. 
  • [38] “Arevelyan Mamul”, Mart 1886, s. 117.
  • [39] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 130.
  • [40] 1879 verisi K. Sürmenyan, Erzınga, s. 130, 1880 ve 1881 verileri için “Ingeragan Varjaran Yegeğyats: I. Değegakir Yegamya 1879-1881 amo”, s. 5, 19; 1884 verileri için “Arevelyan Mamul”, Mart 1886, s. 119. 
  • [41] “Ingeragan Varjaran Yegeğyats: I. Değegakir Yegamya 1879-1881 amo”, s. 19. 1879-1881 tarihlerinde okula yapılan bağışların listesi için bkz. a.g.e. s. 117.
  • [43] Öğretim yıllarına göre okulun eitim programı için bkz. I”ngeragan Varjaran Yegeğyats: I. Değegakir Yegamya 1879-1881 amo”, s. 10-14.
  • [44] A.g.e., s. 15-18.
  • [45] A.g.e., s. 14.
  • [46] A.g.e.
  • [47] Yeprem Boğosyan, Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru, s. 114-115.
  • [48] Okulun ilk müdür-öğretmeninin Divrik doğumlu, zeki ve donanımlı kişiliğiyle “çalışkan bir öğretmen” olan Khaçig Havnuni olduğunu belirtelim. Ne var ki kendisi okul açıldıktan bir ay sonra vefat etmiştir ve yönetim kurulu yni bir müdür arayışına ecbur kalmıştır.
  • [49] “Ingeragan Varjaran Yegeğyats: I. Değegakir Yegamya 1879-1881 amo”, s. 19. 
  • [50] K. Sürmenyan, Erzınga, s. Mart 1886, s. 118.
  • [51] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 131.
  • [52] Arevelyan Mamul, Mart 1886, s. 118. Karekn Sırvantzdiyants, Mıgırdiç Portukalyan, Dzerents (Hovsep Şişmanyan), Henry Troder’in (Büyük Britanya Erzurum elçisi) görüşleri  “Ingeragan Varjaran Yegeğyats: I. Değegakir Yegamya 1879-1881 amo”, s. 25-33.     
  • [53] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 131-132. 
  • [54] A.g.e., s. 132.
  • [55] A.g.e. Mart 1886’da İzmir’de yayınlanan “Arevelyan Mamul”un köşe yazarı Madtteos Mamuryan şöyle demekteydi: “Maddi sıkıntı içinde bulunan Erzincan’daki Ingeragan Okulunun mevcut durumu hakkında üzücü haberler almaktayız. Bu okulun, hem Ermeni hem de yabancı meşhur şahsiyetlerin de bahsettiği gibi Ermenistan’ın ilk okullarından biri olduğu zaten malum. Bu okul çökerse, eğitim meselesi şüphesiz büyük bir darbe alacaktır... Kurucuları her türlü çabayı ve fedakârlığı göstererek bu tehlikenin önünü almaya çalışıyorlar. Ermeni Birleşik Cemiyetinin desteği ve öğrencilerden alınan ödemeler, okulun giderlerini karşılamaya yetmemektedir. Her türlü özveri ve fedakârlığı gösteren öğretim kadrosu da artık dayanma gücünü kaybetmiş, istifa edip okuldan ayrılma noktasın gelmiştir. Okulun kurucuları nicedir milletimizin varlıklı üyelerine çağrıda bulunuyor olsa da sesleri ancak duyulur olmuştur.” (Arevelyan Mamul, Mart 1886, s. 116)
  •  [56] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 129.
  • [57] A.g.e. 
  • [58] A.g.e. 
  • [59] Arevelyan Mamul, Şubat 1888,  s. 53: 
  • [60] A.g.e., s. 52: 
  • [61] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 129
  • [62] Arevelyan Mamul, İzmir, Şubat 1888, s. 53.
  • [63] A.g.e.
  • [64] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 141
  • [65] Erzincan’ın meşhur öğretmenlerinden Markar Şavarş, İzmir’de yayınlanan Arevelyan Mamuldergisine yazdığı yazıda okulların birleşmesiye ilgili umutlarını şöyle aktarmaktadır: “Ancak bu şekilde ilkokulların eğitim kalitesi yükselecek ve yüksek eğitim almak sadece varlıklı Ermenilerin çocuklarına has olmaktan çıkacaktır ve fakir ailelerin çalışkan çocukları da bundan faydalanacaktır, oysa mevcut durumda onların sadece çok az bir kısmı, yüce gönüllü bir hayırseverin himayesinde eğitim imkânına kavuşabilmektedir.” (Arevelyan Mamul, 15 Haziran 1897, Sayı 12, s. 428)
  •  [66] S. Amadyan, “Yonia apunken hraver ar Yerizayis”, Arevelyan Mamul, 1 Kasım 1897, Sayı 21, s. 713. Yazar aynı zamanda 1890’lar öncesinde de şehirdeki okulların birleşmesine gerçekleştirilen 3 girişimin de gelirlerini paylaşmak istemeyen mütevelli heyetlerinin muhalefet nedeniyle başarısız olduğunu aktarmaktadır.
