Kiğı - Manastır ve Kiliseler

Yazar: Robert Tatoyan 14/01/2019 (son değişiklik: 14/01/2019), Çeviren: Sevan Değirmenciyan

Osmanlı İmparatorluğu Erzurum vilayetinin Erzurum sancağına bağlı Kiğı kazası 50 Ermeni yerleşim alanı ve 25 bin civarındaki Ermeni nüfusuyla Soykırım öncesinde Kiğı murahhaslığı sınırlarında bulunmaktaydı [1]. Türkiye Ermenileri Patrikliği’nin verilerine göre, XX yy. başı itibarıyle Kiğı Murahhaslığında 4 işlek manastır ve 47 işlek kilise vardı [2].

IV yy. Ermeni Kilisesi Ruhani Önderi Büyük Nerses tarafından Bagrevand ve Arşarunik Episkoposu takdis edilen ve daha sonra Ermeni Kilisesi tarafından azizlik mertebesine yükseltilen Khat rivayete göre Kiğı veya Geği’nin (Tarihi Büyük Hayk’ın Dzopk eyaleti Khortzyan bölgesi) ilk ruhani önderi sayılır [3]. Khat’ın mezarı Kiğı kazasında bulunan Hakısdun veya Hankısdun köyündeydi. Mezar üzerinde ise azizin adını taşıyan bir kilise inşa edilmişti.  

Kaynaklarda, Kiğı XV. yy.’dan itibaren episkoposluk olarak anılmakta. 1307’de Sis’te (Kozan) yapılan bir konsüle katılanlar arasında “Geği episkoposu” Pilibbos da anılmakta [4].

Kiğı şehrinden bir görünüm (Kaynak: Dick Maloyan arşivi, Livonia, Michigan).

Takip eden yüzyıllarda ise Kiğı’yı Muş S. Garabed Manastırı murahhaslığı sınırlarında görüyoruz [5]. Kiğı’da bulunan Haksdun S. Garabed, Hosnag S. Giragos, Arek S. Asdvadzadzin manastırları dönem dönem ve değişimli olarak murahhaslık merkezi veya tek bir murahhaslık olarak Muş S. Garabed manastırına bağlı olup vergilerini oraya ödüyorlardı [6].

Simeon Yerevantsi tarafından hazırlanan “Çampır” (1765) adlı eser Kiğı’ı Erzurum ruhani bölgesinin bir parçası olarak göstermekte [7].

1767 tarihinde İstanbul Ermeni Patriği tarafından yapılan düzenlemeyle XIX. yy.’ın ilk yarısına kadar varlığını muhafaza edecek olan Kiğı murahhaslığı kuruluyor [8].

1863’te Kiğı ve Erzincan birleşik murahhaslığı kurulur, fakat bu birliktelik uzun sürmez ve 1868 tarihinde Kiğı-Bitlis birleşik murahhaslığı tesis edilir.

Kiğı şehrinin genel görünümü (Kaynak: Dick Maloyan arşivi, Livonia, Michigan).

10 Mayıs 1880 tarihinde Kiğı Erzurum Murahhaslığı içinde Murahhaslık-Vekaleti olarak girer [9] (1880-1887 tarihlerinde Erzurum murahhası Mağakya Ormanyan’dı) [10]. 1880-1889 tarihlerinde Murahhaslık Vekaleti önderliği görevini Nerses Kharakhanyan üstlenmiş (ünlü bir din adamı, ilerde Daron bölgesi murahhaslığını üstlenecek). Sonraki yıllarda ise Kiğı ruhani önderleri şu isimler tarafında yürütülmüş; Üstrahip Khoren Şahnazaryan (1889-1890), Rahip Mesrop Tovmasyan (1890-1891), Rahip Arisdages Haçaduryan (1894-1899) [11]. Osmanlı Ermenistanı’nın diğer bölgelerinde olduğu gibi, Kiğı kazası kilise ve manastırlarının de büyük ölçüde zarar gördüğü Hamidiye Kırımları Haçaduryan’ın görev süresine denk gelmiştir. 10 Ekim 1895 tarihinde yaşanan kırımlar sırasında 2 manastır ve 20 kilise, yani kazanın dini yapılarının hemen hemen yarısı, harap edilir ve yağmalanır [12].

1899 tarihinde Rahip Arisdages Haçaduryan’ın çabaları sonucunda Kiğı murahhaslığı Erzurum bölgesinden ayrılır ve özerk bir murahhaslık bölgesi olur [13]: İleriki yıllarda, Soykırım’a kadar, Kiğı-Khortzyan özerk bir murahhaslık veya episkoposluk bölgesi olarak olarak anılır [14].

1) 1909-1912 yıllarında Kiğı Murahhası olan Üstrahip Bısag Der-Khorenyan (Kaynak: Üstrahip Bısag Der-Khorenyan, Çobanın Sesi Kiğı’dan, Armaş Dizisi, İstanbul, 2012).
2) Kiğı, Khups Köyü Hatıratı, Kiğı-Khups Köyü Hemşehri Derneği Yayını, Fresno, 1968.

Murahhaslık Üstrahip Vahriç Şahlamyan’ın kısa süreli önderlik döneminde (1900-1901) belirli bir uyanış ve gelişim yaşar. Kiğılı aydın Levon Sırabyan ruhani önderin faaliyetlerini şöyle anlatır: “Faal ve eğitimli bu Armaşagan [Armaş Manastırı mezunu-R. T.] umulandan daha fazlasını yaptı. Murahhaslık bölgesinde yüz üstü bırakılmış karışık işleri kısa bir sürede düzenledi. Yerel komisyonları organize etti, manastır düzenlemlerine el attı ve bölgedeki yetimlere sahip çıkmak için Merkez Umumi Meclisi’nden Kiğı’da bir yetimhane tesis etmesi için ricada bulundu. Rahip Vahriç Şahlamyan’ın eğitim konusunda yaptığı en güzel çalışma Kasaba okullarının açılış [söz konusu olan 1890’ların ortalarında Miatsyal Eğitimperver Cemiyeti’nin faaliyetlerinin durdurulmasından dolayı kapanan okullardır - R. T.] ve geliştirilmesiydi...” [15].

