Ray Travis ve onun Ermeni mirası
Yazar: Vahe Taşcıyan, 15/01/2018 (son değişiklik: 15/01/2018), Çeviren: Tomas Terziyan
Travis. Fotoğraf büyük ihtimalle, Birinci Dünya Harbi yıllarında Fransa’da bulunduğu sırada çekilmiş.
Giriş
Osmanlı İmparatorluğundaki Ermenilerin hayatına dair birçok maddi, matbu ya da elyazması hazine dünya üzerinde dağınık ve gözlerden ırak bir halde kalmaya devam ediyor. Bunların büyük bir kısmı aile koleksiyonlarında, diğerleri ise bildik ya da yabancı arşiv ve kitaplıklarda bulunmaktadır. Söz konusu hazinelerden herhangi birini “bulmak” ve toplumun erişimine sunmak ne zaman mümkün olsa Osmanlı Ermenilerinin geçmişteki hayatının karanlıkta kalan bir noktasına sanki yeni bir ışık tuttuğumuzu düşünüyoruz. Zorbalık ve yıkımla son bulan bu hayatı yalnızca kırıntılarından tanıdığımız göz önüne alındığında, duyduğumuz memnuniyetin haddi-hesabı olmasa gerekir.
Kuşkusuz bu duygular son zamanlarda Huşamadyan’ın eline Antep’ten, Ermeni toplumu varlığının en son döneminde kentteki hayatı temsil eden 50’den fazla eski fotoğraf geçince de yaşandı.
Söz konusu fotoğraf koleksiyonu 1919-1920 yıllarında Antep’te bulunan Ray P. Travis nam Amerikalı bir misyonere ait. Bu kişinin bütün şahsi kâğıtları daha sonra, New York eyaletinde bulunan Yates County History Center’da yer bulur.
Görüldüğü gibi bu zengin koleksiyon Antep’teki Ermeni hayatının yalnızca kısa bir perdesini yansıtmaktadır. O yıllarda, Birinci Dünya Harbi bittikten sonra, Antep ve çevre kentler ile köyler Fransız ve İngiliz İtilaf ordularının işgali altındadır; Osmanlı İmparatorluğu mağlup ilan edilmiş, Soykırımdan sağ kurtulan ve sürgüne gönderilen Antepli Ermeniler ise İtilaf ordularının himayesi altında yeni bir hayata başlamak için baba yurtlarına dönmeye başlamışlardır.
Özellikle Osmanlı İmparatorluğunun İtilaf güçlerince işgal edilen topraklarında çocukları toplayıp Ermeni yetimhanelerine yerleştirme faaliyetinin oldukça yaygın bir şekilde uç vermesi yine o zamana rastlar. Bunlar Soykırımın hüküm sürdüğü bütün o yıllar boyunca kaçırılan ya da her türlü himayeden yoksun, sahipsiz bir hayatın sürüklediği yetimlerdir.
Antep şehri o zamanlar, çevredeki diğer şehirler gibi, Ermeni yetimlere kucak açan önemli bir merkeze dönüşür. Merkezi Mısır’da bulunan Yetimleri Himaye Cemiyeti [Vorpakhınam] 1919’dan itibaren burada faaliyete başlar. Aynı yıl, Yakın Doğu Yardım Komitesinin [Near East Relief (NER)] yetimhanesinin temelleri de burada atılır. Söz konusu koleksiyonun sahibi Ray Travis işte bu kuruluşta hizmet etmekteydi.
1) Antep, 1919 sonu ya da 1920 başları. Near East Relief’in yetim kızları ve görevliler. Fotoğraf, yetimhane Millet Han’da yerleşikken çekilmiş.
2) Antep, 1919 sonu ya da 1920 başları. Near East Relief’in yetimhanesinin görevlileri. Fotoğraf, Millet Han’da çekilmiş. Ayakta duran kravatlı kişi Ray Travis.
Antep, 1919 sonu ya da 1920 başları. Near East Relief’in yetimhanesinin oğlan yetimleri ve görevliler. Fotoğraf, Millet Han’da çekilmiş. Ray Travis solda, arka sırada, başında şapka ile görülmekte.
Fotoğrafın nerede çekildiği belli değil; Antep ya da Lübnan olabilir. İpek hazırlamakta kullanılan ipek böceği kozalarını görüyoruz.
