Kiğı, 1912, bir Ermeni okulunun öğrencileri ve öğretmenleri. (Kaynak: Dick Maloyan arşivi, Livonia, Michigan)

Kiğı – Okullar

Yazar: Robert Tatoyan 05/06/2018 (son değişiklik: 05/06/2018), Çeviren: Arlet İncidüzen

Kiğı Kazası Hakkında Özet Bilgi

20. yüzyıl başlarında Osmanlı İmparatorluğunun idari bölgelerine göre Kiğı kazası, Erzurum Vilayetinin Erzurum sancağına dahildi ve sancağın güneybatısını teşkil ediyordu. Kiğı kazasının doğusunda Hınıs, kuzeyinde Dercan, batısında Erzincan, güneybatısında Dersim (Halep Vilayeti), güneyinde Palu (Diyarbakır Vilayeti) ve Cabağçur (Bitlis Vilayeti) bulunmaktaydı. [1]

Kiğı kazası “Aşkharhatsuyts”un Dördüncü Hayk dönemindeki Khortzyan kazasına denk gelmekteydi. [2] Ermeni bibliyografyasına göre Kiğı, Kurzan, Khorza, Khortayni, Khorten, Khortzenk, Khortzıyank, Khortzuni kazası, Khortzunyants diyarı olarak da anılmaktadır. [3]

Kazanın yüzölçümü 4.500 km2, denizden yüksekliği 1908 metredir. Kiğı’daki Ermeni nüfusu, Büyük Felaket öncesinde 25.000 kadardır. [4] Bu nüfusun yaklaşık 2.500’ü kaza merkezi olan Kiğı kasabasında, kalanı ise kazanın yaklaşık 50 Ermeni köyünde yaşamaktaydı. [5]

Kiğı Ermenilerinin başlıca uğraşı tarımdı. Özellikle 1908’deki Jön Türk devriminden sonra ticaret ve zanaat alanlarında büyük gelişme yaşadılar. Kiğı’da çok sayıda zengin tüccar aileleri yaşamaktaydı; bunlar arasında Amerigyanlar, Hovagimyanlar, Alemyanlar, Oynoyanlar, Khoşmatlıyanlar vs. sayılabilir. Kiğı’da İstanbul’a çalışmaya gidenler aşçılıkta uzmanlaşmıştı. [6] Kiğı’dan Amerika Birleşik Devletleri’ne göç eden Ermenilerin sayısı çoktu. [7]

Kiğı şehrinden bir görünüm, merkezde, biraz solda Surp Sarkis Kilisesi görünüyor (Kaynak: Dick Maloyan arşivi, Livonia, Michigan).

Kiğı Kazası Ermenilerinin 1878 Öncesindeki Eğitim Durumu

Kiğılı Ermeniler eğitim severlikleri ve eğitime düşkünlükleriyle bilinirlerdi. [8] Tarihin belli dönemlerinde Kiğı eğitim ve bilim merkezi olduğunun kanıtlarından biri de kazanın çeşitli yerlerine dağılmış olan manastır kalıntılarıydı. Kiğı manastırlarının çoğunun kendi okulları da vardı. Rivayete göre Kiğı manastırlarında erkeklerle birlikte kızlar da eğitim almaktaydı. Ayrıca kızların kilise ayinlerine ve ilahi korolarına katılmalarına da izin verilmekteydi. [9]

18. yüzyılın ikinci yarısında İstanbul’da, 19. yüzyılın ilk yarısında ise Osmanlı İmparatorluğunun Ermeni kazalarında eğitim kurumları tesis edilmeye başlanmıştır. Bu kurumlar öncelikle kilise kadrolarına insan yetiştirmek gayesinde olsalar da verdikleri dini temele dayanan eğitim sivil öğretmenler tarafından devam ettirilmekteydi.

18. yüzyıl sonlarında ve 19. yüzyıl başlarında Kiğı kazasında da okullar açılmaya başlamıştır. [10] Bahsedilen tarihlerde Kiğı kazasındaki birkaç yoğun Ermeni yerleşimlerinde ilkokullar bulunduğuna dair kayıtlar mevcuttur. Bu kaynakların aktardıklarına göre, 1800-1801 tarihinde Khups köyü Ermenilerinin büyük bir okulu bulunmaktaydı ve kızlara özel bir okulları da vardı. [11] Khups ve diğer köylerdeki okullar, köydeki kiliseye bitişik yapılardı ve kural gereği bu okullarda, okuma-yazma ve hesaplama gibi temel dersleri veren köyün papazı öğretmenlik yapıyordu. Okutulan ders kitapları Nareg [bir dua kitabı], Haysımavurk, Jamakirk [ayin kitabı] ve Zebur’du. [12]

Kiğı erkek ilkokulu öğrencileri kırsal ekonomi çalışmaları sırasında (Kaynak: Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, İstanbul, Nışan-Babigyan Matbaası, 1911).

Burada, bahsi geçen dönemde Osmanlı İmparatorluğundaki diğer Ermeni yerleşim yerlerinde olduğu gibi Kiğı’daki okulların da düzenli bir şekilde işlemediğini, iç ve dış koşullara (öğretmen olmaması, bina şartlarının uygunsuzluğu, okul maliyetlerinin yüksek olması, Kürt baskınları vb.) bağlı olarak ara ara kapanıp tekrar açıldıklarını belirtmek gerekmektedir. [13]

Osmanlı İmparatorluğunda Ermeni okullarının yayılmasında, Tanzimat Fermanı’nın ülkede yarattığı modernleşme ve batılılaşma hareketlerinin, 1860’da kabul edilen Ermeni Anayasasının ve İstanbul Ermeni Patrikhanesi bünyesinde faaliyet gösteren Eğitim Komisyonunun 1830-1860 tarihleri arasında olumlu etkileri olmuştur. [14]

1859’da Ermeni Patrikhanesinin görevlendirmesiyle Vartabed Mampre Mamigonyan, Kiğı kasabasında bir okul kurulması veya yeniden açılması çalışmalarına başlamıştır. Okulun masraflarının giderilmesi amacıyla Vartabed Mampre Mamigonyan’ın önderliğinde Kiğı’daki ilk eğitim-“kültür” cemiyeti tesis edilmiştir. “Masis” gazetesinin 15 Ekim 1859 tarihli sayısında, bu kurumun kuruluş aşamaları şöyle aktarılmıştır: “Mampre Vartabed... halkın gericiliğini bitirmeye başladı... haklı gerekçelerle herkesin gönlünü kazandı ve bölgede bir okul kurulması için hazırlıklara hemen başladı. Kiğı Kasabası halkı derhal bir eğitim Cemiyetine kayıt olma girişimi başlattı ve yüzde elli fakir hanelerden oluşan Kasaba’da okulun masrafları ve öğretmenin aylığı için yirmi bin kuruş kadar bir meblağ toplanarak okul inşaatına başlandı.” [15]

Aynı kaynağa göre, Mampre Vartabed’in gelişi üzerine okul açma isteği duyan Cermag ve Areg köyleri Ermenileri de bu konuda çalışmalara başladı. [16]

Kiğı şehrinden bir görünüm, merkezde (Kaynak: Dick Maloyan arşivi, Livonia, Michigan).

Yine bu tarihlerde, İstanbul’da eğitim görmüş Erzurumlu bir genç, Melkon Cantemiryan da Kiğı’nın büyük Ermeni köylerinden Tarman’da bir okul açmıştır. 1850’lerde Tarman köyüne yerleşmiş, Arsen Aydınyan’ın “Keraganutyun Aşkharhapar gam Arti Hayeren Lezvi” [Günlük veya Modern Ermenice Dili Dilbilgisi] isimli çalışmasını kaynak alarak etrafında topladığı gençlere modern Ermenice öğretmeye başlamıştır. [17] Melkon Cantemiryan’ın okulunda eğitim almak için kazanın başka köylerinden (Cermag, Çanakhçi) ve hatta kaza merkezi civarından da çocuklar Tarman’a gelmekteydi. Melkon Cantermiyan, Kiğı Ermenileri üzerinde kısa sürede büyük bir etki yaratmıştır, öyle ki halkın çoğunluğunun kendisini tanıması ve ona Melkon Varjabed [Öğretmen] diye hitap ediyor olması bunun bir kanıtıdır. [18]

1860’ların sonlarında, Melkon (Varjabed) Cantemiryan, İstanbul Ermeni Patriği seçilen Mıgırdiç Khırimyan’la (Khırimyan Hayrig) yazışarak, Kiğı’daki Ermenilerin sorunlarını, özellikler de bölgede yaşanan Kürt yağmalarını ve zulümlerini bildirmiştir. Cantemiryan’ın, 1867-1869 tarihlerinde Erzurum okullarının genel müdürlüğü görevini yürüten Karekin Sırvantzdıyants’la olan yazışmaları da günümüze ulaşmıştır. Bu yazışmalardan özellikle birinde Melkon (Varjabed) Cantemiryan şöyle yazmaktadır: “Ermenistan’ın, eğitim, bilim ve okullar dışında bir şeyle kalkınması imkânsızdır. Şayet özverili çabalarınız devam eder, size yardım edenlerin sayısı artar, kıskanç eski kafalılar engeller çıkartmaz, elde olmayan sebeplerle bu iş bozulmazsa, Erzurum’un kısa süre içinde meyve vereceğine, Erzurum’un yüksek dağlarının parlayacağına dair bir umudum var. Eğitim olmadan kurtuluşumuzun gerçekleşmeyeceğine kanaat getirmiş durumdayım. Ne ruhaniler ne de sivil yöneticiler, yeryüzünü gökyüzüne benzeten sadece eğitimdir, insanoğlu yaratılış amacına ulaştıracak tek şey eğitimdir.” [19]

Kiğı, Der Matosyan ailesi. Fotoğrafçı: Samuel H. Sırabyan. Fotoğraf, bu resimde yer alan kişilerin o tarihte zaten Birleşik Devletlere göç ettiği düşünülürse,1912’den önce çekilmiş olsa gerekir. Başında fesle oturan kişi, Garabed Der Matosyan. Solunda oturan siyah örtülü kadın Garabed’in karısı Ağavni Der Matosyan (kızlık soyadı Muşeğyan). Garabed’in arkasında ayakta duran, kızı Hanım Der Matosyan. Diğer kişilerin kimliği ise bilinmiyor (Kaynak: Glorya Korkoyan koleksiyonu, Dearborn, Michigan).