1901 tarihinde Kiğı murahhaslığı kaymakamı olarak Rahip Paren Melkonyan [16] anılmakta, 1902’de ise Papaz Dacad Yesayan [17]. 1904-1907 yıllarında Kiğı murahhaslığı kaymakamı Rahip Yervant Peşdimalcıyan’dı [18], 1907-1912 yıllarında ise Üstrahip Bısag Der-Khorenyan [19]. 1911 tarihinde Kiğı’yı ziyaret eden Taşnagtsutyun Partisi ileri gelenlerinden Simon Vıratsyan Der-Khorenyan’ı “kuvvetli ve hayat dolu bir genç, iyi sohbet arkadaşı, hareketli bir zihne sahip, yemek yemeyi ve soru sormayı seven [aslında bir kelime oyunu; hatsaser (ekmek-sever) hartsaser (soru-sever) - S. D.], her şeyle ilgili” biri olarak tanımlıyor. Vıratsyan aynı zamanda Bısag Der-Khorenyan’ın Kiğı hakkında araştırmalar yaptığını, muazzam bilgiler topladığını ve bunları bir kitap olarak yayınlamayı düşündüğünü de ekliyor sözlerine [20].

Soykırım öncesinde Kiğı murahhaslığını Rahip Keğam Tevekelyan yürütmekteydi (göreve 1 Aralık 1912’te başlamıştı). “Çoşkulu, eğitimli ve adanmış bir ruhani önder” olarak tanımlanan rahibin sosyal bilimler ve psikolojiye karşı “derin ilgisi ve bilgisi” vardı [21]. “Yeni ölçü ve yeni değerler” adlı bir sosyal-psikolojik araştırma yayınlamış ve İstanbul Ermeni basınında da (“Hayrenik”, “Azadamart” vs. gazetelerde) bir çok makaleye imza atmıştı [22].

Kiğı şehrinden bir görünüm (Kaynak: Dick Maloyan arşivi, Livonia, Michigan).

Soykırım öncesinde Kiğı’daki Ermeni protestan cemaati yaklaşık 1000 kişiydi [23]. Kaza merkezi Kiğı-Kasaba’da (Protestan misyonun kuruluşu 1848) [24] 500 hane Ermeni nüfusun 100’ü [25], Darman (Temran) köyünde de ise 300 Protestan vardı [26]. Cermak, Çanakcı ve Oror köylerinde de Protestan aile ve kişiler vardı. Osmanlı İmparatorluğu Protestan cemaatler sınıflandırmasına göre, Kiğı, Darman, Cermag ve Oror Protestan cemaatleri Doğu Birliği Çarsancak Bölgesi sınırlarındaydı [27].

Kaynaklara göre, Kiğı’daki Protestan Ermeniler maddi anlamda nispeten daha iyi koşullara sahipti [28]. Bize göre bunun iki temel sebebi vardı: A) Toplumdaki daha faal kesimler, yani tüccar ve aydın insanlar Protestanlığı seçiyorlardı. B) Protestan ailelerin büyük bir kısmını ABD’ye gurbete gitmişler oluşturmaktaydı ve bunlar memlekette kalmış akrabalarına madden yardım etmekteydiler.

Çağdaşların verdiği tanıklıklara göre, Kiğı’daki Gregoryen ve Protestan Ermeniler dini ve dünyevi işlerde büyük bir sevgi ve hoşgörüyle birbirleriyle işbirliği sağlamaktaydılar [29].

Soykırım öncesinde Kiğı-Kasaba yerleşim birimde Protestan cemaatinin başında Bağdasar Kalaycıyan vardı. B. Haçaduryan, ve A. Simonyan cemaate hizmet sunan vaizlerdi. Darman’daki Proestan cemaatinin vaizi ise Garabed Melkonyan (1915’de öldürülmüş) ve K. Enfieciyan’dı [30].

İstanbul Ermeni Patrikliği verilerine göre, XIX. yy. ikinci yarısı ile XX. yy. başlarında Kiğı Murahhaslığı sınırlar dahilinde işlek dört manastır vardı: Haksdun S. Garabed manastırı, Hosnag S. Giragos Manastırı, Arek Kedahayyats S. Asdvadzadzin Manastırı ve Sergevil S. Pırgiç Manastırı. Bunlar haricinde, kaza sınırları içinde bir çok terk edilmiş manastır ve şapel harabelerine rastlamak mümkündü.

Soykırım öncesinde kazanın en ünlü manastırı Haksdun S. Garabed Manastırı idi. Manastırın başrahibliğini ise görevi icabı Kiğı Murahhası yürütmekteydi [31].

Osmanlı Ermenistanı’nın diğer bölgelerinde olduğu gibi, Kiğı’da da manastırlar adak ziyareti merkezleriydi. “Kiğı halkı manastırlara tahsis edilmiş özel bayram günlerinde adak ziyaretleri yapar, içten dualar eder ve adağını ayinlerle gerçekleştirirdi. Hastalar şifa bulmaları için buraya getirilir, kurak yıllarda ise özel ayinler yapılırdı (henüz ayin sona ermeden yağmur yağmaya başladığı da olurdu)”, diye anlatmakta çağdaş bir tanıklık [32].

Kiğı’da Hagop Cuğayetsi tarafından resmedilmiş el yazması İncil, 1586 (Kaynak: Claude Mutafian (ed.), Arménie. La magie de l’écrit, Paris/Marseille, 2007).

S. Garabed Kiğı’dan kuzeye doğru, 6 km. Bir uzaklıkta, Haksdun veya Hankısdun yerleşkesi civarındaydı. Bir çok Ermeni manastırında olduğu gibi, farklı isimlerle de anılmaktaydı; Khılbaş manastırı (yakınlarda bulunan Kalebaşı hisarı’ndan), Abar manastırı (1601’de Şah Abbas tarafından yerle bir edilen Abar şehri adından, Kedahayyats -Dereye bakan- S. Garabed (Manastırın aşağısında Kayl –Perisu- nehri akmaktaydı) [33].

Rivayete göre, manastır Krikor Lusavoriç tarafından harab olmuş bir pagan mabedi yerine inşa edilmiş. Bir diğer rivayet ise manastır kurucusunun Nerses Bartev, ilk başrahibinin ise Khortzyan bölgesinin ilk ruhani önderi olan Episkopos Khat (308-380) olduğunu belirtiyor [34].

Manastır hem ismi, hem fiziki anlamda Muş S. Garabed manastırının ufak bir benzeriydi ve ünlü manastırla bir çok bağı bulunmaktaydı. Muş S. Garabed manastırı rahipleri Abar S. Garabed manastırını sık sık restore etmiş ve ruhban topluluğu tesis etmişlerdir. Muş S. Garabed manastırı rahipleri Soykırım öncesi dönemde Kiğı kazasına rahatlıkla girip çıkabiliyorlardı, zira bölge kendi manastır sınırları dahilindeydi [35].

