Vartanyan Okulu

Yazar: Ani Voskanyan, 16/11/24 (son değişiklik: 16/11/24) - Çeviren: Sevan Değirmenciyan

1867 yılında Antep Ermenileri Ruhani Önderi Üstrahip Krikoris Apartyant Hovhannes Kürkçüyanof ve Mütevelli Heyeti Başkanı Nigoğos Ağa Nazaretyan’ın girişimiyle S. Asdvadzadzin Kilisesi avlusunda Vartanants töreni gerçekleşir. Günün anısını damim kılmak amacı ile milli eğitim amaçlı farklı derneklerin (Eğitimperverler Müzesi, Lısaran vs.) bir araya getirilmesi ile yeni bir dernek kurulması ve bu derneğin V. yüzyılın kahramanları olan Aziz Vartanların anısına Aziz Vartanants Müze Derneği olarak adlandırılmasına karar verilir. Üstrahip Krikoris Apartyan dernek başkanlığına getirilir. Nigoğos Nazaretyan oturum başkanı, Hovhannes Lusararyan ise katip seçilir [1].

Aziz Vartanants Müze Derneği kısa bir süre sonra kısalıp Vartanants Derneği olur [2]. Derneğin yönetim kadrosunda Garabed Nazaryan, Kevork Sülahyan, Khaçadur Boğaryan, Hovhannes Yağubyan, Hagop Terzibaşyan, Garabed Yağsızyan, Avedis Der Bedrosyan, Avedis Der Melkonyan vs. gibi isimler vardı. Dernek tüzüğünü aşağıdaki maddelerle onayladı;

1. a) Haftada en az bir metelik aidat ödemek.
2. b) Okuma bilmeyenlere okumayı öğretmek için haftada üç gün akşam okulu açmak.
3. c) Ermenice konuşmak mecburi.
4. d) Nizamnamenin uygulanmasını temin etmek ve kilisenin iyileşmesi için çalışmak.
5. e) Aile eğitimini sağlamak için özel kadın okulu açmak.
6. f) Yeterli miktarda para toplandığında, yoksul çocuklara ücretsiz eğitim vermek için özel bir okul açmak [3].

İstanbul’da yayımlanan “Arevelk” gazetesinin haberine göre, Vartanyan Derneği bir grup yerel “faal eğitimperverler” tarafından, anadilini ve eğitimi yaymak ve geliştirmek amacıyla kuruldu. Dernek faaliyetlerine 1882 yılında Vartanyan Okulu’nun açılmasıyla başladı. Okul, kurucularına “Kilikya’daki tüm okulların en yükseği” olma şerefini vermiştir [4].

Vartanyan Derneği’ne olan güven tüm Kilikya bölgesinde çok yüksekti ve o dönem yaşayan insanların tanıklıklarına göre dernek bu güvene tamamen layıktı. Vartanyan Derneği’nin faaliyetleri sonucunda Ermenice eğitimi Antep bölgesinde yaygınlık kazanıyor. Sahnelediği tiyatro oyunları nüfusun eğitim seviyesinin yükselmesi üzerinde ciddi bir etki yaratıyordu. Derneğin çalışmaları sonucunda çok sayıda kitap ve süreli yayın [5] Antep’e ulaşıyor, aynı zamanda Vartanyan’ın öğretmen ve öğrenci kadrosu tarafından hazırlanan süreli yayınlar geniş kitlelere ulaştırılıyordu. Derneğin faaliyetleri, gerçekten de, Antep Ermenilerinin eğitim alanındaki gelişimi ve ilerlemesi açısından bir dönüm noktası niteliğindeydi.

XIX yy. sonunda Peder Ğevont Der Nahabedyan’ın tanımı ile Vartanyan Derneği Antep Ermenilerinin en ihtişamlı kurumlarından biriydi [6].

1878 yılında Vartanyan Derneği Pazar Okulu tesis ediyor. Belli bir gelir elde etmek için zaman zaman tiyatro gösterileri düzenleniyordu. Bunun dışında, S. Vartanants Derneği Antep’teki ilk kooperatifi “Şahsi Şirket” adı ile kuruyor. Bu koperatif faaliyetlerini 1875 yılına kadar sürdürmüş. Bu yeni organizasyon 1 mecit hisse senedi satarak 400 Osmanlı Lirası anapara oluşturup, farklı mahallelerde (Eblahan, Balıklı, Kalealtı) tüm kooperatif üyelerinin alışveriş yaptıkları bakkallar açıyor. Kurulduktan kısa bir süre sonra  kooperatif üyelerinin sayısı 300’ü geçmişti. 1892 tarihinde beş Vartanyan’lı Nazaret Manuşagyan, Sarkis Khaçaduryan, Hagop Hamalyan, Movses Leylekyan ve Tavit Barsumyan’ın çabası ile yeni bir kooperatif kurulur. Bu yeni oluşum çalışmalarını 1895 yıluna kadar sürdürür [7].