Kiğı Ermenilerinin 1878-1908 Tarihleri Arasındaki Eğitim Hayatı; Birleşik Cemiyetin 1880-1890’lı Yıllarda Kiğı’daki Faaliyetleri

1877-1888 Türk-Rus Savaşı sona erdikten ve Ermeni meselesi uluslararası diplomasi gündemine girdikten sonra, batı Ermenileri için artan bir ihtiyaç haline gelen eğitim aydınlanmasında yeni bir döneme girildi. Ermeni okullarının yaygınlaştırılması, eğitim müfredatlarının iyileştirilmesi, eğitim seviyelerinin belirlenmesi, koordinasyon ve süreklilik sağlanması mevzularına daha fazla önem verildi. [20] İstanbul’da, Osmanlı Ermenistanı ve Kilikya bölgelerinde eğitim ve öğretimi yaygınlaştırmayı amaçlayan eğitim kuruluşları ardı ardına açılmaya başladı. Bu kurumlardan olan Araradyan, Tıbrotsasirats, Arevelyan ve Giligyan cemiyetleri 1 Haziran 1880’de birleşerek “Birleşik Ermeni Cemiyeti” adı altında toplandı. [21]

Kiğı bölgesi Birleşik Cemiyetin, kurulduğu günden itibaren temel faaliyet alanlarından biri oldu. Birleşik Cemiyetin okulları başlangıç olarak dört coğrafi çerçeveye dağılmaktaydı: 1) Duruperan, 2) Vasburagan, 3) Davros ve 4) Kilikya. Davros çerçevesi, yaklaşık olarak Erzurum Vilayetinin batı kısımlarını ve Dersim bölgesini kapsamaktaydı. Merkez olarak Kiğı kasabası seçilmişti. [22] Osmanlı Ermenistanı coğrafyasındaki Birleşik Cemiyet okullarının genel müdürlüğüne ünlü öğretmen-pedagog Mıgırdiç Saryan, Davros bölgesi ilkokullarının müdür yardımcılığı görevine de Margos Natanyan getirilmişti. [23]

1882-1883 öğretim yılında Davros bölgesinde Birleşik Cemiyete ait beş ilkokul faaliyetteydi: Kiğı Kasabasında erkek ve kız okulları, Kiğı Khups köyü okulu, Dersim’de Perri (Çarsancak) ve Çemişgezek yerleşimlerindeki iki okul. Kiğı Kasabasındaki kız ve erkek okulları ile Perri’deki okul “yüksek” ilkokul olarak geçiyordu ve eğitim süreleri altı yıldı. Khups ve Çemişgezek’deki köy ilkokullarında eğitim süresi dört yıldı. Bu okullarda eğitim müfredatı anadil, din, tarih, matematik, coğrafya, nesne bilimi (civardaki maddeleri tanıma), resim, ahlak, beden eğitimi, müzik ve üst sınıflarda doğal bilimler, Osmanlıca, Fransızca, geometri, muhasebe gibi dersler bulunmaktaydı. [24]

1) Kiğı Asdğapert köyü okulu eğitimsever cemiyeti tüzük programı, Hayrenik Matbaası, 1912, başlık sayfası).

2) Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, İstanbul, Nışan-Babigyan Matbaası, 1911, başlık sayfası.

Birleşik Cemiyet haricinde, İstanbul’da kurulmuş olan Azkanıver Hayuhyats Ingerutyun (Milletperver Ermeni Kadınlar Cemiyeti) de Küğı’da faaliyetteydi. Bu cemiyetin amacı, özellikle kızların eğitim almasını sağlamak adına, kadın öğretmenler yetiştirmek ve bunları Ermeni nüfuslu yerleşim yerlerine göndermekti. 1880’lerde Azkanıver Hayuhyats Ingerutyun tarafından desteklenen eğitim kurumlarından biri de Birleşik Cemiyet idaresindeki Kiğı kız okuluydu. Cemiyetin yazılı eğitim müfredatına göre ilkokullardaki eğitim dört yıllık olmalıydı ve bu süre zarfında öğrencilere Ermeni dili, din bilgisi, milli tarih, matematik, coğrafya, ev ekonomisi, ahlak, elişi, resim, beden eğitimi, müzik dersleri okutulmaktaydı. [25]

Birleşik Cemiyetin 1883 raporunda, Davros civarındaki okulların öğrenci sayısı, Birleşik Cemiyet tarafından başka yerlerde açılan okullara kıyasla muazzam fazlaydı (mevcut beş okulda 565 öğrenci vardı, ardından 10 okulda 476 öğrenciyle Durupınar gelmekteydi). Rapora göre bu başarıya Margos Natanyan’ın bitmez tükenmez çabaları ve sıkı denetimleri sayesinde ulaşılmıştı. Birleşik Cemiyetin müdür vekili, öğrenci sayısını yüksek tutmayı velilerle, eğitim yılının sonuna kadar çocuklarını okula göndermeyi ve aksi durumda tazminat ödemeyi kabul ettiklerine dair bir sözleşme imzalayarak başarmıştı. [26]

Kiğı Kasabasında açılan kız ve erkek okulları, kazanın diğer Ermeni yerleşimlerinde de okul açılmasına vesile oldu. Birleşik Cemiyet öğrencilerinin birçoğu ileride Kiğı, Erzincan, Palu ve Çarsancak bölgelerindeki okullarda görev yapan kalifiye öğretmenler haline geldiler. 1890’ların başlarında Kiğılılar bile “merkezi” bir ortaokul açma girişimine başladılar. Ancak Kiğı ve Osmanlı Ermenistanındaki diğer bölgelerde yürütülen merkezi eğitim çalışmaları siyasi olayların gölgesinde kaldı. [27]

1880’lerin ortalarında, Abdülhamid yönetimi, Anadolu Ermenilerinin siyasi-toplumsal hayatını giderek kısıtlayan yeni yasaklar uygulamaktaydı. Osmanlı İmparatorluğundaki Ermeni yerleşimlerindeki Ermeni milli kurumlarının yanı sıra eğitim kuruluşlarının sayısının azaltılarak denetim altına alınması emredilmiştir. Abdülhamid yönetiminin hedeflerinden biri de eğitim maskesi altında “devrimci” faaliyet yönettiğinden şüphelenilen Birleşik Cemiyet olur. 15 Aralık 1886 tarihinde, Birleşik Cemiyet genel müdürü Mıgırdiç Saryan Eleşkirt’te ve müdür vekili Margos Natanyan da Muş’ta tutuklanır. Her ikisi de herhangi bir soruşturma yapılmadan ve kendilerini kimin şikayet ettiğine dair bir bilgi verilmeden uzun süre hapiste tutulurlar. Nihayetinde herhangi bir mahkeme kararı olmaksızın, Mıgırdiç Saryan Trablus’a (Libya’ya) ve Margos Natanyan da Kudüs’e sürgüne gönderilir. [28]

Kiğı şehrinin genel görünümü (Kaynak: Dick Maloyan arşivi, Livonia, Michigan).

Böyle bir darbenin ardından Birleşik Cemiyet yeniden toparlanamaz ve faaliyetlerine eskisi kadar yaygın ve güçlü bir şekilde devam edemez. “Devrimci” damgası yiyen kurum üye ve destekçilerini kaybetmeye başladığından kendi eğitim programlarını uygulamada sıkıntılar yaşamaya başlar.

1892’de Birleşik Cemiyet faaliyetlerini açıkça durdurur. En sonunda, 1856’da, Başpiskopos Mağakya Ormanyan’ın İstanbul Ermeni Patrikliği görevinin ilk yılında, Milli İdare kararıyla faaliyetlerini durdurmuş olan Birleşik Cemiyetin tüm işlevini üstlenir. [29]

Birleşik Cemiyet faaliyetlerini durdururken Kiğı’da kurduğu eğitim kurumlarına verdiği desteği de sonlandırmıştır. Birleşik Cemiyete ait Kiğı erkek ve kız okulları ve Khusp’taki ilkokul, “milli” sıfatı alarak kilisenin himayesine girmiştir. “Ermeni Birleşik Cemiyeti okulları kapandı ve tüm eğitim sorumluluğu halkın omuzlarına yüklendi” diye yazmaktadır hatıratlardan birinde. “İmkânsızlıklar içinde şehirli ve köylü, tüm Kiğılılar eğitim faaliyetlerini sürdürdüler.” [30]

İstanbul’da, başpiskopos Mağakya Ormanyan önderliğinde, Milli Merkezi İdare Eğitim Komisyonu tarafından düzenlenen Osmanlı İmparatorluğu Ermeni okulları çizelgesinde Kiğı kazası okullarına ait veriler de bulunmaktadır. Bu belgeye göre, kazada, biri merkez Kiğı Kasabasında (kız ve erkek kısımları olan), kalanı kazanın Ermeni köylerinde bulunan 27 “milli” okul mevcuttur. Öğrencilerin toplam sayısı 1703 (1336 erkek, 367 kız) şeklindedir. Kazanın Ermeni okullarındaki öğretmen sayısı 43’tür (35 erkek, 8 kadın). [31]

Merkezdi kız-erkek okulunda öğretim süresi beş yıl, köy okullarında ise bir ya da iki yıldır (dört yıllık bir eğitim veren Khups’taki ilkokul hariç). [32]

Kiğı okullarının masraflarını (bina giderleri, öğretmen maaşları, yemek vs.) yerel halk karşılamaktadır. Genellikle, Ermeni soykırımı öncesinde Osmanlı İmparatorluğundaki diğer Ermeni nüfuslu bölgelerdeki okular için olduğu gibi Kiğı kazasındaki Ermeni okullarının da masraflarının tamamının veya bir kısmının karşılanması o bölgenin (gurbette olsalar bile) Ermenilerine düşmekteydi. Bütçede açık olması durumunda, açığı İstanbul Ermeni Patrikhanesi karşılamaktaydı. [33]

Büyük Felaket öncesinde, Kiğı’daki köy okulları için yerel halkın yaptığı ödeme biçimi konusunda, Khups köyüne ait olsa da diğer bölgelerdeki okulları masraflarının nasıl karşılandığında dair aşağı yukarı bir fikir verecek olan şu tanıklık önemlidir: “Khups’ta okulun yıllık bütçesinin tamamlanması adına örnek teşkil edecek bir sistem geliştirildi. Toplam meblağ, Eğitim Komisyonu Mütevelliği tarafından köydeki nüfusa paylaştırılırdı; zenginlere nispeten daha çok, fakirlere ödeyebileceği kadar ve Khupslular okul için alınan vergiyi hiç memnuniyetsizlik göstermeden, şikâyet etmeden öderlerdi.” [34]

Kiğı Khups köyü panoraması. Fotoğraf, 1922’de Amerika’da, Khups Köyü eğitimsever ve yenileme derneği tarafından kartpostal olarak yayınlanmış (Kaynak: Dick Maloyan arşivi, Livonia, Michigan).