Manastır hakkında belgelenmiş ilk tanıklıklar XV yy.’a ait [36]. XV.-XVII. yy. manastırın gelişmiş olduğunu bahsi geçen zamanda manastırda yazılmış ve zamanımıza kadar ulaşan bir çok el yazması ve kolofondaki verilerden anlıyoruz [37].

XVIII. yy. ikinci yarısında S. Garabed sahip olduğu önemi kaybetmeye başlar. 1770-1780 senelerinde (tam tarihi belli değil), “yabancılar”, muhtemelen Dersim’den bir Kirt çetesi tarafından manastırın yerle bir edilmesi bu durumun sebebi olabilir.

1808 yılında Üstrahip Mardiros Bülbül S. Garabed manastırını restore eder ve bir de okul kurar. 1815’te Mardiros Bülbül’ün oğlu Rahip Hovhannes Bülbülyan manastıra başrahip olarak atanır. Kendisi daha sonra Kiğı Murahhaslığı görevinde de babasının halefi olacaktır (1839’a kadar). Bülbülyan döneminde murahhaslık bölgesinde kilise yapımı faaliyetleri çoğalır, özellikle Kiğı-Kasaba’daki S. Hagop, Cıbır’daki S. Asdvadzadzin Haksdun’daki s. Khat kiliseleri inşa edilir [38].

Kiğı şehrinden bir görünüm, merkezde, biraz solda Surp Sarkis Kilisesi görünüyor (Kaynak: Dick Maloyan arşivi, Livonia, Michigan).

Üstrahip Vanlı İsrael 1845’te manastır ve Kiğı ruhani önderi atanır (1850’ye kadar bu görevi sürdürmüştür). Manastır rahiplerini de alıp Kiğı’ye gider. Böylece manastır daimi bir rahipler topluluğundan mahrum kalır ve gerilemeye başlar [39].

Manastır Kiğı’daki Hamidiye kırımları esnasında zarar görmüş yapıları arasında yerini almış (Kiğı’daki Hamidiye kırımları 10 Ekim 1895’te yaşanmıştır) [40].

1898 tarihinde İstanbul’daki “Arevelk” gazetesinde yayınlanan bir makale, S. Garabed manastırının durumunu, Kiğı’daki diğerleri gibi, “zavallı” ve “sahipsiz” olarak niteliyor. Makaleye göre, 10 parça 50 dönüm büyüklüğünde tarla ve geniş bir ormandan oluşan manastırın taşınmazları [41] kaderlerine terkedilmiş bir durumda ve kimliği belirsiz insanlar tarafından idare edilmekte. “Herkes gidip malı gibi kullanmakta, otu biçip ağıla götürüyor. Ermeni ağalar yavaş yavaş tarlalara sahip çıkıyor ve kimse ses çıkarmıyor” [42].

Kiğı ruhani önderi Üstrahip Vahriç Şahlamyan (1900-1901) ve Üstrahip Bısag Der-Khorenyan (1907-1912) döneminde manastırın durumunu iyileştirmek için bir çalışma yapılıyor. Özellikle Der-Khorenyan döneminde manastır için bir mütevvelli heyeti oluşturuluyor. Heyet manastırda restorasyon çalışmalarına başlayıp çevre duvarını yenileyip, rahipler için odaları yeniden inşa ediyor [43].

S. Giragos manastırı Hosnak nahiyesinde, Asdğapert köyü yakınında bulunurdu [44]. İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından Osmanlı hükümetine sunulan raporun verilerine göre, manastır 1748 tarihinde tesis edilmiş veya yeniden yapılanmış [45].

Kiğı’daki ünlü manastırlardan biriydi ve farklı kaynaklar orada yazılmış bir çok el yazması kitaptan bahsetmekte [46]. XVIII-XIX yy. belirli dönemlerinde manastır murahhaslık merkezi olarak hizmet etmiş [47]. 

Manastır taşınmaz zenginiydi; bolca sulanan geniş ve düz arazileri, tarlaları vardı. Manastıra ait iki değirmenin inşa edildiği Asdğapert nehri manastırın hemen önünden akmaktaydı. Manastır geniş ve sık bir ormana ve otlağa da sahipti. Kiğı’daki 15’den fazla Ermeni köyü kendi imkanlarına göre manastıra ürün ve mumparası denen bir vergi ödüyordu [48].

20 Ekim 1895 tarihinde Kiğı’ye varan Hamidiye kırımları sırasında S. Giragos epeyce zarar gördü [49]. Manastır talan edildi ve harabeye döndü, orada bulunan okul ise kapandı [50].

Aldığı bu ağır yaradan sonra manastır ileriki yıllarda kendini toparlayamadı ve daimi bir ruhbanlar topluluğundan mahrum kaldı. İstanbul’da yayın yapan “Arevelk” gazetesinde çıkmış bir habere göre, Kiğı’daki diğer manastırlar gibi, bu da zavallı ve sahipsiz olarak betimlenmiş [51]. 1900 yılında Episkopos Dırtad Balyan manastırın eski ve meşhur olduğunu söyleyip, mevcut durumunun içler acısı olduğunu söylüyor [52].

Khups Köyü S. Garabed kilisesi mihrabında bulunan ikonalardan biri, kadife (Kaynak: Osep Tokat, Armenian Master Silversmiths, Tigran Mets Printing House, Yerevan, 2005).

Manastır Arek köyünden doğuya doğru, aynı isimli dağın civarındaydı. Manastırın Kedahayyats (dereye bakan) adını almasının nedeni yanından akan Oror nehri idi. Yüzek Asdvadzadzin (Meryem Ana) de denmiştir, zira yüksek bir yere inşa edilmişti [53].

Rivayete göre manastırın kurucusu İsa’nın 12 havarisinden biri olan Tateus, fakat İstanbul Ermeni Patrikliği tarafından Osmanlı hükümetine sunulan rapora göre manastır 1447’te tesis edilmiş [54].

Manastır XVI-XVIII yy. eğitim merkezi olmuş ve murahhaslık merkezi olarak kullanılmış. Manastırda kopyalanan ve günümüze ulaşan bir kaç el yazmasında bulunan kolofonlar bu yönde tanıklıklar muhafaza etmekte [55].

Hagop Garnetsi’nin “Yüksek Hayk Topoğrafyası” (1660’lı yıllar) çalışmasında, Kiğı kasabası civarında bulunan iki manastırdan biri olarak anılan bu yapı “Kutsal Bakire Meryem” olarak geçiyor (diğeri ise Haksdun S. Garabed manastırı) [56].