Travis Antep’te
New York eyaletinde, 9 Ağustos 1889’da doğdu. Birinci Dünya Harbi sırasında gönüllü askere yazılır ve başçavuş rütbesine terfi ederek, levazım subayı hizmetinde bulunduğu Fransa cephesine gönderilir. Travis, harp bittiğinde, Birleşik Devletlere dönecek yerde bu kez Amerikan ordusundan ayrılma müsaadesi alarak, harp nedeniyle göçmek zorunda kalan halklar ve yetim kalan çocuklar yararına daha önce görülmemiş bir hayırseverlik faaliyetine girişen Amerikan misyoner örgütlerine katılır. Bu çalışmaların en önemli icra sahnesi sağ kalan on binlerce Ermeni’nin acil yardıma ihtiyaç duyduğu Orta Doğu idi.
Travis, Orta Doğuya büyük ihtimalle 1919 sonbaharında gelir. 1919 Temmuz’unda henüz Paris’te bulunduğunu biliyoruz ama izleyen aylardaki yazışmalarından artık Orta Doğuya geçtiğini, bir süre Beyrut’ta, daha sonra Halep’te bulunduğunu anlıyoruz. Zaten aynı yılın Kasım’ında onu mahallin Near East Relief yetimhanesinin idaresini deruhte ettiği Antep’te görüyoruz.
Bu, yüzlerce yetime sığınacakları bir yer sağlamak, onları beslemek ve giydirmek zorunluluğu düşünüldüğünde hayli güç bir işti. Bütün bunlar savaş sonrası Antep’inde dev çabalar gerektiriyordu. İlk başlarda yetimler kentin Türk mahallesinde yer alan Millet Hanına yerleştiriliyorlardı. Travis’in koleksiyonunun bir kısmını oluşturan, aynı hanın avlusunda gruplar halinde resimleri çekilen yetim kız ve erkek çocukların görüldüğü birkaç fotoğraf da bunu belgelemekte. Yetimlerin hepsi de Antepli çocuklar değillerdi; çoğu çevredeki çeşitli şehir ve köylerden toplanmakta, aralarında Antep’in de bulunduğu, yetimhanelerin tesis edildiği merkezlere gönderilmekteydiler. Örneğin 15 yetimin Eylül 1919’da Kilis’ten Antep’teki Near East Relief yetimhanesine sevk edildiklerini biliyoruz [1].
Near East Relief yetimlerinin Antep’teki varlıkları uzun sürmez. Türk Kuvayı Milliye güçleri, 1920’nin ilk aylarında, Kilikya ve onun doğusunda konuşlanmış bulunan Fransız işgal ordularına karşı saldırıya geçerler. Aynı topraklarda yaşayan Türkler de çarpışmaların başlamasıyla birlikte isyana kalkışırlar ve böylece Fransız orduları üzerindeki baskı daha da artar. Kuvayı Milliye güçleri Ocak’tan Mayıs’a kadar uzayan aylar içinde Maraş, Pozantı, Hacın, Sis [Kozan], Ekbes, Urfa ve Antep gibi bir dizi kenti kuşatmayı başarır. Türklerin başkaldırdıkları daha ilk günden itibaren birtakım yörelerde, özellikle Maraş’ta Ermenilere karşı katliamlar icra edilir. Maraş’ta, Ocak ayı sonunda uç veren isyanın ardından birkaç bin Ermeni kurban gider.
Antep’teki ağır çatışmalar 1 Nisan 1920’de baş gösterir. Fransız birliklerinin büyük bir kısmı kentten zaten ayrılmıştır. Silahlı Türk birliklerinin saldırılarına Ermeni savunma güçleri karşılık verir ve böylece kentteki Ermenilerin, iki Fransız alayının Antep’e girdiği 17 Nisan 1920’ye kadar devam eden direnme mücadelesi başlar. Daha sonra kısa bir ateşkes anlaşması yapılır, ardından, 1920 Haziran sonlarında Türk-Fransız çarpışmaları yeniden uç verir. Antep’teki askeri varlıklarının devamlı olarak değişiklik arz ettiği düşünüldüğünde Fransızlar bu çatışmalara hiçbir zaman düzenli bir şekilde katılamayacaklardı. Çarpışmalar Antep'teki Türk birliklerinin Fransızlara teslim olduğu 9 Şubat 1921'e kadar devam eder ve o tarihten itibaren kentte hayat kaldığı yerden devam eder. Fransız güçleri 1921 yılının ortalarında Antep’i nihai olarak terk eder, aynı zamanda mahallin Ermenileri kitleler halinde göç ederler.