Kiğılı Ermenilerin Eğitimsever Cemiyetleri

19. yüzyılın ikinci yarsında ve 20. yüzyılın başlarında Kiğı’daki Ermeni toplumunun gelişmesine yörenin Ermenileri kadar İstanbul, Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada’ya yerleşmiş olan göçmen Kiğılılar tarafından kurulan eğitimperver dernek-cemiyetlerin faaliyetleri de yardımcı olmuştur. Kiğılı Ermenilerin “eğitimsever” kurumlarının öncelikli amacı kazadaki mevcut ve açılacak okullara maddi destek sağlayarak eğitim faaliyetlerinde bulunmaktı.

Ne yazık ki arşiv belgeleri olmadığından Osmanlı Ermenistanındaki diğer yerleşim yerleri için olduğu gibi Kiğı’daki “eğitimsever” kuruluşlar hakkındaki kısıtlı bilgi ancak Ermeni basınında çıkan birkaç hatıra aktarımı veya kurumun herhangi bir duyurusuna dayanmaktadır. Bu konuda ancak şu çıkarımları yapabilmekteyiz:

1- Belirtilen dönemde, genel olduğu kadar kazadaki Ermeni köylerine özel kurulan maddi destek amaçlı “eğitimsever” kurumlar bulunmaktadır.
2- Eğitimsever kurumların faaliyetleri sürekli değildi, kimi zaman faaliyetlerini durduruyor ve daha sonra başka bir isimle tekrar faaliyete geçiyorlardı.
3- Kiğı’daki köylerin kendilerine özel “eğitimsever” cemiyetler, aynı zamanda köydeki okulun “mütevelli heyeti” görevini de üstlenerek, okulun başka ihtiyaçlarını da karşılıyorlardı.

Daha önce de bahsettiğimiz gibi 1859 tarihinde Kiğı Kasabasında okul kurulmasıyla alakalı, ek olarak kasabanın nüfuslu Ermenilerinden üyelere sahip bir “cemiyet” de kurulmuştur.

1872 tarihinde İstanbul’da Khups köyü Haygazyan Kız ve Erkek Okulu cemiyeti (Khups Köyü Haygazyan Eğitimsever Cemiyeti) kurulmuştur ve özellikle Khups’taki okullar için ders kitabı ve okul gereçleri temin etmekle uğraşmaktadır. Haygazyan Cemiyetinin yöneticisi Bedros Vasilyan’ın aracılığı ve çabalarıyla, Khups okulu 1879’da yeni kurulan Birleşik Cemiyet idaresine girmiştir. [35]

1879 yılı başlarında, İstanbul’a çalışmaya gelen gurbetçi Kiğılılar tarafından, “Kiğı’daki Ermeni yavrularını bilim sütüyle beslemek” gayesindeki Kiğı Ardavaztyan Cemiyeti kurulmuştur. [36]

1) Kiğı, 1913. Ayaktakiler, soldan sağa: Nışan Gerçekyan, Nışan’ın sağında oturan yaşlı kadın anneannesi (ismi bilinmiyor). Anneannesinin sağında oturan adam Nışan’ın eniştesi (ismi bilinmiyor), arkasındaki de karısı. Eniştesinin kucağındaki kendi çocuğu. Anneannesinin önünde duran kız çocuğu da yine eniştesinin kızı (Kaynak: Dick Maloyan arşivi, Livonia, Michigan).

2) Kiğı, Kalusd Uzunyan ailesi. Resmin ortasında oturanlar Kalusd Uzunyan (sağda) ve karısı (evlenmeden önceki soyadı Maloyan) (Kaynak: Dick Maloyan arşivi, Livonia, Michigan).

1890’larda Kiğı Kasabasında faaliyet gösteren eğitimsever bir cemiyetin feshini, Levon Sırabyan’ın 1900 tarihinde, “Arevelk” gazetesindeki yazısından okumaktayız: “Üzüntüyle gördük ki bölgedeki Eğitimsever Cemiyeti bir süredir faaliyetlerini durdurmuş. Böylesi bir cemiyet, biraz sabır ve çabayla varlığını sürdürebilir ve faaliyetlerini giderek genişleterek, okullara güzel faydalar sağlayabilirdi.” [37]

1908-1909 tarihlerinde, Kiğı’da “Kırasirats Miyutyun” [Yazısever Derneği] isimli bir kuruluş faaliyet göstermiş ve 1903’te “Eğitimsever Cemiyet” adlı bir kuruluşun varlığından bahsedilmektedir. [38]

1890’lı yıllardan başlayarak, Kiğılı gurbetçiler, ABD ve Kanada da kültür-eğitim cemiyetleri kurmuşlardır. Böylece, 1897 yılında ABD’nin Massachusetts eyaletindeki Watertown şehrinde, ileride “Gırtasirats Miyutyun” [Eğitimsever Derneği] adını alacak “Khortzyal Miyutyun” tesis edilmiştir. 1909’da, Jön Türklerin devrimci hareketinden sonra Birleşik Cemiyetin tekrar faaliyete geçmesi ve Kiğı Kasabası okullarının tekrar bu cemiyet yönetimine girmesinden sonra “Kiğı Eğitimsever Cemiyeti”, Kiğı Kasabasındaki okulların masraflarının bir kısmını karşılayarak, Birleşik Cemiyete yardımcı bir organ halini almıştır. [39] Birleşik Cemiyetin mali kayıtlarına göre 1911-1912 öğretim yılı için “Kiğı Eğitimsever Cemiyeti”, Birleşik Cemiyete 7200 kuruş (100 kuruş bir Osmanlı lirası etmektedir) aktarmıştır. [40] Büyük Felaket ve Kiğı Ermenilerinin sayılarının azalmasını takiben 1918 yılında kurum “Hamakığetsiagan Cemiyeti” [Kiğılılar Cemiyeti] adıyla yeniden düzenlenmiştir. [41]

1900 tarihinde Birleşik Devletlerin Rhode Island eyaletinin Providence şehrinde “Kiğı-Khups Köyü Eğitimsever Cemiyeti” kurulmuş ve köydeki okulun yıllık 100 Osmanlı lirasıyla (Birleşik Cemiyet 1911-1912 mali kayıtlarına göre 10800 kuruş) giderlerini kısmen karşılamıştır. [42] Bunlar haricinde, kurum1915’te Khups’ta kurulması planlanan ortaokul için 15 bin Amerikan doları toplamayı başarmıştır. [43] Bu kurum, Birleşik Cemiyet kayıtlarında, kendilerine maddi destek sağlayan bir organ olarak da geçmektedir. [44]

Kiğı, panorama (Kaynak: Lamberto Vannutelli, In Anatolia, Roma, 1905).

1904’te, ABD ve Kanada’da, Kiğı Asdğapert Köyü “eğitimsever” cemiyeti kurulmuştur. Kurumun tüzüğünde kuruluş amacı şu şekilde belirtilmiştir: “Lanetli Hamid rejimi ve onunla birlikte acımasızca bastıran ekonomik buhran nedeniyle gurbete giden Asdğapertliler, memleketlerinde süren cehalet ve sebep olduğu bu baskın güçlerin üstesinden gelinmesi için sadece okul vesilesiyle elde edilecek eğitimli yeni bir neslin zaruri olduğunu ve köyün fakir halkının bu okulu ayakta tutmasının mümkün olmadığını göz önüne alarak, biz gurbetçiler olarak bir Program-Tüzük oluşturmayı ve Asdğapert köyü okulu için bir “Eğitimsever Cemiyet” kurmayı, elimizden geldiğince genç nesle eğitim ve öğretim sunmayı ahlaki bir borç bildik.” [45]

Cemiyetin amacı, nizami bir okul kurarak Asdğapert köyünde eğitim ve öğretimi yaygınlaştırmaktı. Bu okul onlara göre “soy, cinsiyet ve din ayrımı gözetilmeksizin” açık kalmalıydı. [46]

ABD’de cemiyete kayıt olan 5 dolar kayıt parası ve aylık 25 sent, Asdğapert köyündeki üyeler 10 kuruş ve 2 kuruş İstanbul’dakiler 1 mecidiye [47] ve 3 kuruş, Rusya’dakiler ruble ve yarım ruble aidat ödemek zorundaydı. [48]

1905’te Kanada’nın Bradford şehrinde, Kiğı Aboğnag köyü Eğitimsever Cemiyeti kurulmuştur ve amacı köyde soy, cinsiyet ve din ayrımı gözetilmeksizin herkese açık olacak bir kız ve erkek okulu ve sadece okulun öğrencilerine değil, tüm köy halkına hizmet edecek bir kütüphane tesis etmektir. [49] Tüzüklerinde, maddi imkânı elvermeyen çocukların, özellikle de yetin kız ve erkeklerin okula kesinlikle ücretsiz kabul edileceği belirtilmiştir. [50]

1 Ocak 1905’te ABD’nin Providence şehrinde Kiğı Herdif köyü eğitimsever cemiyeti kurulmuştur. Tüzük-kararnamesine göre cemiyetin amacı “Surp Luys” [Kutsal Işık] isminde bir karma ilkokul açmaktır. [51] Cemiyete, “tavırları ve kişiliği iyi” olan tüm Ermeniler katılabilirdi. [52] Üyelik bedeli ABD için 5 dolar giriş ve 25 sent aidat, köydekiler için 5 kuruş giriş ve aylık 1 kuruş aidat şeklindeydi. [53]

Kaynaklarda, 1900’lü yıllarda ABD ve Kanada’da kurulan Kiğı Tarman, Cermag ve Çanakhçi köylerinin eğitimsever cemiyetleri de geçmektedir. [54] Belirli verilere göre, Büyük Felaket öncesinde Amerika kıtasında, Kiğı kazası okullarının himayesi için maddi yardımda bulunan 40 eğitimsever cemiyet, yani diğer bir deyişle her Ermeni köyü için bir cemiyet kurulmuş bulunmaktaydı. [55]

Ermeni Soykırımından sonra Amerika kıtasındaki Kiğı eğitimsever cemiyetlerinin çoğu “yeniden inşa” cemiyetlerine dönüştüler ve katliamlardan hayatta kalan Kiğılıları kurtarmaya ve onlara iş bulmaya giriştiler. [56]

Kiğı Kazasındaki Birleşik Cemiyet okullarının öğretmenleri için öğretmen yaz okulu, 1911. (Kaynak: Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, İstanbul, Nışan-Babigyan Matbaası, 1911).