Arek (Eskikavak) Kedahayyats S. Asdvadzadzin Manastırı kalıntıları (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

Manastır hakkında XIX yy. sonu ve XX. yy. başına ait bilgiler kısıtlı. 1895’te, Tiflis’de yayınlanan “Nor-Tar” gazetesinde çıkan bir haberde manastırın başrahibinin olmadığını ve bu görevin Mesrop Kasbaryan adlı birisine verildiğini okuyoruz. Yerel hükümetin sorgusuz-sualsiz, ellerinde herhangi bir kanıt olmadan Kasbaryan’ı devrim hareketine karıştığı ve manastırda silah sakladığı suçlamasıyla tutukladıkları ve hapse attıkları yazıyor [57].

1898’de, “Arevelk” gazetesinde yayınlanan bir haberde, Kiğı’daki diğer manastırlar gibi, S. Asdvadzadzin de zavallı ve sahipsiz olarak nitelenmiş. Sahip olduğu araziler ve taşınmazlar belirsiz kişilerce yönetilmekteydi (Bknz. Haksdun S. Garabed ve Hosnag S. Giragos manastırlarına ait bölümler) [58].

Episkopos Dırtad Balyan (1901) Kiğı’daki diğer manastırlardan bahsederken, S. Asdvadzdazin’i de adını zikrediyor, fakat manastırın yeri, konumu ve ekonomisi hakkında herhangi bir bilgi alamadığını da belirtiyor [59].

Arek (Eskikavak) Kedahayyats S. Asdvadzadzin Manastırı kalıntıları (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

Manastır Kiğı’nın Sergevil Ermeni köyünden 5 dakika uzaklıkta, yüksek bir tepenin üzerinde bulunuyordu [60].

İstanbul Ermeni Patrikliği tarafından Osmanlı hükümetine sunulan raporda tesis tarihi 1398 olarak tescil edilmişti [61]. Kaynak manastırın 1870’lerin başında Odeta Mıradyan adında, İstanbullu bir hayırsever kadın tarafından yenilendiği yazıyor. Başlıca mabedin yenilenmesi haricinde, ziyaretçiler için 25-30 oda inşa edildiği kayıtlara geçmiş [62]. 

Manastır, civarda bulunan Ermeni köyleri, özellikle yaklaşık 2 km. uzaklıkta bulunan ve 2000 kadar nüfusu olan Khups köyü için rağbet gören bir adak yeri idi. Yaz aylarında, Pazar günleri, binlerce Kiğılı manastırıda toplanıyordu [63].

XIX yy. sonu ve XX. yy. başlarında manastır daimi bir ruhban topluluğundan mahrumdu ve bir mütevveli heyeti tarafından yönetilmekteydi.

Gelirler, manastıra ait bir değirmenden ve ziyaretçilerin bağışlarından sağlanmaktaydı [64]. Köy mezarlığı da manastır bitişiğinde bulunmaktaydı [65].

İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından Osmanlı hükümetine sunulan raporun verileri ışığında, S. Kevork’un tesis tarihi 1592 [66].

Manastırın adı Asdğapert civarında bulunup, tatlı ve çoşkun bir kaynağa sahip olması münasebetiyle Ğugas İnciciyan tarafından da (1878) zikredilmiş. Episkopos Dırtad Balyan (1901) Kiğı manastırları listesinde S. Kevork’u da zikreder, fakat yapı hakkında yerel sakinlerin dahi herhangi bir bilgisinin olmadığını söyler [68].

Nazaret Posdoyan raporunda (1915) S. Kevork’u Asdğapert kilisesi olarak anıyor. Hristiyanlık öncesi pagan dönemde tanrıça Asdğik’e adanmış mabedin bu kilisenin yerinde olduğunu belirtiliyor [69].

Üstrahip Bısag Der-Khorenyan Kiğı’de Ortaçağ’da yükselme yaşamış önemli bir ruhban okulu olarak belirtiyor u manastırı. Soykırım öncesi dönemde terkedilmiş ve harap bir haldeydi [70].

S. Tavit Haksdun S. Garabed manastırı bünyesindeki manastırlardan biriydi. Kiğı-Kasaba’ya yakın aynı isimli dağın üzerinde bulunurdu. XVIII yy. ikinci yarısında işlek bir manastır olarak anılmakta, fakat daha sonra terkedilmiş. Soykırım öncesinde harap bir vaziyetteydi [71].

Keleğegyan Manastırı Khups köyünün bulunduğu yerdeydi. XIV-XV yy. Kiğı’daki başlıca eğitim merkezi ve Ermenistan’ın ünlü manastırlarından biriydi. Manastır temsilcileri (Peder Hovsep ve Peder Hayrabed) 1307 ve 1345 tarihlerinde Sis (Kozan) konsüllerine katılmışlar. XVII yüzyıl başlarında manastır terkedilmiş ve harap bir haldeydi [72].

Soykırım öncesinde Kiğı kazasındaki Ermeni yerleşim birimlerinde bulunan kiliselerin bir listesini (Ermeni Patrikhanesi’nden alınan farklı veriler [73], Kiğılı Nazaret Postoyan raporu [74] ve farklı kaynaklardan derlenen bilgiler ışığında), inşa tarihlerini, (İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından Adliye ve Mezahip Nezareti’ne sunulan kilise ve manastırlar raporuna göre [75]), orada görev yapan ruhanilerin adlarını (Teotig’in verilerine göre [76]) aşağıda dikkatinize sunacağız. Yerleşim biriminde yaşayan Ermenilerin nüfus bilgileri İstanbul Ermeni Patrikliği emriyle Kiğı Murahhaslığı tarafından 1913’te yapılan sayım temel alınarak [77] veya belirtilen farklı kaynaklar ışığında verilmiştir.

Soykırım öncesinde Kiğı kazasının yaklaşık 50 Ermeni yerleşim biriminde 41 kilise vardı. Kiğı-Kasaba, Arek, Khups, Asdğapert ve Tarman ikişer kiliseye sahipken, Kholkhol/Yayladere, Khaçadur/Kutluca, Lek/Akbıdak, Sancak, İnakh/Aysaklı, Hölenk, Moz ve Horgab Ermeni köylerinde kilise yoktu [78].

Lek (Akbıdak) köyünün genel görünümü (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

396 hane, 2,116 Ermeni.

S. Hagop (Murahhaslık kilisesi, 1835), S. Sarkis, (1836). Cemaate Papaz Pakarat Harputluyan, Papaz Mıgırdiç Hovhannisyan (1915’te öldürülmüş) hizmet veriyordu.

Şehirde S. Krikor Lusavoriç (aynı isimle Ermeni mahallesinin bulunduğu tepenin üstüne inşa edilmişti), S. Asdvadzadzin ve S. Nişan (farklı kaynaklarda S. Giragos) adında üç şapel vardı. Buralarda zaman zaman ayin yapılırdı [79].