1) Antep, 1919-1920 civarı. Bulgur hazırlama işlemi. Kadınlar buğdayı yıkayıp kepeklerinden ayırmaktalar.
2) Antep, 1919-1920 civarı. Kadınlar buğday harmanında taneleri ayıklarken.
1) Antep, 1919-1920 civarı.
2), 3) Antep, 1919-1920 civarı. Bir derviş kılıçlarıyla etrafındakileri cezbederken.
1) Antep, 1919-1920 civarı.
2) Antep’te bahçeleri sulamakta kullanılan, hareket ettirmek için öküzlerin koşulduğu tekerlekli bir sistem.
Yetimlerin Antep’ten gitmeleri
Travis’in Antep’e dair kâğıtları arasında mahallin Ermeni cemiyetinden, Ermeni Hayırsever Birliğinin [Hay Parekordzagan Inthanur Miutyun-AGBU] Kahire merkezinden, Antep’teki Fransız ordusu yetkililerinden, Antep valisi Sabri’den alınmış mektuplar bulunmaktadır. Bunlar yetimhane ve genel olarak, özellikle kuşatma sırasında, kentteki Ermenilerin yiyecek vs. temel ihtiyaçlarının tedariki, aynı zamanda yetimlerin toplanması, daha sonra da Antep’ten gitmeleri meseleleri hakkındadır.
Travis’in kâğıtlarının en önemli konularından birini Antep’in nefsi müdafaa kavgaları ve kentin kuşatılması sırasında tuttuğu günce oluşturmaktadır. Günce 1 Nisan 1920’de başlayıp 30 Mayıs’a kadar devam eder.1’den 19 Nisan’a kadar olan kısmın günlük yazıları daktilo edilmiş 7 sayfadır. Travis’in güncesinin daha sonraki kısmı elle yazılmış 26 sayfadan oluşmaktadır. Bu yazıların içinde askeri icraatlar, Ermenilerle yerleşik mahallelerin Türk birlikleri tarafından bombalanması, can kayıpları, yetimhanenin genel durumu ile yetimlere yiyecek ve giyecek tedariki meseleleri hakkında ayrıntılar yer almaktadır. Travis Antep'teki Ermeni nefsi müdafaasının askeri kumandanı Adur Levonyan’dan övgü ile bahseder.
Acaba Travis söz konusu kavgalara şahsen katılmış mıdır? Kâğıtları içinde bu konuda hiçbir şeye rastlamıyoruz. Ne var ki idaresindeki yetimhaneden sonradan mezun olan yetimler onun yetimhane binasından Türk mevzilerine bir mitralyözle devamlı olarak ateş açtığını belirtirler [2].
Keza Travis’in askeri icraatlar başlar başlamaz Near East Relief yetimlerini Millet Hanından çıkarıp “Ali Bey” nam binaya geçici olarak taşıdığını, ondan sonra da çocukların Amerikan misyonuna ait hastanenin sınırları içine yerleştirildiğini biliyoruz. Bu, Millet Hanının Türk mahallesinde, Amerikan hastanesinin ise Ermeni mahallesinde bulunduğu göz önüne alındığında yetimhane için kurtuluş demekti. Ancak, yüksek bir mevkide yer aldığı ve bu yüzden Türk birliklerinin sık sık hedefi haline geldiği için hastane de sakıncalıydı. Bu şartlar altında yetimler yeniden yer değiştirir ve hastaneye yakın “Halacyan” yetimhanesinin bahçesinin bir köşesinde bulunan geniş yeraltı mağarasına sığınırlar. Onlar 29 Mayıs 1920’de Türk ve Fransız orduları arasında kısa süreli bir ateşkes imzalanana kadar, burada iki aydan fazla kalacaklardır [3].
Fransız ordusunun önemli bir kısmı, 20 gün devam eden ateşkes sırasında, 2 Haziran’da Antep’ten çıkar Geri çekilen Fransız birlikleri kafilesi içinde, aralarında Near East Relief çocuklarının da bulunduğu 800 yetim vardır. Travis de kafiledeki yetimlere eşlik eder; birlikte Kilis, daha sonra Halep’e gider, oradan da Beyrut’a ulaşırlar.
1) Antep, 1919-1920 civarı. Kadınlar buğday harmanında taneleri ayıklarken.