1908 Jön Türk Devrimci Hareketinden Sonra Kiğı’da Ermeni Eğitim Hayatı, Birleşik Cemiyetin Tekrar Faaliyete Geçişi

1908’de, Jön Türk devriminden sonra Anadolu Ermenilerinin toplumsal-siyasi yaşamında genel olarak görülen özgürleşme neticesinde Kiğı kazasındaki Ermeni okullarının yeni bir gelişme süreci yaşadılar. Birleşik Cemiyet Temmuz-Eylül 1908 aylarında yeniden faaliyete geçerek çalışmaya başladı. [57]

Yeniden açılan Birleşik Cemiyetin ilk adımlarından biri, 1909-1910 öğretim yılı içinde Kiğı’da tesis ettiği okulların idaresini yeniden ele almak olmuştur. [58]

1910-1911 öğretim yılında, Birleşik Cemiyetin idareye geçmesinin yanı sıra Kiğı Asdğapert, Tarman (Temran), Herdif (Hardiv), Cıbır köylerinin karma okullarının yönetimi de bu cemiyete devredilmiştir. [59] Kiğı Kasabası ve Khups okullarının yanına anaokulları da açılmıştır.

Birleşik Cemiyet idaresinde Kiğı kazasının altı yerleşim yerinde eğitim veren 12 ilkokulun (kız ve erkek okulları kaynaklarda yarı okullar olarak kaydedilmiştir) ve 2 anaokulunun öğrenci sayısı yıldan yıla artmaktaydı. Böylece, 1909-1910 öğretim yılında bu okullar 1195 öğrenci ve 43 öğretmene sahipken [60], 1911-1912 öğretim yılında öğrenci sayısı 1335 (741 erkek, 594 kız) ve öğretmen sayısı 45 olmuştur (Bkz. Tablo 1) (Tek tek yerleşim yerlerine ait çizelge ilgili bölümde sunulmaktadır.) [61]

Teotig'in bahsi geçen çalışmasında, Büyük Felaket'ten önce Birleşik Cemiyetin Kiğı kazasındaki okullarının genel müdürünün Hagop Ağaser (1915'te öldürülmüştür) olduğu belirtilmektedir.

Birleşik Cemiyetin yeni basılı eğitim programı gereği köy ilkokullarında eğitim 6 (1-6) sınıflıktı; öğretim süresi ilk 4 yıl için 8 ay, 5. ve 6. sınıf içinse 7 ay sürmekteydi. Okula 7 yaşına gelen çocuklar kabul ediliyordu. Okutulan dersler: beden eğitimi, elişi, resim, güzel yazı, müzik, coğrafya, din eğitimi, matematik, geometri ve muhasebe, ana dil (6 sınıf boyunca), fizik (1.-3. sınıflarda), doğal bilimler ve tarım, Osmanlıca, Ermeni ve Osmanlı tarihi, ev ekonomisi (4.-6. sınıflarda), vatandaşlık eğitimi ve temel ekonomi (5. ve 6. sınıfta). [63]

Birleşik Cemiyeti, yaz tatillerinde öğretmenler için hazırlık eğitimleri (öğretmen okulu) düzenliyordu. 4 Temmuz – 25 Ağustos 1911 tarihleri arasında Kiğı’da düzenlenen “öğretmen okulu”na Kiğı’nın Erzurum (Garin) ve Palu bölgelerindeki Birleşik Cemiyet okullarında çalışan 42 öğretmen katılmıştı. [64]

Birleşik Cemiyetin kazada yürüttüğü coşkulu faaliyet Kiğı’nın diğer Ermeni köylerinde de ilkokullar açılmasına önayak oldu; 1908-1913 tarihleri arasında neredeyse Kiğı’nın tüm Ermeni köylerinde okullar açıldı. Büyük Felaket öncesinde kazada 63 kız ve erkek okulu aktifti ve öğrenci sayısı 2925’ti (Tek tek yerleşim yerlerine ait çizelge ilgili bölümde sunulmaktadır). Okul sayısı bakımından Erzurum Vilayetinde dahil olan kazalara kıyasla Kiğı kazası ilk sıradaydı (ikinci sırada 52 okulu bulunan Erzurum kazası (53 Ermeni yerleşim yerinde, 40 bin Ermeni nüfuslu) geliyordu). [65]

1) Türkiye Ermeni taşra okulları raporu. Hazırlayan Ermeni Merkezi İdaresi eğitim komisyonu. Defter I, 1901 yılı raporu, İstanbul, Madteosyan Matbaası, 1901, başlık sayfası.

2)
Huşamadyan Kiğı, Khups Küği [Kiğı, Khups Köyü Hatıratı], Fresno, Asbarez Matbaası, Kiğı-Khups Köylüler Derneği yayını, 1968.

Kiğı’daki Protestan Okulları

19. yüzyıl sonlarında ve 20. yüzyıl başlarında Kiğı kazasındaki Ermeni eğitim hayatının gelişmesinde Protestanların büyük bir rolü olmuştur. 20. yüzyıl başlarında Kiğı’da 1000 kadar Protestan Ermeni yaşamaktaydı. [66] Protestan Ermeniler Kiğı Kasabasında ve Tarman köyünde yaşamaktaydılar ve burada okulları vardı. Cermag, Çanakhçi ve Oror köylerinde de Protestan şahıslar ve aileler yaşamaktaydı. [67]

1878 tarihinde Harput’ta Fırat Kolejinin kurulmasından hemen sonra Amerikan Protestan misyonunun çalışanlarının desteğiyle Kiğı’daki Protestan cemaatinin gençlerinin çoğu orada eğitimlerini sürdürme şansına erişti. Fırat Kolejinin Kiğılı mezunlarının çoğu evlerine döndükten sonra Kiğı-Kasaba, Tarman ve Cermag’daki Protestan okullarında öğretmenlik yapmaya başladı. [68]

Kiğı’daki Protestan eğitim hayatının daha da ilerlemesi Protestan vaiz Garabed Melkonyan’ın çalışmalarıyla gerçekleşmiştir. Melkonyan Hınıs doğumludur ve Erzurum’da ve Fırat Kolejinde eğitim almıştır. 1895’te Tarman’a yerleşmiş, bütün gücünü Tarman’daki Protestan okulunun öğretim kalitesini artırmaya yöneltmiştir. Harput’taki misyonerlerin cesaretlendirmesi ve Tarman’daki Protestanların ileri gelenlerinin işbirliğiyle okullu modernleştirmeyi ve öğretim programını genişletmeyi, eğitim sistemini yeniden düzenlemeyi ve binanın fiziki şartlarını iyileştirmeyi başarmıştır. Tarman Protestan okulu kısa sürede Kiğı kazasının en iyi eğitim kurumu namına kavuşmuştur. Tarman’daki okuldan mezun olanların Fırat Kolejine hazırlık sınıfını atlayarak kabul edilmesi eğitim kalitesi hakkında bir kanıt ortaya koymaktadır. [69]

Garabed Melkonyan, Fırat Kolejini örnek alarak Tarman’da da yörenin gençlerinin yüksek öğrenim görebilecekleri merkezi bir ortaokul açma niyetindeydi. Ne var ki Kiğılılar ve Ermeni Apostolik kilisesi kurumları, bu okulun Protestanlık yayan bir merkez olacağı fikriyle karşı çıkıp, bu projeye kesinlikle destek vermediler. [70]

Yine de Garabed Melkonyan’ın çabaları kazadaki Ermeni eğitimi için olumlu bir etki bırakmıştır: “Tarman’daki Protestan okulunun başarısı sadece Tarman’daki Apostolik cemaatinin değil, başka köy ve yerleşimlerdeki Prostestan ve Apostolik cemaatlerinde de kıskançlığa sebep olmuştu” diye yazmaktadır hatıratlardan birinde. “Ve bütün cemaatler, Fırat Koleji ve Sanasaryan’dan donanım öğretmenler getirerek okullarını güçlendirmeye başladılar.” [71]

Kiğı, 1912,  bir Ermeni okulunun öğrencileri ve öğretmenleri (Kaynak: Dick Maloyan arşivi, Livonia, Michigan).

Kiğı-Kasabası Eğitim Kurumları

Kiğı’daki Erkek Okulu (Yüksek Erkek İlkokulu)

Daha önce de belirttiğimiz gibi Kiğı Kasabasında 1850’li yıllarda bir okul açılmıştı. Kiğılı Levon Sırabyan, o tarihlerdeki Kiğı Kasabasının “dar ve sıkışık” okulunu çok canlı bir şekilde tasvir etmiştir: “Küçücük çocuklar karşılığında yarım yamalak bir Ermeniceyle birlikte papağan gibi ezber yaparak eksik bilgiler edinmek için hassas sağlıklarından ve paha biçilemez vakitlerinden olurlardı.” [72]

Kiğı Yüksek Erkek İlkokulu veya Erkek Okulunun açılışı 1 Aralık 1880’de Birleşik Cemiyet tarafından ve onun desteğiyle gerçekleşmiştir. [73]

1882-1883 öğretim yılında ortalama öğrenci sayısı 192, öğretmen sayısı da 5’tir (ayrıcı 1 adet de hizmetli). [74]

Okulda okutulan dersler din bilgisi, ana dil, matematik, tarih, coğrafya, Osmanlıca ve Fransızcaydı. [75] Basılı müfredat gereği merkezi ilkokuldaki eğitim süresi 6 yıldı. [76]

Okul binası şehirdeki Surp Sarkis Kilisesinin semtindeydi. Bina “büyük ve güzel” olarak tasvir edilmekteydi ve yerel halkın “çabaları ve bonkör bağışlarıyla” kurulmuştu. [77]

Okulun masraflarının bir kısmı, yıllık 60 Osmanlı lirası yerel halk tarafından karşılanmaktaydı. [78]

“Kirk Hin yev Nor Gdagaranats” [Eski ve Yeni Ahit kitapları], İzmir, 1853, Gulielmos Griffiti Matbaası. Aileye ait olan bu Kutsal Kitap Kiğı’da kullanılmış ve günümüzde, Birleşik Devletler’de, bu ailenin üyelerinden Şaron Kehetyan Broglin’in yanında bulunmaktadır.