  • [67] K. Sürmenyan, Erzınga, s.  146.
  • [68] P. Zoryan, “Yerizayi Nerga Gırtagan Vicagı”, Arevelyan Mamul, 1 Kasım 1898, Sayı 21, s. 825.
  • [69] Barzmen, “Miyutyan Khıntirı Yerizayi masin”, Arevelyan Mamul,15 Kasım1900, Sayı 22, s. 883-884.
  • [70] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 146-147.
  • [71] Vicagatsuyts Kavaragan Azayin Varjaranats Turkiyo[Türkiy’deki Ermeni Taşra Okulları Raporu], Milli Merkezi İdare Eğitim Komisyonu tarafından hazırlanmıştır. Defter II, 1901-1902 senesi raporu, İstanbul, H Madteosyan Matbaası, 1903, s. 6, 27. 
  • [72]İstanbul Ermeni Patrikhanesinin 1902 tarihli raporunda da Erzincan kazasının Şıkhli, Garmıri ve Vari Çiftlik isimli yerleşim yerlerindeki okullar için benzer bir veri aktarılmıştır. (Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6)
  • [73] PüzantionErmenice günlük gazete, İstanbul, 15/27 Ekim 1897, Sayı 294.
  • [75] A.g.e., s. 231-232: Ayrıca Yeprem Boğosyan, Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru, s. 116. 
  • [76] Yeridasart Hayasdansiyasi, toplumsal ve iktisadi mecmua, New York, 8 Haziran 1910, Sayı 46.
  •  [77] Yeridasart Hayasdan dergisi, 2 Mart 1910, Sayı 32.
  • [78] A.g.e.
  • [79] Bunların tespit edilip gölgelere göre listelenmesi için rahip Yeprem Boğosyan’ın 3 ciltlik muazzam çalışması “Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru” çalışmasından büyük ölçüde faydalanmakta, bunlara tarafımızca elde edilmiş yeni verileri de eklemekteyiz. 
  • [80] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 59: ABD ve Kanada’da faaliyette bulunan eğitimsever cemiyetleri bakımından Kıği’yle karşılaştırıldığında, köy nüfusu 19.859 kişiyken gurbette 4.043 köylü bulunmaktadır.  
  • [81] Yeprem Boğosyan, Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru, s. 119.
  • [82] A.g.e. 
  • [83] Erzincan Vari Çiftlik Köyü Eğitimsever Cemiyetinin Tüzük-Programı., 1913, s. 1.
  • [84] A.g.e., s. 2.
  • [85] A.g.e. 
  • [86] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 59, 453-455.
  • [87] K. Karpat, Ottoman population 1830-1914. Demographic and Social Characteristics,Wisconsin, The University of Wisconsin Press, 1985, s. 170.
  • [88] M. Ormanyan, Hayots Yegeğetzin, İstanbul, V. Ve H. Der-Nersesyan yayınları, 1911, s. 261.
  • [89] Arevelyan Mamul, Haziran1886, s. 261.
  • [90] A.g.e. Bkz. ayrıca Kaçperuni, “Değakragan Noter Yerzingyann”, Püragnmilli, bilimsel, edebi ve siyasi dergi, İstanbul, Ağustos 1903, Sayı 32,  s. 629.
  • [91] 1880’li yılların başlarında piskopos Hımayag Timaksyan tarafından ismi değiştirilip Lusavoriçyan yapılmıştır. 
  • [92] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 145.
  • [93] A.g.e., s. 145-146. 
  • [94] A.g.e.
  • [95] Arevelyan Mamul aylık dergi, İzmir, Ocak 1884, s. 28.
  • [96] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [97] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 144.
  • [98] Hayrenikmilli, edebi, siyasi, toplumsal gazete, Boston, 23 Ocak 1966, Say16331 ve 16400.
  • [99] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 140.
  • [100] Hoğtartoplumsal-siyasi haftalık gazete, Sivas, 24 Mayıs 1914, Sayı 7 (59), s. 3. 
  • [101] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 140.
  • [102] Arevelyan Mamul aylık dergi, İzmir, Ocak 1884, s. 28.
  • [103] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [104] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 144.
  • [105] Hayrenikmilli, edebi, siyasi, toplumsal gazete, Boston, 30Haziran 1966, Sayı16463.
  • [106] Soğomon Tehliryan, Verhişumner (Talati Ahapegumı), Kahire, HusaperMatbaası, 1953, s. 7.
  • [107] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 142.
  • [108] Arevelyan Mamul aylık dergi, İzmir, Ocak 1884, s. 28.
  • [109] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [110] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 144.
  • [111] A.g.e., s. 142-143.
  • [112] Arevelyan Mamul aylık dergi, İzmir, Ocak 1884, s. 28.