Ermeni Protestanların da üç katlı bir kilisesi, kilise bitişiğinde ise ilköğretim okulu vardı [80].

Khups (Yazgünü) köyünün genel görünümü (Kaynak: Kiğı, Khups Köyü Hatıratı, Kiğı-Khups Köyü Hemşehri Derneği Yayını, Fresno, 1968)

50 hane, 350 Ermeni.

1915’te öldürülen Papaz Dacad Melkonyan ve Hımayag Sarksyan’ın hizmet ettiği S. Minas kilisesi [81] (1822).

Akrag (Yolgüden) köyü kilisesi kalıntıları (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

7 hane, 96 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi.

30 hane, 178 Ermeni.

Bildiğimiz kaynaklarda adına rastlayamadığımız bir kiliseye sahipti.

Abevank (Çiçektepe) köyü genel görünümü (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

17 hane, 79 Ermeni.

S. Sarkis kilisesi [82] (1848).

20 hane, 139 Ermeni.

S. Vartan kilisesi.

70 hane, 457 Ermeni.

S. Hagop kilisesi (1815). Kilisede Soykırım öncesinde Papaz Zakarya Der-Zakaryan görev yapmaktaydı (1915’te öldürülmüş).

170 hane, 1,165 Ermeni.

S. Hovhannes (1830), S. Kevork (1830) kiliseleri [83]. 1915’te cemaate bu köyde doğmuş papaz Suren Muradyan ve Dacad Reisyan hizmet ediyordu (1915’te öldürülmüşler).

37 hane, 215 Ermeni.

S. Pırgiç kilisesi (1723).

Arintz (Güzgülü) köü S. Pırgiç kilisesi kalıntıları (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

116 hane, 828 Ermeni.

S. Sarkis kilisesi (1709) ve S. Kevork kilisesi (geçmişte manastır): Soykırım öncesinde Papaz Parnapas Asdigyan cemaate hizmet vermekteydi (1915’de öldürülmüş).

27 hane, 163 Ermeni.

S. Yerrortutyun kilisesi (1833).

330 hane, 1843 Ermeni

S. Sarkis kilisesi (1767). Soykırım öncesinde Papaz Husig Aprahamyan, Papaz Toros ve Papaz hovhannes görev yapmaktaydı. Üçü de Soykırım sırasında öldürülür.

Tarman’da Ermeni Protestan cemaati de vardı. Hınus’da doğmuş Garabed Melkonyan 1915’te öldürülür.

Tarman/Temran (Bağlarpınarı) köyünden bir manzara, Temmuz 1912. Solda görünen büyük yapı Protestan din adamının da ikamet ettiği Ermeni Protestan okulu (Kaynak: The American Board of Commissioners for Foreign Missions archives, Harvard University, Houghton Library).

Solda Tarman/Temran (Bağlarpınar) S. Sarkis Kilisesi kalıntıları. Sağda köy havuzu (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

42 hane, 384 Ermeni.

S. Sarkis kilisesi (1740). 1915’te öldürülen Papaz Şımavon Der Simonyan cemaate hizmet ediyordu.

21 hane, 168 Ermeni.

S. Nigoğayos kilisesi (1803).

280 hane, 1980 Ermeni.

S. Garabed (1811, bazı kaynaklarda 1760 [84]) ve S. Sarkiskiliseleri [85]. Khupsluların katılımıyla günde iki kere ayin icra edilen S. Garabed büyük ve güzel bir mabed olarak tasvir edilmekte [86]. 

1915’te öldürülen Papaz Parnag Der-Mıgırdçyan Soykırım öncesinde cemaate hizmet vermekteydi.

Khups (Yazgünü) S. Garabed kilisesi kalıntıları (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

13 hane, 115 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (1840). Cemaate, yakınlarda bulunan Akrak köyü papazları hizmet ederlerdi.

20 hane, 141 Ermeni.

S. Sarkis kilisesi [87] (1840).

Kızılçubuk Ermeni mezarlığı kalıntıları (solda) köyün genel görünümü (sağda) (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

62 hane, 421 Ermeni.

S. Haç kilisesi (1752) [88], hizmet eden ruhani ise Papaz Sahag Der-Khatyan (1915’de öldürülmüş).

Khortzyan bölgesi ilk murahhası Episkopos Khat’ın mezarı kilisede bulunurdu. Mezar bölgedeki Ermeniler tarafından kutsal sayılır ve ziyaret edilirdi [89].

Haksdun (Topraklık) S. Haç kilisesi kalıntıları (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

100 hane, 700 Ermeni.

S. Kevork kilisesi (1860)։ Soykırım öncesinde hayatını kaybeden Papaz Khoren Muratyan cemaate hizmet vermekteydi. Ölümünden sonra komşu Akrak köyü papazı cemaate hizmet etmeye devam etti.

Herdif’in güneyinde Kiğı kazasında yaşayan Ermeni ve Kürt halk için önemli bir adak yeri olan S. Luys (Kutsal Işık) dağı vardı (Vartavar bayramında adak ziyareti gerçekleştirilirdi) [90].

Herdif (Alpekmez) köyünden bir görünüm (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

55 hane, 450 Ermeni.

Meryem Ana Kilisesi (S. Asdvadzamayr) (1796 թ.). Cemaate 1915’te öldürülen Papaz krikor Der-Krikoryan ve Soykırım öncesinde vefat eden Papaz Hovhannes Der-Boğosyan hizmet etmekteydiler.

25 hane,122 Ermeni.

S. Yeğya kilisesi (1864): Soykırım öncesi itibariyle kilisede herhangi bir ruhani hizmet vermiyordu. Duruma göre Kiğı-Kasaba veya Cıbır köyü ruhanileri cemaati ziyaret ediyorlardı.

40 hane, 320 Ermeni.

S. Minas kilisesi (1800). Papaz Nerşabuh Çarçıyan cemaate hizmet etmekteydi (1915’te öldürülür).

165 hane, 1,155 Ermeni.

S. Kevork kilisesi (1767). Soykırım öncesinde Papaz Arisdages Ğugasyan cemaate hizmet etmekteydi (1915’te öldürülür).

Çermag/Dzermagi (Yeldeğirmeni) S. Kevork kilisesinin kalıntıları ve köyün genel görünümü (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

56 hane, 340 Ermeni.

Meryem Ana Kilisesi (1825) [91]. Kilise taşınmazlar yönünden zengindi: Arazileri ve küçük bir ormanı vardı. Soykırım öncesinde okul ve cemaatin çeşitli çalışmaları için öngörülen 500-600 altın kilisede muhafaza edilmekteydi [92]. 1915’te öldürülen Papaz Nerses Donoyan ve Soykırım öncesnde vefat eden Rahip Nerses Bıznuni cemaate hizmet etmekteydiler.