Okulun öğretmenlerinden biri, Dikran Papazyan 1881’de, amacı okul çağını aşmış yetişkin Kiğılı Ermenileri eğitmek olan “İreravarj Cemiyet” adında bir kurum kurar. Dikran Papazyan, kendi imkânlarıyla kurduğu “dinleme salonu” açar ve burada düzenli olarak kendisi ve okulun diğer öğretmenleri çeşitli konularda konuşmalar yaparlar. “Dinleme salonunun ünü kısa sürede yayıldı ve eskiden ilgisiz olanların coşku ve sevgiyle katılım göstermelerinden memnuniyet duymaktayız” diye aktarmaktadır Kiğılı aydın Sarkis Sırabyan, “Masis”in 15 Şubat 1881 tarihli sayısındaki yazılarında. [79]

Birleşik Cemiyet dağılma döneminde, Kiğı kazasında kurduğu eğitim kuruluşlarına olan desteğini de sonlandırdı. Bahsi geçen dönemde, 1890’ların ortalarında (elimizdeki kaynaklar tam olarak tarih belirtmemektedir) Kiğı-Kasabasındaki erkek ve kız okulları kapanmıştır. Eski öğretmenlerden birkaçı Kiğı-Kasabası okullarını yeniden açmayı denemiş ancak belli bir süre sonra imkânsızlıklar ve kilise otoritelerinin desteğinden yoksun kaldıklarından okulla yine kapanmış ve öğretmenler de başka yerlere gitmişlerdir. Kiğı-Kasabası belirli bir süre, muhtemelen iki üç yıl okulsuz kalmıştır. [80]

1899’da Kiğı piskoposluk merkezi kaymakamı seçilen Kıdemli Vartabed Vahric Şahlamyan, hemen Kiğı-Kasabası okullarının “milli” yani piskoposluk merkezine bağlı şekilde yeniden açılması uğraşlarına başlamıştır. Kiğılı aydın Levon Sırabyan’ın İstanbul’da yayınlanan “Arevelk” gazetesindeki yazılarına göre 1899-1900 öğretim yılında okulda 170 öğrenci ve 5 öğretmen bulunmaktadır. Eğitim süresi 5 yıldır. Uygulanan öğretim programı Birleşik Cemiyetin eski programıdır. [81]

Ermeni Patrikhanesinin 1901 yılı Ermeni taşra okulları çizelgesi verilerine göre 1900-1901 öğretim yılında okulda 172 öğrenci bulunmaktadır. [82]

Daha önce de belirttiğimiz gibi Kiğı-Kasabası erkek okulu Jön Türk devriminden sonra 1 Eylül 1909’da yine Birleşik Cemiyetin idaresine geçmiştir. 1910-1911 öğretim yılında okuldaki öğrenci sayısı 298’dir. [83] 1911-1912 öğretim yılında ise okulda 257 öğrenci kayıtlıdır. [84] Okulun bitişiğinde, 250 öğrencisi bulunan bir anaokulu da mevcuttur. [85]

Kiğı-Kasabası okulunun kız öğrencileri, 1910-1911 eğitim yılı. Fotoğraftan ayrıntı (Kaynak: Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, İstanbul, Nışan-Babigyan Matbaası, 1911).

Kiğı Kız Okulu (Yüksek Kız İlkokulu)

Yüksek Kız İlkokulu veya Kız Okulu, Yüksek Erkek İlkokuluyla aynı tarihte, 1 Aralık 1880’de açılmıştı. Başlarda Birleşik Cemiyet idaresinde, cemiyetin maddi desteğiyle faaliyetini sürdürmekteydi. 1882-1883 öğretim yılında ortalama öğrenci sayısı 103, öğretmenlerin sayısı 5’ti (1 adet kadın hizmetli). [86] Başka bir kaynağa, Milletsever Ermeni Kadınlar Cemiyeti (Azkanıver Hayuhyats Ingerutyun) verilerine göre, 1882-1883 öğretim yılında okulda 93 öğrenci, hazırlık sınıfında 59, 1. sınıfta 19, 2. sınıfta 10 ve 3. (son sınıf) sınıfta 5 öğrenci bulunmaktaydı. [87]

Okulda okutulan dersler din bilgisi, ana dil, matematik, tarih, coğrafya ve elişiydi (dikiş). [88]

Okul binası şehirdeki Surp Sarkis Kilisesinin semtindeydi. 1890’lı yıllarda binanın çatısı birçok kere çökmüş ve 1900 yılında yeniden inşa edilene kadar geçici kereler onarılmıştır. [89]

Okulun masraflarını kısmen Milletsever Ermeni Kadınlar Cemiyeti karşılamaktaydı. Özellikle, 1882-1883 öğretim yılında cemiyet 180 Osmanlı lirası katkıda bulunmuştur. [90]

1890’ların ortalarında Birleşik Cemiyetin dağılmasından sonra Kiğı-Kasabasındaki erkek okulu gibi kız okulu da bir süreliğini öğretime ara vermiş ve tekrar “milli” sıfatıyla açılmıştır. Ermeni Patrikhanesinin 1901 yılı Ermeni taşra okulları çizelgesi verilerine göre 1900-1901 öğretim yılında okulda 120 öğrenci bulunmaktadır. [91]

1908 tarihinde Jön Türk devrimi ardından tekrar faaliyete geçen Birleşik Cemiyet, Kiğı-Kasabasındaki kız okulunun idaresini yine üstlenir. Birleşik Cemiyet raporu verilerine göre, 1910-1911 öğretim yılında kız okulunda 166 öğrenci bulunmaktadır. [92] 1911-1912 öğretim yılında öğrenci sayısı 230’a ulaşır. [93]

Teotig'in bahsi geçen çalışmasında, Büyük Felaket'ten önce Birleşik Cemiyetin Kiğı kazasındaki okullarının genel müdürünün Hagop Ağaser (1915'te öldürülmüştür) olduğu belirtilmektedir.

Kiğı-Kasabası okulunun kız öğrencileri, 1910-1911 eğitim yılı. Fotoğraftan ayrıntı. Gerilerde okul binasın görmek mümkün (Kaynak: Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, İstanbul, Nışan-Babigyan Matbaası, 1911).

Kiğı Kazasındaki Diğer Ermeni Köylerindeki Eğitim Kuruluşları

Aşağıda, 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başlarında Kiğı kazasındaki Ermeni köylerindeki eğitim kuruluşlarına dair verileri sunmaktayız. Köydeki Ermeni nüfus verileri, İstanbul Ermeni Patrikhanesinin 1913 tarihli nüfus sayımı verilerine [94] veya Büyük Felaket öncesindeki kaynaklarda geçen bilgilere dayanmaktadır.

Akrag

50 hane, 350 Ermeni.

Büyük Felaket öncesinde köyün kız ve erkek okulunda 70 öğrenci bulunmaktaydı. [95]

Aginevank

30 hane, 178 Ermeni.

Büyük Felaket öncesinde köyün kız ve erkek okulunda 34 öğrenci bulunmaktaydı. [96]

Amaric

20 hane, 139 Ermeni.

Büyük Felaket öncesinde köyün kız ve erkek okulunda 35 öğrenci bulunmaktaydı. [97]

Aboğnag

70 hane, 457 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek okulunda 41 öğrenci ve 1 öğretmen bulunmaktaydı. Öğretmen 2 yıllık sözleşmelidir. [98]

Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre köydeki kız ve erkek ilkokullarında toplam 77 öğrenci okumaktadır. [99]

Arek

170 hane, 1165 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyde kız ve erkek ilkokulları faaliyettedir ve toplam 105 (65 erkek, 40 kız) öğrenci ve 2 öğretmen bulunmaktadır. Öğretim iki yıllık eğitim programına göre verilmektedir. [100]

Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre köydeki kız ve erkek ilkokullarında toplam 200 [101] öğrenci ve 3 öğretmen bulunmaktadır. [102]

Arintz (Arinç)

37 hane, 215 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek okulunda 37 öğrenci ve 1 öğretmen bulunmaktaydı. Öğretim bir yıllık eğitim programına göre verilmekteydi. [103]

Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre köyün okulunda 40 öğrenci vardı. [104]

Asdğapert

116 hane, 828 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek okulunda 77 öğrenci ve 1 öğretmen bulunmaktaydı. Öğretim iki yıllıktı. [105]

1 Eylül 1910 tarihinde köydeki ilkokul Birleşik Cemiyet idaresine geçmiştir ve cemiyet köyde bir kız okulu da açmıştır. [106]

1911-1912 öğretim yılında Asdğapert’teki kız ve erkek okullarında toplam 110 çocuk (75 erkek, 35 kız) öğrenim görmekteydi ve 5 öğretmen bulunmaktaydı. [107]

Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre köydeki kız ve erkek ilkokullarında toplam 116 öğrenci okumaktadır. [108]

Asdğapert okulu öğrencileri, 1910-1911 eğitim yılı. Gerilerde görünün büyük ihtimalle okul binası. (Kaynak: Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, İstanbul, Nışan-Babigyan Matbaası, 1911).

Avırdnig

27 hane, 163 Ermeni.

Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre köyde 37 öğrencili bir ilkokul bulunmaktadır. [109]

Tarman (Temran)

330 hane, 1843 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyde kız ve erkek ilkokulları faaliyettedir ve toplam 170 (107 erkek, 63 kız) öğrenci bulunmaktadır. Öğretmen sayısı 4’tür. Öğretim üç yıllık eğitim programına göre verilmektedir. [110]

1 Eylül 1910 tarihinde köydeki ilkokul Birleşik Cemiyet idaresine geçmiştir. 1911-1912 öğretim yılında köyün kız ve erkek ilkokullarında toplam 190 çocuk (110 erkek, 80 kız) okumaktadır ve öğretmen sayısı 8’dir. [111]

Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre Tarman’daki ilkokullarda toplam 212 öğrenci okumaktadır. [112]

Temran (Tarman) okulu öğrencileri. 1910-1911 eğitim yılı (Kaynak: Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, İstanbul, Nışan-Babigyan Matbaası, 1911).