2) Antep, 1919-1920 civarı. Bulgur hazırlamanın önemli evrelerinden biri. Süzülen buğdayı suyla dolu büyük teknelere doldururlar. Su kaynamaya başladığı zaman resimde görülen büyük kepçeyle tekne muhteviyatını karıştıracaklar, bu işlemden sonra buğday şişerek yüzeye çıkacak. Bu artık haşlanmış olduğuna işarettir. Daha sonra, haşlanmış buğdayı nemini gidermek için yere serecekler. Ardından buğdayı döner taşlı preste dövme evresi başlayacak.
3) Antep, 1919-1920 civarı. Bulgur hazırlamanın çeşitli evrelerinden biri. Burada muhtemelen haşlanan buğday resmin sol tarafında görülen döner taşlı preste (tava [tabak] ve dikey taştan [seten] oluşan harman presi) zaten dövülmüştür. Üç kadın dövülen buğdayı bir çarşafın üzerine seriyorlar. Güneş altında uzun süre kalan tanelerin içindeki nem böylece giderilmiş olacak.
Büyük ihtimalle 1920 ortaları: Maraş yakınlarında bir Ermeni köy evi. Silahlı çatışmalar sonucunda ev yarı harap halde. Ama evin Ermeni sakinleri geri dönmüş; çamaşır asmış, damda ise meyve kurutuyorlar.
1) Antep, 1919-1920 civarı. Bulgur hazırlama işlemi. Kadınlar buğdayı yıkayıp kepeklerinden ayırmaktalar.
2) Antep, 1919-1920 civarı. Bulgur hazırlamanın önemli evrelerinden biri. Süzülen buğdayı suyla dolu büyük teknelere doldururlar. Su kaynamaya başladığı zaman resimde görülen büyük kepçeyle tekne muhteviyatını karıştıracaklar, bu işlemden sonra buğday şişerek yüzeye çıkacak. Bu artık haşlanmış olduğuna işarettir. Daha sonra, haşlanmış buğdayı nemini gidermek için yere serecekler. Ardından buğdayı döner taşlı preste dövme evresi başlayacak.
3) Antep, 1919-1920 civarı. Üzerindeki döner düven taşıyla pres (zeytin presi diye de anılır). Buğdayı dövme işi burada başlatılacaktır. Tahılı kısım kısım harman yerine, yani prese doldurur, üzerine biraz su dökerler, daha sonra bir öküz ya da manda ile düven taşını onun üzerinde dairevi olarak döndürürler. Bu ağır taşın basıncı altında buğday kepeğinden ayrılır.
Cübeyl [Biblos] yetimhanesi ve Travis’in mirası
Antep’in Near East Relief yetimlerinin Halep’ten Beyrut’a ulaşmaları Haziran sonlarını bulur. İlk aşamada Beyrut limanı yakınındaki, “Karantina” tabir edilen yere yerleşirler. Yetimler için burada çadırlardan oluşan büyük bir yerleşme inşa edilir, Travis ise söz konusu yerleşmenin müdürü olur [4].
Near East Relief Lübnan’a gelen bütün yetimleri kâgir yetimhanelere yerleştirmeyi amaçlamaktaydı. Öyle ki Travis birçok araştırmadan sonra nihayet Cübeyl/Biblos içinde yarı harap halde ve önceden ipekböceği yetiştiriciliği yapılan bir fabrika olan uygun bir yer bulur. Yetimler Eylül 1920’de buraya taşınırlar. Travis’in kâğıtları daha ziyade, 1920’den 1925’e kadar Cübeyl’deki Near East Relief yetimhanesinin idaresini deruhte ettiği zamanlara dairdir.
Harp sonrası ve Soykırım sonrası bu yıllar özellikle Orta Doğuda yeni kurulan Ermeni göç yuvalarında yeni baştan inşa edilmeye çalışılan bir kimliği gerçekleştirme süreciyle de aynı zamana denk gelmektedir. Bu seferberliğin başını çeken Ermeni sorumlular Osmanlı-Türk âlemiyle bağların artık geri dönülemez bir şekilde koptuğuna inanmaktaydılar. “Yeni Ermeni” ise Ermeni diline hâkim olmalı, Ermeni kültürünü geliştirmeli, Ermeni aile kurmalı ve böylece Ermeniliğin Büyük Felaketten sonra yeniden filizlenmesine katkıda bulunmalıydı. Milliyetçi fikirlerin önderlik ettiği bu akım Büyük Felaketin hatırasını ve acısını, keza Türklere karşı duyulan nefreti milletin yeniden inşası işinin başlıca harcına dönüştürmeyi denemektedir. Söz konusu iki unsur özellikle Suriye ve Kilikya, ardından Lübnan, Mısır ve Yunanistan’da yerleşik yetimhanelerde ortak bir idealin başlıca şartlarına dönüşürler.