48 hane, 398 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (1710). 10915’te öldürülen Papaz Kınel Der-Sarkısyan cemaate hizmet etmekteydi.

17 hane, 101 Ermeni.

Ulaşabildiğimiz kaynaklarda adını öğrenemediğimiz bir kiliseye sahipti. Cemaate Kiğı-Kasaba ruhanileri hizmet etmekteydi.

Yolmez (Ölmez) köyü şelalesi (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

18 hane, 128 Ermeni.

S. Hagop kilisesi (1910).

32 hane, 249 Ermeni.

S. Minas kilisesi (1649).

Çan köyü genel görünümü (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

177 hane, 1,216 Ermeni

S. Giragos kilisesi. 1800 tarihinde (farklı kaynaklarda 1817 [93]) eğitimini İstanbul’da almış Kiğılı mimar Zadur tarafından inşa edilmiş (ilerde Kaksdun, Cıbır ve Palu S. Krikor Lusavoriç kilise binalarını da yapmış) [94].

1915’te öldürülen Papaz Husig Aşçıyan Soykırım öncesinde cemaate hizmet etmekteydi.

Çanakcı köyü S. Giragos kilisesi kalıntıları (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

21 hane, 116 Ermeni.

S. Hovhannes kilisesi (1814).

12 hane, 100 Ermeni.

S. Toros kilisesi (1843).

Çelebi köyü Ermeni mezarlığı (solda) ve S. Toros kilisesi kalıntıları (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

40 hane, 390 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (1765.). 1915’te öldürülen Papaz Movses Der-Movsesyan cemaate hizmet etmekteydi.

7 hane, 55 Ermeni.

S. Kevork kilisesi.

24 hane, 175 Ermeni.

S. Kevork kilisesi (1808).

73 hane, 456 Ermeni.

S. Sarkis kilisesi (1793). 1915’te öldürülen Papazlar Kurken Vartanyan ve Hovhannes Derderyan Soykırım öncesinde cemaate hizmet ediyorlardı.

22 hane, 179 Ermeni.

S. Minas kilisesi (1785): 1915’te öldürülen Papaz Nerses cemaate hizmet etmekteydi.

117 hane, 658 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (1717) [95]։ 1915’te öldürülen papaz Karekin Der-Krikoryan cemaate o tarihte hizmet etmekteydi.

Sergevil (Açıkgüney) köyü S. Asdvadzadzin kilisesi (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

26 hane, 214 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (1800).

57 hane, 352 Ermeni.

S. Sarkis kilisesi (1811).

104 hane, 684 Ermeni.

S. Minas kilisesi (1859).

Osnag/Hosnag/Khosnag (Güngörsün) köyü Ermeni mezarlığının bulunduğu alan (Kaynak: Osep Tokat koleksiyonu, Los Angeles).

72 hane, 524 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi [96] (1718). 1915’te öldürülen Papaz Sukias Nersesyan Soykırım öncesinde cemaate hizmet etmekteydi.