Lıcig

42 hane, 384 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek okulunda 20 öğrenci ve 1 öğretmen bulunmaktaydı. Öğretim bir yıllık eğitim programına göre verilmekteydi. [113]

Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre köyün ilkokulunda 60 öğrenci vardı. [114]

Khaçadur

8 hane, 56 Ermeni.

Büyük Felaket öncesinde köyün kız ve erkek okulunda 15 öğrenci ve bir öğretmen bulunmaktaydı. [115]

Khoşkar

21 hane, 168 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek okulunda 19 öğrenci ve 1 öğretmen bulunmaktaydı. Öğretim bir yıllıktı. [116]

Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre köyün okulunda 30 öğrenci vardı. [117]

Khups

280 hane, 1980 Ermeni [118].

Daha önce de belirttiğimiz gibi köydeki okulun varlığı 19. yüzyıl başlarına dayanmaktadır. 1 Aralık 1879 tarihinde Khups’taki okul Birleşik Cemiyet idaresine geçmiştir. 1882-1883 öğretim yılında okulda kız-erkek toplam 127 öğrenci okumaktadır. Öğretim süresi dört yıldır. Okulda 3 öğretmen bulunmaktadır. [119]

1880-1895 tarihleri Khups okullarını için çok verimli bir dönem olmuştur. “Yaklaşık 15 yıllık bir süre Khups eğitim hareketinin en coşkulu ve hareketli bir dönemi olmuştur” diye geçmektedir hatıratlardan birinde. “Bu dönem, Prof. M. Vaygun [120], doktor Harutyun Turigyan, avukat Mıgırdiç Topalyan, kimyacı-eczacı Boğos Polatyan ve bir dizi öğretmen, aydın, tüccar ve diğerlerinin eseriydi.” [121]

1890’ların ortalarında Birleşik Cemiyetin dağılmasıyla Khups’taki okul da piskoposluk mülklerine dahil edilmiş ve bir süre düzensiz şekilde, bir açılıp bir kapanıp, eğitimi sürdürmüştür. [122]

1901 tarihli verilere göre köyde kız ve erkek ilkokulları faaliyettedir ve toplam 177 (112 erkek, 65 kız) öğrenci bulunmaktadır. Öğretmen sayısı 5’tir. [123]

1 Eylül 1909’da, Khups’taki kız ve erkek okulları Birleşik Cemiyeti idaresi altında yeniden açılır. Böylece okulların gelişmesi yönünde yeni bir döneme girilmiş ve öğrenci-öğretmen sayısı yıldan yıla artmaya (1909-1910 öğretim yılında 235 öğrenci ve 14 öğretmen, 1911-1912 öğretim yılında 353 öğrenci (201 erkek, 152 kız) ve 16 öğretmen) başlamıştır. [124]

Khups’taki okulların yanında faaliyet gösteren anaokulunun Büyük Felaket öncesinde 170 öğrencisi bulunmaktaydı. [125] <link typo3 edit>

Khups okulu öğrencileri, 1910-1911 eğitim yılı. Gerilerde okul binası görünmekte (Kaynak: Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, İstanbul, Nışan-Babigyan Matbaası, 1911).

Birleşik Devletler, Water’da fotoğraf çektiren bir grup Khupslu. Fotoğrafçı: K. S. Melikyan, 1929 (Kaynak: Huşamadyan Kiğı, Khups Küği [Kiğı, Khups Köyü Hatıratı], Fresno, Asbarez Matbaası, Kiğı-Khups Köylüler Derneği yayını, 1968).

Khubeg (Khubek)

13 hane, 115 Ermeni [126].

1901 tarihli verilere göre köyün erkek okulunda 16 öğrenci ve 1 öğretmen bulunmaktaydı. Öğretim bir yıllıktı. [127]

Büyük Felaket öncesinde, köyde 30 öğrencisi ve 1 öğretmeni bulunan bir kız-erkek okulu olduğu belirtilmektedir. [128] Birleşik Devletler’de Khubegli gurbetçiler tarafından kurulmuş olan eğitimsever cemiyeti, köyün okulunun masraflarını karşılamaktaydı. [129]

Gızıl Çipukh (Kızılçıbuk)

20 hane, 141 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek okulunda 19 öğrenci ve 1 öğretmen bulunmaktaydı. Öğretim bir yıllıktı. [130]

Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre köyün okulunda 15 öğrenci vardı. [131]

Hakısdun

62 hane, 421 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek okulunda 34 öğrenci ve 1 öğretmen bulunmaktaydı. Öğretim bir yıllıktı. [132]

Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre köyün okulunda 50 öğrenci vardı. [133]

1) Kiğı, Aboğnag köyü eğitimsever cemiyeti tüzük programı, Providence, Yeridasarat Hayasdan Matbaası, 1914, başlık sayfası).

2) Khups Eğitimsever Derneği Watertown Şubesi (Birleşik Devletler). Oturan, soldan birinci: Antranik Sarafyan (Kaynak:
Huşamadyan Kiğı, Khups Küği [Kiğı, Khups Köyü Hatıratı], Fresno, Asbarez Matbaası, Kiğı-Khups Köylüler Derneği yayını, 1968).

Herdif

100 hane, 700 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek okulunda 40 öğrenci ve 1 öğretmen bulunmaktaydı. Öğretim bir yıllıktı. [134]

1909-1910 öğretim yılında okulda 80 öğrenci okumaktaydı. [135]

1 Nisan 1910 tarihinde köyün ilkokulu Birleşik Cemiyete devredilmiş ve cemiyet köyde bir de kız okulu açmıştır. [136]

1911-1912 öğretim yılında, köydeki kız ve erkek okullarında toplam 145 öğrenci (75 erkek, 70 kız) ve 3 öğretmen bulunmaktaydı. [137]

Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre köyün okulunda 140 öğrenci vardı. [138]

Hoğas

55 hane, 450 Ermeni [139].

1901 tarihli verilere göre köyde kız ve erkek ilkokulları faaliyettedir ve toplam 56 (35 erkek, 21 kız) öğrenci bulunmaktadır. Öğretmen sayısı 1’dir. Öğretim iki yıllık eğitim programına göre verilmektedir. [140]

Büyük Felaket öncesinde köyün kız ve erkek okulunda 60 öğrenci bulunmaktaydı. Okulun masrafları ABD’de gurbetçi Hoğaslılar tarafından kurulan “Eğitimsever Cemiyeti” tarafından karşılanmaktaydı. [141]

Ğazi

25 hane, 122 Ermeni.

Büyük Felaket öncesinde köyün kız ve erkek okulunda 22 öğrenci bulunmaktaydı. [142]

Ğarapeg (Kharabek)

40 hane, 320 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek okulunda 47 öğrenci ve 1 öğretmen bulunmaktaydı. Öğretim iki yıllıktı. [143]

Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre köyün okulunda 50 öğrenci vardı. [144]

Cermag

165 hane, 1155 Ermeni [145].

1901 tarihli verilere göre köyde kız ve erkek ilkokulları faaliyettedir ve toplam 79 (45 erkek, 34 kız) öğrenci bulunmaktadır. Öğretmen sayısı 1’dir. Öğretim iki yıllık eğitim programına göre verilmektedir. [146]

Büyük Felaket öncesindeki kaynaklara göre köyün kız ve erkek okulunda 120 öğrenci ve 2 öğretmen bulunmaktadır. [147]

Levon Sırabyan, Kiğı, değakıragan yev azkakıragan [Kiğı, topografik ve etnografik], Antilyas, Kilikya Ermeni Katolikosluğu yayını, 1960.

Cıbır

56 hane, 340 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köydeki kız ve erkek ilkokullarında 60 öğrenci (36 erkek, 24 kız) ve 1 öğretmen bulunmaktaydı. Öğretim iki yıllıktı. [148]

1 Eylül 1910 tarihinde Cıbır’daki okul Birleşik Cemiyet idaresine geçmiştir. 1911-1912 öğretim yılında köyün okulda toplam 50 öğrenci (23 erkek, 27 kız) okumaktadır, 2 öğretmen ve 1 hizmetli görevlidir. [149]

Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre okulda 47 öğrenci vardı. [150]

Melikan

48 hane, 398 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek okulunda 40 öğrenci ve 1 öğretmen bulunmaktaydı. Öğretim bir yıllıktı. [151]

Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre köyün okulu karmaydı ve 80 öğrenci vardı. [152]

Yolmez (Yolmeç)

17 hane, 101 Ermeni.

Büyük Felaket öncesinde köyün ilkokulunda 23 öğrenci bulunmaktaydı. [153]

Şen

18 hane, 128 Ermeni.

Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre köyün ilkokulu karmaydı ve 31 öğrenci vardı. [154]

Çan

32 hane, 249 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek okulunda 33 öğrenci bulunmaktaydı ve iki yıllık öğretim programı 1 öğretmen tarafından veriliyordu. [155]

1913 verilerine göre, burada 60 öğrencili karma bir okul bulunmaktaydı. [156]

Çanakhçi (Çahankçi)

177 hane, 1216 Ermeni.

İlkokul, köyün yerlilerinden aydın Mıgırdiç Ağa Vajabedyan önderliğinde 1880’li yıllarda açılmıştı. Köylüler kiliseye bitişik yeni okul binasını kendi çabalarıyla inşa etmişti. [157] Bir hatırattan edinilen bilgiye göre okulun temel davul-zurna eşliğinde atılmış, köylüler okul inşaatına sınırsız bir coşkuyla girişmiştir. [158]
Kurulan okula Surp Sahak ismi (Surp Sahakyan Okulu) ismi verilmiştir. [159]

Okul başlarda erkek öğrenci kabul etmiştir. 1901 tarihli verilere göre 75 öğrencisi bulunmaktadır. Öğretim, üç yıllık bir programa göre veriliyordu ve 2 öğretmen görevliydi. [160] Okutulan dersler matematik, Ermeni tarihi ve genel tarih, modern ve klasik Ermenice dilbilgisi, coğrafya, biyoloji, anatomi ve fizikti. [161]

1913 verilerine göre, burada 190 öğrencili karma bir okul bulunmaktaydı. [162]

Çanakhçi köyü Surp Giragos Kilisesi ve Surp Sahakyan Okulu çizimi (Kaynak: Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, İstanbul, Nışan-Babigyan Matbaası, 1911).