Ermeni yetimhanelerinin çoğu Amerikan misyonerlerinin Near East Relief örgütü tarafından idare edilmekteydi. Bunlarda geçerli olan eğitim Protestan eğitimi idi; öyle ki bir taraftan o günlerde hüküm süren milliyetçi Ermeni, diğer taraftan ise misyonerlerin eğitimi arasında sık sık karşıtlıklar yaşanmaktaydı. Ray Travis Cübeyl’deki idarecilik yıllarında kendi tesisini bu karşıtlıklardan uzak tutmaya özen gösterir. Cübeyl’deki yetimhaneye yeniden kalkınmanın ve Ermeni idealizmini yeniden inşa etmenin taraftarlığını yapan Ermeni öğretmenler çağırır. Yetimlere konferanslar veren Katolikos II. Sahag, Yervant Odyan, Vahan Tekeyan, Nigol Ağpalyan, Yervant Khatanasyan, Khosrov Tütüncüyan ve diğerleri gibi ünlü Ermeni şahsiyetler Cübeyl’e davet edilirler. Tesis Ermenice kitaplarla zengin bir kitaplık, spor ve edebiyat kulüpleri, tiyatro topluluğu ve bir müzik bandosuna sahip olup aynı zamanda yetimlere ait bir gazete yayınlamaktadır.
1) Antep, Kasım 1919. Ermeni lejyonunun kente girişi.
2) Antep, 3 Kasım 1919. İngiliz ordularının kentin idaresini Fransız ordularına resmen teslim ettikleri bir askeri resmigeçit sırasında.
Antep, 3 Kasım 1919. İngiliz ordularının kentin idaresini Fransız ordularına resmen teslim ettikleri bir askeri resmigeçit sırasında.
1) Antep, 3 Kasım 1919. Ön sırada: Antep’teki İngiliz kuvvetleri kumandanı Tuğgeneral Weir Antep’teki Fransız kuvvetleri kumandanı Yarbay Flye Sainte-Marie ile el sıkışırken.
2) Antep. Fotoğraf muhtemelen 3 Kasım 1919’da, askeri resmigeçit gününde çekilmiş. Yüksek rütbeli İngiliz ve Fransız askerleri, aynı zamanda Osmanlı Devleti temsilcileri görülmekte. Oturanlar, soldan sağa: bir İngiliz askeri (adı bilinmiyor), Antep’teki Fransız kuvvetleri kumandanı Yarbay Flye Sainte-Marie, Antep’teki İngiliz kuvvetleri kumandanı Tuğgeneral Weir, Antep mutasarrıfı Celal Bey, bir Fransız askeri (adı bilinmiyor).
Antep, 3 Kasım 1919. İngiliz ordularının kentin idaresini Fransız ordularına resmen teslim ettikleri bir askeri resmigeçit sırasında.
Antep, 3 Kasım 1919. İngiliz birliklerinin Antep’ten ayrılması ve yerini Fransız ordusuna bırakması vesilesiyle yüksek rütbeli askerler, kentin devlet erkânı ve eşraftan kişilerin de katıldığı bir askeri resmigeçit merasimi gerçekleştirilir. Soldan sağa: Near East Relief’ten bir görevli (adı bilinmiyor), Antep dervişleri tarikatı azalarından Şeyh Mustafa, bir Fransız subayı (adı bilinmiyor), Antep mutasarrıfı Celal Bey, Antep mutasarrıf vekili Sabri Bey, Doktor Mabel Elliott, Near East Relief’in Maraş temsilcisi Miss Morgan, Antep’teki Fransız kuvvetleri kumandanı Yarbay Flye Sainte-Marie, Antep’teki İngiliz kuvvetleri kumandanı Tuğgeneral Weir, Near East Relief’ temsilcisi Louise Clark.
Antep, 3 Kasım 1919. İngiliz ordularının kentin idaresini Fransız ordularına resmen teslim ettikleri bir askeri resmigeçit sırasında.