• [1 ] Kiğı Ermeni nüfusunun sayımı bize ait (Bknz. R. Tatoyan, «Soykırım öncesinde Erzurum vilayeti Ermeni nüfus sayısı (kaynakların mukayeseli yorum çalışması)», Tseghasbanakidagan Hantes, Yerevan, 2014, 2(1)), ss. 42-43.
• [2] S. Pırgiç Ermeni Hastanesi Salnamesi-1904, İstanbul, Madteosyan Matbaası, 1904, ss. 365-366.
• [3] Pavısdos Püzant, Ermeni Tarihi, IV. Bölüm, XII.
•  [4] Ğugas İnciciyan, Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց (Kadim Ermenistan Tasviri), Venedik, S. Lazar Manastırı, 1822, s. 43; Arkepiskopos Mağakya Ormanyan, Azkabadum, II. Cilt, S. Eçmiadzin, 2001, s. 2086 (§ 1230).
• [5] Arşag Alboyacıyan, «Murahhaslık Bölgeleri», S. Pırgiç Hastanesi Salnamesi-1908, İstanbul, 1908, s. 309.
• [6] Üstrahip Bısag Der-Khorenyan, «Kiğı Murahhasları Tarihi», Dacar Haftalık Gazetesi, İstanbul, 23 Haziran 1912, sayı 24, s. 355.
• [7] Ormanyan, Azgabadum, s. 3504 (§ 2078).
• [8] a.y.
• [9] Arkepiskopos Mağakya Ormanyan, Azkabadum, III. Cilt, S. Eçmiadzin, 2001, s. 5063 (§ 2867).
• [10] Ğazar-Çarık, Yüksek Hayk Hatıratı. Garinabadum, Beyrut, 1957, s. 129.
• [11] Üstrahip Bısag Der-Khorenyan, «Khortzyan Bölgesi Manastırları», Kiğı Hemşehri Derneği Yıllığı, I, 1937, Detroit, Michigan, 1937, s. 47.
• [12] Hamidiye kırımları sırasında Kiğı’nın zarar gören kilise ve manastırlar listesi için bakınız Ararat Dergisi, S. Eçmiadzin, Şubat 1896, s. 88.
• [13] «Püzantion»,  İstanbul, 12/24 Mayıs 1899, sayı 782 («Kiğı’nın kuruluşundan itibaren» haberi):
• [14] S.Pırgiç Hastanesi Salnamesi-1900, İstanbul, 1900, s. 345; Mağakya Ormanyan, Ermeni Kilisesi ve Tarihi, Öğretisi, İdaresi, Ritüelleri, Edebiyatı ve Mevcut Durumu (Ermenice), İstanbul, 1911, s. 261.
• [15] Levon Srabyan, Kiğı (Topografya ve Etnografya), Antilyas-Lübnan, Kilikya Katolikosluk Yayını, 1960, s. 65.
• [16] Üstrahip Bısag, «Khortzyan Bölgesi Manastırları» (Ermenice), s. 47; «S. Pırgiç Ermeni Hastanesi Salnamesi-1901», İstanbul, 1901, s. 407.
• [17] Üstrahip Bısag, «Khortzyan Bölgesi Manastırları» (Ermenice), s. 47; «S. Pırgiç Ermeni Hastanesi Salnamesi-1902», İstanbul, 1902, s. 528.
• [18] Üstrahip Bısag, «Khortzyan Bölgesi Manastırları» (Ermenice), s. 47; «S. Pırgiç Ermeni Hastanesi Salnamesi-1906», İstanbul, 1906, s. 416; «S. Pırgiç Ermeni Hastanesi Salnamesi-1907», İstanbul, 1907, s. 365.
• [19] Üstrahip Bısag, «Khortzyan Bölgesi Manastırları» (Ermenice), s. 47; «S. Pırgiç Ermeni Hastanesi Salnamesi-1908», İstanbul, 1908, s. 251.
• [20] S. Vıratsyan, «Kiğı’ya Doğru» (Ermenice), Kiğı Hemşehri Derneği Yıllığı, ss. 56-57. Üstrahip Bısag Khorenyan’ın çalışmasından bu makale için kullandığımız kısımlar sadece dönemin basınında yayımlanan yayımlanarak bize ulaşan bölümlerdir.
• [21] Teotig, Ermeni Ruhban Sınıfının Golgotası ve Cematlerinin Felaketle Dolu 1915 yılı, New York, 1985, ss. 190-191.
• [22] a.g.e., s. 191.
• [23] Ormanyan, Ermeni Kilisesi..., s. 261; K. Karpat, Ottoman Population 1830-1914: Demographic and Social Characteristics, Wisconsin, University of Wisconsin Press, 1985, s. 170.
• [24] G. B.. Adanalyan, Ermeni Protestanları ve Protestan Kilisesi Anıtı (Eleştirel Değerlendirmeler ile) (Ermenice), Fresno, 1952, s. 471.
• [25] Nazaret Postoyan’ın «Ağıtname: Erzurum Vilayeti Kiğı Sancağı ve çevre köyleri tarihi, geleneksel, ritüeller ve 1914 felaket ve kanlı olaylar raporu” (Ermenice) (Ermenistan Ulusal Arşivi, F. 57, ts.5, g. 140, “Osmanlı Türkiye’sinde Ermeni Soykırımı. Kurtulanların Tanıklıkları. Belgeler, III Cilt, Erzurum, Harput, Diyarbakır, Sivas, Trabzon Vilayetleri, İran Ermenistanı, Editör A. Virabyan, Yerevan, Ermenistan Ulusal Arşivi, 2012, s. 123-148»)։ N. Postoyan Kiğı Khups köyünde doğmuştu. Raporu hazırlarken (17 Nisan 1917) Erzurum Umudum köyünde Moskova Muhacir Komitesi tarafından açılmış yetimhane-okulun kıdemli öğretmeniydi.
• [26] Teotig, Golgotha, s. 195.
• [27] Osmanlı İmparatorluğu’nda bulunan Protestan cemaatlerin faaliyetlerini kordine etmek için “bölgeler” ve “birlikler” şeklinde bölgesel olarak ayrışmışlardı. Çarsancak bölgesi Pertag, Paşağag, Til, Kharesig, Piri cemaatlerinden oluşmuştu (Dikran C. Khırlopyan, Altın Kitap (Ermenice), I. Cilt, Orta Doğu Ermeni Protestan Birliği Tarihi, Beyrut, 1950, ss. 23-24).
• [28] Arevigyan, «Kiğı’ya Genel Bir Bakış », Kiğı Hemşehrilik Derneği Yıllığı, s. 18.
•  [29] Nazaret Postoyan raporuna göre (Bknz. Osmanlı Türkiye’sinde Ermeni Soykırımı. Kurtulanların Tanıklıkları... III. Cilt, s. 127).
• [30] Teotig, Golgotha, s. 192; Adanalyan, Anıt, s. 479.
• [31] Üstrahip Bısag, «Khortzyan Bölgesi Manastırları», s. 47.
• [32] Parantzem Muradyan, «Kiğı (Kortzyan Bölgesi)», Kiğı Hemşehri Derneği Yıllığı, s. 103.
• [33] Üstrahip Bısag, «Khortzyan Bölgesi Manastırları», s. 24.
• [34] a.y.
• [35] a.y.
• [36] H. Vosgyan, Yüksek Hayk Manastırları, Viyana, Mkhitarist Matbaası, 1951, s. 217. İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından Osmanlı Adliye Nezaretine sunulan belgede manastırın kuruluş veya yeniden tesis tarihi olarak 1413 belirtilmiş (Bknz. A. Kh. Safrasdyan, «İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından Türkiye Adliye ve Mezahip Nezaretine sunulan kilise ve manastırlar listesi ve takrirler», Eçmiadzin, S. Eçmiadzin Resmi Yayını, 1965, II–III–IV, s. 177).
• [37] Üstrahip Bısag, «Khortzyan Bölgesi Manastırları», ss. 26-41; H. Vosgyan, Yüksek Hayk Manastırları, ss. 217-223.
• [38] Üstrahip Bısag, «Khortzyan Bölgesi Manastırları», ss. 43-44.
• [39] a.y., s. 46.
• [40] «Ararat» Dergisi, S. Eçmiadzin, Şubat 1896, s. 88.