New York, Watervilit’ta, Kiğı Çanakhçi Köyü Eğitimsever Derneği toplantısı (Kaynak: Badmutyun Garno gusagalutyan Kiğı Kava kavari Çanakhçi Küği (Erzurum Vilayeti tarihi, Kiğı Kazası Çanakhçi Köyü, eski ve son nesilden tarihi, coğrafi, demografi, eğitim, kültürel hatırlara ve verilere göre yazanlar Arakel Yeğyayan ve Soğomon Kaprielyan, Bellville, 1977).

Çaripaş (Çaribaş)

21 hane, 116 Ermeni.

Büyük Felaket öncesinde köydeki erkek okulunda 19 öğrenci bulunmaktaydı. [163]

Çelepi (Çelebi)

12 hane, 100 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek okulunda 35 öğrenci ve 1 öğretmen bulunmaktaydı. Öğretim iki yıllıktı. [164]

1913 verilerine göre köyün ilkokullunda 20 çocuk okumaktaydı. [165]

Çiftlik

40 hane, 390 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek okulunda 28 öğrenci bulunmaktaydı ve bir yıllık öğretim programı 1 öğretmen tarafından veriliyordu. [166]

1913 verilerine göre, burada 55 öğrencili karma bir okul bulunmaktaydı. [167]

Çerman

24 hane, 175 öğrenci.

1913 verilerine göre, burada 35 öğrencili karma bir okul bulunmaktaydı. [168]

Sakatzor

73 hane, 456 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek ilkokulunda 32 öğrenci bulunmaktaydı ve bir yıllık öğretim programı 1 öğretmen tarafından veriliyordu. [169]

1913 verilerine göre, burada 76 öğrencili karma bir okul bulunmaktaydı. [170]

Seğank

22 hane, 179 Ermeni.

Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre köyde 31 öğrencili bir okul bulunmaktaydı. [171]

Sergevil

117 hane, 658 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek ilkokulunda 53 öğrenci bulunmaktaydı ve iki yıllık öğretim programı 1 öğretmen tarafından veriliyordu. [172]

1913 verilerine göre, bu köyde 90 öğrencili karma bir okul bulunmaktaydı. [173]

Dineg

26 hane, 214 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek okulunda 27 öğrenci ve 1 öğretmen bulunmaktaydı. Öğretim bir yıllıktı. [174]

1913 verilerine göre okulda 35 öğrenci vardı. [175]

Kiğı-Palu bölgesi Birleşik Cemiyet okullarının öğretmenleri için öğretmen yaz okulu, II. Dönem (1912), Palu Kağtsırahayats Manastırı (Kaynak: Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), 1 Eylül 1911-31 Ağustos 1912 dönemi 1 yıllık raporu, İstanbul, H. Madteosyan Matbaası, 1913).

Kerpos (Kerboz)

57 hane, 352 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek ilkokulunda 47 öğrenci bulunmaktaydı ve iki yıllık öğretim programı 1 öğretmen tarafından veriliyordu. [176]

1913 verilerine göre, bu köyde 65 öğrencili karma bir okul bulunmaktaydı. [177]

Ornag

104 hane, 684 Ermeni.

1901 tarihli verilere göre köyün erkek ilkokulunda 41 öğrenci bulunmaktaydı ve iki yıllık öğretim programı 1 öğretmen tarafından veriliyordu. [178]

1913 verilerine göre, bu köyde toplam 132 çocuğun eğitim gördüğü kız ve erkek okulları bulunmaktaydı. [179]

Oror

104 hane, 524 Ermeni.

Büyük Felaket öncesindeki kaynaklara göre köyün kız ve erkek ilkokullarında 188 öğrenci eğitim almaktaydı. [180]