Bütün bunlar Lübnan topraklarında bulunan birçok Ermeni yetimhanesi içinde Ray Travis’in idare ettiği yetimhanenin Lübnan ve denebilir ki genellikle diasporadaki Ermeni cemiyeti üzerinde niçin en fazla etkiyi bıraktığını açıklar mahiyettedir. Birçokları daha sonra, aydın ve toplum aktivisti kimlikleriyle, kendileri üzerinden filiz veren, Ermenice eğitimle yeni nesiller hazırlama faaliyetine aynı şekilde katılan yüzlerce Ermeni bu yetimhaneden mezun olurlar.
Near East Relief’in dönemin Lübnan şubesi idarecileri o zamanlar hüküm süren Ermeni idealizmine Travis’in gösterdiği müsamahayı kabul edemez ve iş öğretmenlerin Cübeyl yetimhanesinden kovulmalarına kadar varır. Atılan bu adım yetimlerin başkaldırmalarına ve Ermeni basınında Near East Relief’e karşı protesto makalelerinin yayınlanmasına yol açar. Sonuç olarak N.E.R., 1925’te aldığı bir kararla Cübeyl’deki tesisi bir daha açılmamak üzere kapatır. Travis bütün bu süreçte, görevden atılan öğretmenleri ve başkaldıran yetimleri savunur. Ve en sonunda, Lübnan ya da bir başka yerde, bundan böyle Near East Relief örgütü içinde görev yapamaz olur.
Travis 1925’te Amerika Birleşik Devletlerine döner. Bir dönem Boston’da kalır, daha sonra Teksas, Arizona, Sirakuza ve en sonunda Buffalo’da, Birleşik Devletlerin göçmenlik ve vatandaşlık biriminde (U.S. Immigration and Naturalization Service) görev yapar. 1965’te vefat eder ve Penn Yan’da (Yates County, New York) gömülür. Travis evlenmemişti ve çocuğu yoktu.
Ray Travis, Cübeyl’den mezun yetimlerin hatıralarında sevimli ve kucaklayıcı bir isim olarak kaldı. Sonradan bu yetimlerden kimilerinin yazmış oldukları hatıratlar ve sabık müdürleri hakkındaki olumlu izlenimler bunun bir kanıtıdır. Ermeni yetimhanelerinden ve bunlar arasında özellikle Cübeyl’deki yetimhaneden çıkma yetimlerin Lübnan ve genellikle diasporadaki Ermeni kimliğinin yeniden inşası çabalarında önemli rol oynadıklarını kabul edecek olursak, Travis’in de bu genel süreçte öncülük etmiş bir şahsiyet olduğunu kesinlikle söyleyebiliriz.
Fotoğraf 1920’li yıllara ait ama nerede çekildiği belli değil; Antep ya da Lübnan ve Suriye olabilir.
Beyrut limanı, muhtemelen Aralık 1924. Daha önce Kayseri’de bulunan 200 Ermeni yetimin Lübnan’a varışı. Yetimler Kayseri’den trenle Mersin’e ulaşırlar; Ray Travis de şahsen bu liman kentine gelir, daha sonra gemiyle Beyrut’a kadar onlara eşlik eder. Oğlan yetimler Cübeyl’deki yetimhaneye yerleştirilirler.
Halep, 1920’ler. Halep Amerikan Koleji (Aleppo college). Bu eğitim tesisi Antep’te faaliyet gösteren Amerikan misyonerleri kolejinin bir devamıdır. Amerikan misyonerlik örgütü çok sayıda Antepli Ermeni Halep’e yerleştikten sonra adı geçen kolejin temellerini bu Suriye kentinde atar.
- [1] Travis belgeleri, Yates County History Center, Ermeni Hayırsever Birliği [AGBU] temsilcisinden Travis’e (Antep) mektup, No. 224, 5 Aralık 1919, Halep..
- [2] Cübeyl’deki Amerikan yetimhanesinin 1920-1925 albümü, yetimhane mezunları tarafından bir araya getirilmiş, Hamazkayin, Beyrut, 1969, s. 130 ve 139; keza bkz. Karnig Panyan, Goodbye, Antoura: A Memoir of the Armenian Genocide [Allahaısmarladık, Ayntura: Ermeni Soykırımının bir Hatıratı], Tercüme eden Simon Bögekyan, Stanford University Press, Stanford, Kaliforniya, 2015.
- [3] A.y., s. 130, 138։
- [4] Travis belgeleri, Yates County History Center, Beyrut’taki Ermeni Cemiyeti üyesi Peder Boğos Aris’ten (PaulAris) Travis’e mektup, 25 Haziran 1920, Beyrut.