• [41] Episkopos Dırtad Balyan, Ermeni Manastırları (Ermenice), S. Eçmiadzin, Kutsal Taht Eçmiadzin Yayınları, 2008, s. 164; «Püzantiyon» gazetesi, İstanbul, 27 Eylül/10 Ekim 1901, sayı 1521.
• [42] «Arevelk» Gazetesi, İstanbul, 9/21 Aralık 1898, sayı 3882 («Kiğı’daki Sahipsiz Manastırlar» makalesi).
• [43] Üstrahip Bısag, «Khortzyan Bölgesi Manastırları», s. 46.
• [44] Bu nedenla bazı kaynaklar S. Giragos’u Asdğapert’e ait eğitim binalarından biri olarak gösteriyor.
• [45] Safrasdyan, «İstanbul…», s. 177.
• [46] Manastırda yazılmış bazı elyazmaları listesini görmek için bknz. «Kiğı Hemşehri Derneği Yıllığı...», s. 188-189.
• [47] Arevigyan, «Kiğı’ya genel bakış», s. 16; Üstrahip Bısag, «Khortzyan Bölgesi Manastırları», ss. 41, 43; Vosgyan, Yüksek Hayk Manastırları, s. 215.
• [48] «Arevelk», İstanbul, s. 3887, 15/27 Aralık 1898 («Kiğı S. Giragos Manastırı» makalesi).
• [49] «Ararat», S. Eçmiadzin, Şubat 1896, s. 88.
• [50] Arevigyan, «Kiğı’ya Genel Bakış », s. 16.
• [51] «Arevelk», İstanbul, 9/21 Aralık 1898, sayı 3882 («Kiğı’nın Sahipsiz Manastırları» makalesi).
• [52] Episkopos Dırtad Balyan, Ermeni Manastırları, s. 164; «Püzantiyon» gazetesi, İstanbul, 27 Eylül/10 Ekim 1901, sayı 1521.
• [53] Vosgyan, Yüksek Hayk Manastırları, ss. 211-212. 
• [54] Safrasdyan, «İstanbul…», s. 177.
• [55] Vosgyan, Yüksek Hayk Manastarları, ss. 212-213.
• [56] Kiğı sancağı hakkında Hagop Garnetsi’nin kısa fakat bir o kadar ilgi çekici tanıklığını tümüyle sunmak istedik. «Orada bulunan Khortzunyats bölgesi bir çok köy ve yerleşime sahip, bağ ve bol meyve veren ağaçlarla süslü. Keği kasabası şimdilerde bölge yöneticisinin ikamet ettiği küçük bir hisara sahip. Bölgede bir çok aziz keşiş mezarları ve ikametgahları var. Ruhbanların yaşadığı iki de manastıra sahip: Biri S. Garabed ve diğeri Kutsal Bakire Meryem Ana adına. Hankısdun olarak bilinen yerde bölgenin koruyucu azizi Episkopos Khat’ın mezarı bulunmakta» (Hagop Garnetsi, Yüksek Hayk Raporu, Vağarşabad, Eçmiadzin Matbaası, 1903, s. 10).
• [57] Nor-Tar, Tiflis, 1 Eylül 1895, №158.
• [58] Arevelk, İstanbul, 9/21 Aralık 1898, sayı 3882 («Kiğı’nın Sahipsiz Manastırları» makalesi).
• [59] Episkopos Dırtad Balyan, Ermeni Manastırları, s. 165; Püzantiyon, İstanbul, 27 Eylül/10 Ekim 1901, sayı 1521.
• [60] Khups köyü yakınında bulunan bir manastır olarak zikredilmekte (Bkn. Kiğı, Khups Köyü Hatıratı, Kiğı-Khups Köyü Hemşehri Derneği Yayını, Fresno, 1968, s. 189).
• [61] Safrasdyan, «İstanbul…», s. 177.
• [62] N. Posdoyan raporuna göre (Bknz. Osmanlı Türkiye’sinde Ermeni Soykırımı. Kurtulanların Tanıklığı..., III. Cilt..., s. 130-131).
• [63] S. Eprigyan, Resimli Doğa Sözlüğü (Ermenice), II. Cilt, Venedik, S. Lazar Matbaası, 1907, s. 212.
• [64] N. Posdoyan raporuna göre (Bknz. Osmanlı Türkiye’sinde Ermeni Soykırımı. Kurtulanların Tanıklığı..., III. Cilt..., s. 130-131).
• [65] a.y.
• [66] Safrasdyan, «İstanbul…», s.177.
• [67] Vosgyan, Yüksek Hayk Manastırları, s. 214.
• [68] Episkopos Dırtad Balyan, Ermeni Manastırları, s. 165.
• [69] Osmanlı Türkiye’sinde Ermeni Soykırımı. Kurtulanların Tanıklığı..., III. Cilt..., s. 141.
• [70] Üstrahip Bısag, «Khortzyan Bölgesi Manastırları», s. 24.
• [71] Srabyan, Kiğı, s. 12; Üstrahip Bısag, «Khortzyan Bölgesi Manastırları», ss. 41-42; Vosgyan, Yüksek Hayk Manastırları, s. 214.
• [72] Arevigyan, «Kiğı’ya Genel Bakış », s. 18; Vosgyan, Yüksek Hayk Manastırları, s. 225; Kiğı, Khups Köyü Hatıratı..., s. X, 188-189.
• [73] «S. Pırgiç Hastanesi Salnamesi-1904 »..., ss. 365-366; Teotig, Golgotha, s. 190-199; Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du Génocide, ARHIS, Paris, 1992, ss. 435-437.
• [74] Bknz. No: 24 dipnot.
• [75] Safrasdyan, «İstanbul…», ss.176-177.
• [76] Teotig, Golgotha, ss. 190-199.
• [77] Kévorkian, Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, էջ 435-437։
• [78] Osmanlı Türkiyesi’nde Ermeni Soykırımı. Kurtulanların Tanıklığı..., III. Cilt..., s. 157-158 (belge №34. Bazı Kiğılıların Erzurum sancağı Kiğı kazası köyleri kırımı hakkında tanıklıkları).
• [79] Srabyan, Kiğı, ss. 19-20; “Püzantiyon”, İstanbul, 12 (24) Mayıs 1899, sayı 782.
• [80] a.y.
• [81] Teodige göre Meryem Ana.
• [82] Teodige göre Aziz Kevork.
• [83] Teotig ve Nazaret Postoyan S. Hovhannes adında bir kilise belirtmişler. 1913’te yapılan nüfus sayımının verilerine göre ikinci kilisenin adı S. Asdvadzadzin idi (Kévorkian, Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 437).
• [84] Kiğı, Khups Köyü Hatıratı..., s. XI.
• [85] Postoyan’a göre S. Sarkis bir şapeldi.
• [86] a.e., s. 88.
• [87] Teotig’e göre; S. Hagop.
• [88] Kaynaklarda belki bir hata sonucu manastır olarak da geçmekte (Parantzem Muradyan’ın aktardığına göre (Muradyan, «Kiğı (Kortzyan Bölgesi)», s. 103; Vosgyan, Yüksek Hayk Manastırları, s. 214).
• [89] Üstrahip Bısag, «Khortzyan Bölgesi Manastırları», s. 25.
• [90] Osmanlı Türkiyesi’nde Ermeni Soykırımı. Kurtulanların Tanıklığı..., III. Cilt..., s. 136, 154:
• [91] Belki de geçmişte manastırdı (Muradyan, «Kiğı (Kortzyan bölgesi)», s. 103; Vosgyan, Yüksek Hayk Manastırları, s. 211).
• [92] Posdoyan’ın raporuna göre (Osmanlı Türkiyesi’nde Ermeni Soykırımı. Kurtulanların Tanıklığı..., III. Cilt..., s. 128).
• [93] Erzurum Vilayeti Kiğı Sancağı Çanakcı Köyü Tarihi, Ed. Arakel Yeğya ve Soğomon Kaprielyan, Belleville, İllinois, ABD, 1977, s.14.
• [94] a.e., ss. 14-15.
• [95] Sergevil köyü kilisesinin adını 1904 Salnamesi ve 1913 Kiğı Murahhaslığı nüfus sayımına göre vermekteyiz. Teotig’e göre kilisenin adı S. Nışan, Postoyan raporuna göre ise S. Sarkis.
• [96] Teotig’in verilerine göre S. Kevork.