  • [113] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [114] C s. 144.
  • [115] A.g.e.,s. 143.
  • [116] A.g.e. 
  • [117] Yeprem Boğosyan, Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru, s. 113-114.
  • [118] Arevelyan Mamul, Ocak 1884, s. 28.
  • [119] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [120] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 144.
  • [121] Yeprem Boğosyan, Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru, s. 111-112.
  • [122] Fredrich Fröbel (1782-1852) ünlü Alman eğitimci, pedagojik görüşleri 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başlarında Avrupa’da geniş kabul görmüş bir okulöncesi eğitim uzmanıydı.
  • [123] Erzincan’ın hali, (H.G Komitesi duyurusu), Hampavaper, Kafkas Ermenileri Yardımsever Cemiyeti toplumsal-edebi haftalık gazetesi, Tiflis, 29 Ocak 1917, Sayı 4 (88). 
  • [124] H. Sıryan, “Yerzıngayi Ağçıgants Krisdinyan Varjaranı”, Hayrenik milli, edebi, siyasi, toplumsal gazete, Boston, 24 Şubat1965, Sayı 16055, s. 3.   
  • [125] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 453-455.
  • [126] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:9: 
  • [127] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 80.
  • [128] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:9:
  • [129] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [130] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [131] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:9:
  • [132] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6. 
  • [133] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [134] Bkz.K. Sürmenyan, Erzınga, s. 74:.
  • [135] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım3:9
  • [136] Arevelyan Mamul, Eylül 1887, s. 438; K. Sürmenyan da Ergan’daki gençliği eğitimli ve özverili olarak tarif etmektedir (bkz. K. Sürmenyan, Erzınga,s. 82).
  • [137] Arevelyan Mamul,Mayıs 1891, s. 208. 
  • [138] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [139] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [140] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:9:
  • [141] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6:
  • [142] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [143] Bkz. K. Sürmenyan, Erzınga, s. 73.
  • [144] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:9:
  • [145] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [146] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [147] Հ. Զատիկեան, Կարինի նահանգը XIX դարի երկրորդ կէսին,Երևան, «Նորավանք» ԳԿՀ, 2013, s. 357: 
  • [148] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:9:
  • [149]Arevelyan Mamul,Mart 1890, s. 136.
  • [150] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [151] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [152] H. Zadigyan, Garini Nahankı, s. 357.
  • [153] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:9: 
  • [154] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [155] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [156] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:9:
  • [157] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6:
  • [158] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [159] H. Zadigyan, Garini Nahankı,s. 358: 
  • [160] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:9: Նոյնը նշում է նաև Գ. Սիւրմէնեանը (Գ. Սիւրմէնեան, Երզնկա,s.78-79): 
  • [161] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 454.
  • [162] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:8:
  • [163] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6:
  • [164] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [165] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:8.
  • [166] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [167] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [168] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:9.
  • [169] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [170] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [171] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:9.
  • [172] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [173] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [174] H. Zadigyan, Garini Nahankı, s. 359.
  • [175] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:9.
  • [176] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [177] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [178] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 80; ayrıca “Huşi Pışurner Yezıngayi Mahmudtsik Küğı”, Hayrenik milli, edebi, siyasi, toplumsal gazete, Boston, 12 Ekim 1967, Sayı 16820, s. 3.
  • [179] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:9.
  • [180] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [181] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [182] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 82.
  • [183] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:8.
  • [184] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [185] Aroredebi, toplumsal dergi, Erzincan, 1911, 2. yıl, Haziran, Sayı 19, s. 8.
  • [186] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 83.
  • [187] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [188] Hayots Tseğasbanutyunı Osmanyan Turkiyayum: Verabradzneri Vıgayutyunner, belge derlemesi, III. Cilt, s. 192 (No: 42: Kevork Mardirosyan’ın Erzincan sancağı, Erzincan kazasındaki Meğutsig köyü Ermenilerinin tehcirine dair tanıklığı). 
  • [189] Arordergisi, s. 8.
  • [190] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:8.
  • [191] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6:
  • [192] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [193] H. Zadigyan, Garini Nahankı, s. 357.
  • [194] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 78.
  • [195] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:9.
  • [196] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [197] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [198] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:8.
  • [199] Bkz.Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [200] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [201] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:9: ayrıca Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [202] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [203] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:9.
  • [204] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [205] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman, s. 455.
  • [206] H. Zadigyan, Garini Nahankı,s. 358: 
  • [207] K. Sürmenyan, Erzınga, s. 79:
  • [208] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:9:
  • [209] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [210] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [211] H. Zadigyan, Garini Nahankı,s. 357: 
  • [212] EÇMA, T. Azadyan Fonu, kısım 3:8:
  • [213] Arevelyan Mamul, Mayıs 1891, s. 207.
  • [214] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 6.
  • [215] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman,s. 455.
  • [216] A.g.e.