  • [1]  A-To, Vani, Bitlisi yev Erzurumi vilayetnerı, Usumnasirutyan ports ayt yergiri aşkharhakragan, vicagakragan, iravagan yev dındesagan tırutyan, Erivan, “Kultura” Matbaası, s. 188.
  • [2] “Aşkharhatsuyts” metni için bkz.
  • [3] Hovhannes Zadigyan, Garini nahankı XIX. tari yergırort gesin (19. yüzyılın ikinci yarısında Erzurum Vilayeti), Erivan, “Noravannk”, 2013, s. 285; Hovhannes Zadigyan, “Garini Nahanki Kiğı Kavaragı 19. tari yergırort gesin” (19. yüzyılın ikinci yarısında Erzurum Vilayeti Kiğı Kazası), Panper Ermenistan Arşivleri, 2003, No: 1 (101), s. 172.
  • [4] Ğazar-Çarık, Huşamadyan Partzır Hayki Garinabadum, Beyrut, 1957, s. 25.
  • [5] Kiğı kazası Ermeni yerleşim yerleri listesi ve nüfus bilgileri İstanbul Ermeni Patrikhanesinin 1913 yılı nüfus sayımı verilerine göre verilmektdir. Bkz. Teotig, Koğkota hay hokevoraganutyan ve ir hodin ağedali 1915 dariin (Ermeni ruhban sınıfının felaketi ve lanetli 1915 yılı), New York, 1985, s. 190-199; Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du Génocide, ARHIS, Paris, 1992, s. 435-437.
  • [6]  S. M. Dzotsigyan, Arevmıdahay Aşkharh (Batı Ermeni dünyası), New York, 1947, s. 802.
  • [7] 1908 tarihli bir rapora göre çalışmak için gurbete giden Kiğılılar sayısı 3000 civarındadır ve çoğunluğu 20-40 yaş aralığında erkeklerden oluşmaktadır (S. Vıratsyan, Darekirk (Yıllık), I. 1937, Kiğılılar Derneği yayını,  Detroit, 1937, s. 68). Yani, Büyük Felaket öncesinde Kiğı Ermenilerinin yaklaşık %15’i gurbetteydi.
  • [8] Bu konuda özellikle Ğazar-Çarık bahsetmektedir (Ğazar-Çarık, Huşamadyan Partzır Hayki, s. 25).
  • [9] Arevigyan, “Inthanur Agnarg mı Kığii vra” (Kiğı üzerine genel bir bakış), Darekirk (Yıllık), I. 1937, s. 17.
  • [10] Ermeni Soykırımı öncesinde Kiğı kazasında faal olan okullar nitelik bakımından ilkokul (başlangıç) seviyesindeydiler, dolayısıyla makalede geçen okul, ilkokul kelimeleri bu manada değerlendirilmelidir.
  • [11] A.g.e.
  • [12] Huşamadyan Kıği, Khups Küği (Kiğı, Khups Köyü Geçmişi), Kiğı-Khups Köyü Mensupları Derneği yayını, önsöz A. Amuryan, Fresno, Asbarez matbaası, 1968, s. 16.
  • [13] K. S. Yerevanyan, Badmutyun Çarsancaki Hayots (Çarsancak Ermenileri Tarihi), Beyrut, 1956, s. 324.
  • [14] “Ermeni Milli Nizamnamesi”, İstanbul, Surp Pırgiç matbaası, 1860, s. 22-24.
  • [15] “Masis”, İstanbul, 15 Ekim 1859, Sayı 403; Y. H. Boğosyan, Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru (Ermeni Kültür Dernekleri Tarihi), Cilt 2, Viyana, Mıkhitaryan Matbaası, 1963, s. 158.
  • [16] A.g.e.
  • [17] Ermeni araştırmacı, dilbilimci ve din adamı, Viyana Mıkhitarist Tarikatı Başrahibi Apraham Aydınyan “Kınnagan Keraganutyun Aşkharhapar gam arti hayeren lezvi” (Modern Ermenice Grameri İncelemesi) çalışması 1867’de yayınlanmıştır.
  • [18] Arevigyan, “Inthanur Agnarg mı Kığii vra”, s. 17.
  • [19] Divan Hayots Badmutyan, Cilt 13, Harısdutyunner Dacgahayasdanum (1801-1888), ek ve tanıtım yayıncı Kıdemli Papaz Küd Azanyants, Tiflis, 1915, s. 176. Melkon (Varjabed) Cantemiryan’ı örnek alarak öğretmenliği seçen oğlu Mamigon Varjabedyan, 1892-1901 tarihleri arasında Perri’deki (Çarsancak) karma okulun müdürlüğünü üstlenmiştir (Bkz. K. S. Yerevanyan, Badmutyun Çarsancaki Hayots, s. 327).
  • [20] Ş. P. Vosganyan, Tıbrotsın u Gırtutyan Zarkatsumı Osmanyan Turkiye Hayaşad Kağtocahnerum (1850-1920) (Osmanlı Türkiyesinin Ermeni yerleşimlerinde okul ve eğitimin gelişmesi), Erivan, 2014, s. 28.
  • [21] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, İstanbul, Nışan-Babigyan Matbaası, 1911, s. 9.
  • [22] Ermeni Birleşik Cemiyeti, 2. Rapor, 1 Haziran 1882-31 Mayıs 1883, İstanbul, Mecmuai Havadis Gazetesi matbaası, 1883, s. 9.
  • [23] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, s. 10.
  • [24] A.g.e., s. 23-25.
  • [25] Milletsever Ermeni Kadınlar Cemiyeti, 3. Rapor, 1881-1883 yılları iki yıllık merkezi faaliyet toplantısı, İstanbul, 1883.
  • [26] Ermeni Birleşik Cemiyeti, 2. Rapor, 1 Haziran 1882-31 Mayıs 1883, s. 10.
  • [27] Arevigyan, “Inthanur Agnarg mı Kığii vra”, s. 18.
  • [28] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, s. 13-14.
  • [29] A.g.e., s. 15; Y. H. Boğosyan, Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru, İstanbul Ermenileri kültür cemiyetleri, Cilt 1, Viyana, Mıkhitaryan Matbaası, 1957, s. 10.
  • [30] Arevigyan, “Inthanur Agnarg mı Kığii vra”, s. 18.
  • [31] Türkiye Ermeni kaza okulları raporu, Merkezi Milli Meclis Eğitim Komisyonu tarafından hazırlanmış, Defter 1, 1901 yılı listesi, İstanbul, H. Madteosyan Matbaası, 1901, s. 15.
  • [32] A.g.e.
  • [33] “Raporun”, “Aylık gelir ve gider” bölümü.
  • [34] Huşamadyan Kıği, Khups Küği, s. 18.
  • [35] A.g.e., s. 17.
  • [36] Y. H. Boğosyan, Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru, Cilt 2, s. 159 (kurumun faaliyetleri hakkında başka bilgi bulunmamaktadır).
  • [37] Arevelk, İstanbul, 25 Ağustos (7 Eylül) 1900, Sayı 4412.
  • [38] Y. H. Boğosyan, Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru, Cilt 2, s. 162.
  • [39] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, s. 61.
  • [40] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), 1 Eylül 1911-31 Ağustos 1912 dönemi 1 yıllık raporu, İstanbul, H. Madteosyan Matbaası, 1913, s. 86.
  • [41] Y. H. Boğosyan, Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru, Cilt 2, s. 162.
  • [42] Huşamadyan Kıği, Khups Küği, s. 87; Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), 1 Eylül 1911-31 Ağustos 1912 dönemi 1 yıllık raporu, s. 86.
  • [43] Huşamadyan Kıği, Khups Küği, s. 126.
  • [44] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, s. 61.
  • [45] Kiğı Asdğapert Köyü Okulu Eğitimsever Cemiyeti program-tüzüğü, Boston, Hayrenik Matbaası, 1912, s. 1.
  • [46] A.g.e., s. 3.
  • [47] Bir mecidiye 20 kuruşa, 5 mecidiye de 1 Osmanlı lirasına eşitti.
  • [48] A.g.e., s. 4.
  • [49] Kiğı Aboğnag Köyü Okulu Eğitimsever Cemiyeti program-tüzüğü, Providence, Yeridasart Hayasdan Matbaası, 1914, s. 1.
  • [50] A.g.e.
  • [51] Kiğı Asdğapert Köyü S. Luys Karma Okulu Eğitimsever Cemiyeti program-tüzüğü, İstanbul, 1910, s. 7, kaynak: Y. H. Boğosyan, Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru, Cilt 2, s. 166.
  • [52] A.g.e.
  • [53] A.g.e.
  • [54] H. Boğosyan, Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru, Cilt 2, s. 167. Çanakhçi eğitimsever cemiyeti için ayrıca bkz. “Badmutyun Garno gusagalutyan Kiğı Kava kavari Çanakhçi Küği (Erzurum Vilayeti tarihi, Kiğı Kazası Çanakhçi Köyü)”, eski ve son nesilden tarihi, coğrafi, demografi, eğitim, kültürel hatırlara ve verilere göre yazanlar Arakel Yeğyayan ve Soğomon Kaprielyan, Bellville, 1977, s. 68-72.
  • [55] Veriler İstanbul Ermeni Patrikhanesinden alınan, Erzurum Vilayeti raporundan derlenmiştir (rapor günümüzde Kudüs Ermeni Patrikhanesinin İstanbul Ermeni Patriği Zaven Yeğyayan kısmında bulunmaktadır).
  • [56] Arevigyan, “Inthanur Agnarg mı Kığii vra”, s. 19.
  • [57] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, s. 16.
  • [58] A.g.e., s. 96.
  • [59] A.g.e., s. 19, 140.
  • [60] A.g.e., s. 140.
  • [61] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), 1 Eylül 1911-31 Ağustos 1912 dönemi 1 yıllık raporu, s. 97-98.
  • [62] Civar bölge hakkında bilgi.
  • [63] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, s. 71-95.
  • [64] A.g.e., s. 132.
  • [65] İstanbul Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre (Raymond Kevorkian, The Armenian genocide: a complete history, Londra, New York, I. B. Tauris, 2011, s. 277)։
  • [66] M. Ormanyan, Hayots yegeğetsin yev ir badmutyunı, vartabedutyunı, varçutyunı, baregarkutyunı, araroğutyunı, kraganutyunı u nerga gatsutyunı (Ermeni Kilisesinin tarihi, ruhban sınıfı, yönetimi, kaideleri, ayinleri, yazını ve mevcut durumu), İstanbul, 1911, s. 261; K. Karpat, Ottoman Population 1830-1914: Demographic and Social Characteristics, Wisconsin, University of Wisconsin Press, 1985, s. 170.
  • [67] Arevigyan, “Inthanur Agnarg mı Kığii vra”, s. 18.
  • [68] A.g.e.
  • [69 A.g.e., s. 19.
  • [70] A.g.e.
  • [71] A.g.e.
  • [72] Levon Sırabyan, Kıği (coğrafi ve demografik), Antilyas-Lübnan, Kilikya Ermeni Patrikhanesi yayını, 1960, s. 61.
  • [73] Ermeni Birleşik Cemiyeti, 2. Rapor, 1 Haziran 1882-31 Mayıs 1883, s. 9, 34.
  • [74] A.g.e.
  • [75] A.g.e.
  • [76] A.g.e., s. 25.
  • [77] Levon Sırabyan, Kıği, s. 19.
  • [78] Ermeni Birleşik Cemiyeti, 2. Rapor, 1 Haziran 1882-31 Mayıs 1883, s. 9.
  • [79] Masis, İstanbul, 1881, Sayı 2842; H. Boğosyan, Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru, Cilt 2, s. 161.
  • [80] Levon Sırabyan, Kıği, s. 65.
  • [81] Arevelk, İstanbul, 25 Ağustos (7 Eylül) 1900, Sayı 4412.
  • [82] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [83] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, s. 138-139.
  • [84] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), 1 Eylül 1911-31 Ağustos 1912 dönemi 1 yıllık raporu, s. 97.
  • [85] Zadigyan, Garini nahankı XIX. tari yergırort gesin, s. 291.
  • [86] Ermeni Birleşik Cemiyeti, 2. Rapor, 1 Haziran 1882-31 Mayıs 1883, s. 9.
  • [87] Milletsever Ermeni Kadınlar Cemiyeti, 3. Rapor, 1881-1883 yılları iki yıllık merkezi faaliyet toplantısı, s. 13.
  • [88] A.g.e.
  • [89] Levon Sırabyan, Kıği, s. 19.
  • [90] Ermeni Birleşik Cemiyeti, 2. Rapor, 1 Haziran 1882-31 Mayıs 1883, s. 9.
  • [91] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [92] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908-31 Ağustos 1911, s. 138-139.
  • [93] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), 1 Eylül 1911-31 Ağustos 1912 dönemi 1 yıllık raporu, s. 97.
  • [94] İstanbul Ermeni Patrikhanesinin 1913 nüfus sayımına göre (Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 435-437).
  • [95] A.g.e., s. 436.
  • [96] A.g.e.
  • [97] A.g.e.
  • [98] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [99] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [100] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [101] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [102] O. Tokat, Averag Kığin (Virane Kiğı), İstanbul, 2015, s. 38.
  • [103] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [104] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [105] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [106] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), 1 Eylül 1911-31 Ağustos 1912 dönemi 1 yıllık raporu, s. 66-67.
  • [107] A.g.e., s. 98.
  • [108] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [109] A.g.e.
  • [110] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [111] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), 1 Eylül 1911-31 Ağustos 1912 dönemi 1 yıllık raporu, s. 98.
  • [112] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [113] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [114] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [115] O. Tokat, Averag Kığin, s. 50.
  • [116] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [117] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [118] Khups köyü Ermeni nüfusu bilgileri Kiğı kazasına ait 5 Aralık 1916 tarihli rapor verilerine dayanmaktadır. (HAA, dosya 57, liste 5-161, sayı 8).
  • [119] Ermeni Birleşik Cemiyeti, 2. Rapor, 1 Haziran 1882-31 Mayıs 1883, s. 10.
  • [120] Muşeğ Vayguni (1878-1929), Amerikalı Ermeni kimyacı, bir dizi buluşun mucidi.
  • [121] Huşamadyan Kıği, Khups Küği, s. 24-25։ 1880-95 tarihleri arasında Birleşik Cemiyet idaresinde bulunan Khups kız ve erkek okullarının işleyişi hakkında daha detaylı bilgi için aynı çalışmanın 16-25. sayfalarına bakınız.
  • [122] 1898’de Püzantiyon gazetesinde yayınlanan Khups hakkındaki bir yazışmada şöyle geçmektedir: “Geçen sene okula dilbilgisi, okuma ve sadece Zebur bilen iki papaz atanmıştı, ne yazıktır ki bu sene ona bile sahip değiliz... okul kapalı ve çocuklar sokaklarda sürtüyor.” (Püzantiyon, 8 (20) Aralık 1898, İstanbul, Sayı 651)
  • [123] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [124] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), 1 Eylül 1911-31 Ağustos 1912 dönemi 1 yıllık raporu, s. 66-67, 97.
  • [125] Zadigyan, Garini nahankı XIX. tari yergırort gesin, s. 294.
  • [126] 5 Aralık 1916 tarihli rapor verilerine dayanmaktadır. (HAA, dosya 57, liste 5-161, sayı 8).
  • [127] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [128] O. Tokat, Averag Kığin, s. 60.
  • [129] A.g.e.
  • [130] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [131] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [132] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [133] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [134] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [135] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), 1 Eylül 1911-31 Ağustos 1912 dönemi 1 yıllık raporu, s. 66-67.
  • [136] A.g.e.
  • [137] A.g.e., s. 98.
  • [138] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [139] 5 Aralık 1916 tarihli rapor verilerine dayanmaktadır. (HAA, dosya 57, liste 5-161, sayı 8).
  • [140] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [141] Zadigyan, Garini nahankı XIX. tari yergırort gesin, s. 302.
  • [142] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [143] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [144] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [145] 5 Aralık 1916 tarihli rapor verilerine dayanmaktadır. (HAA, dosya 57, liste 5-161, sayı 8).
  • [146] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [147] Zadigyan, Garini nahankı XIX. tari yergırort gesin, s. 298.
  • [148] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [149] Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), 1 Eylül 1911-31 Ağustos 1912 dönemi 1 yıllık raporu, s. 98.
  • [150] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [151] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [152] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [153] A.g.e.
  • [154] A.g.e.
  • [155] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [156] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [157] “Badmutyun Garno gusagalutyan Kiğı Kava kavari Çanakhçi Küği”, s. 19.
  • [158] A.g.e.
  • [159] A.g.e., s. 20.
  • [160] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [161] “Badmutyun Garno gusagalutyan Kiğı Kava kavari Çanakhçi Küği”, s. 21.
  • [162] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [163] A.g.e.
  • [164] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [165] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [166] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [167] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [168] A.g.e.
  • [169] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [170] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [171] A.g.e.
  • [172] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [173] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [174] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [175] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [176] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [177] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [178] Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Türkiyo, s. 15.
  • [179] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 436.
  • [180] A.g.e.