Vartanyan Derneği tarafından tasarlanan akşam okulu, 1858 yılında kurulan Müze Derneği’nin faaliyetlerinin devamı olarak hızlıca gerçekleşir. Sabah okulu olarak da, kız okulu yerine, 1874 yılında Vartanants Mesrobyan Öğrencileri Okulu’nu tesis edilir. Başta arazi ve ayrı bir binası olmaması nedeniyle, Kilise Yönetim Kurulunun [8] yönlendirmesi ile Nersesyan Okulu’nun binasında faaliyetlerine başlar. İlk yıl öğrenci sayısı 30’du. 2 mecit harç ödüyorlardı. Bir yıl sonra öğrenci sayısı ikiye katlanır ve okul faaliyetlerine Kilise mahallesinde bulunan Düzciyan Toros’un evinde devam eder. Okul müdürlüğü görevi ise İstanbul’da bulunan Nubar-Şahnazaryan Okulu mezunlarından Pilibos Sarkisyan’a verilir [9].

Vartanyants Mesrobyan Öğrencileri Okulu gerektiği gibi düzenlenmiş ve kendi dönemine uygun sıra ve masalara sahipti. Okulda düzenli bir eğitim programı uygulanmaktaydı: Din Bilgisi, Matematik, Ermenice, Türkçe, Fransızca, Estetik ve fen bilimleri öğrencilere öğretilmekteydi. Beden eğitimi ve kültür-fizik ilk kez olarak bu okulun eğitim programına eklenmiş, öğrencilere verilen farklı cezalar kaldırılmıştı. Dersleri, önceleri Yukarı Okul’un, daha sonra Yatılı Okul’un aralarında Vahan Kürkçüyan’ın da bulunduğu öğretmenleri veriyordu [10].

Vartanants Mesrobyan Öğrencileri Okulu’nun (halk arasındaki adı ile “Vartanas Sanos Varjaran) öğrencileri Armenofil ve epeyce yetenekliydiler. Okuldaki tüm öğrencilerin isimleri, Kilikya Katolikosu Mıgırdiç Keyfsizyan’ın yatılı okulunu takiple, Ermeniceleştirilmişti. Bunun dışında öğrenciler formalarının üzerinde okulun başharflerini (V. M. S. V.) taşıyorlardı [11].

Vartanants Mesrobyan Öğrencileri Okulu faaliyetlerine 1878 yılında son verir. Birkaç yıl süren sessizlikten sonra tamamen yeni yöntem ve programla, Vartanyan Okulu adıyla yeniden hayata geçer [12].

Vartanyan Okulu, Antep Ermenilerinin eğitim tarihi açısından özel bir yere sahip olmuştur. Bu okuldan mezun olanların bir çoğu, Antep’teki kültürel, eğitsel ve ekonomik yaşamını ileriye taşıyan kuvvetler olmuşlardır.

Vartan Okulu’nu açmak, ünlü tüccar ve hayırsever Kalusd Ğazaryan’ın maddi yardımı ve emektar yazar ve entellektüel Vahan Kürkçüyan’ın müdür olması ile gerçekleşti [13].

Vartanyan Okulu’ndaki eğitim programı Merkezi Yönetim bünyesinde çalışan Eğitim Komisyonu’nun (Eğitim Komisyonu hakkında daha fazla bilgi için Antep Okullar I makalesini okuyunuz) genel yönergelerine uygun bir şekilde oluşturulmuştu. Beş yıllık eğitim için hazırlanan ders programı şöyleydi:

Vartanyan Okulu 1882 yılı eğitim programı; [14]

I. Yıl

Ermenice – Çağdaş Ermenice Dil Bilgisi, Çağdaş Ermenice-Türkçe tercüme, kompozisyon. Osmanlıca – Okuma ve İmla Alıştırmaları. Fransızca – Kelime ve harf öğretimi. İngilizce – Aynısı.
Din Bilgisi – Eski Ahit Tarihi. Tarih – Milli Tarih. Coğrafya – Siyasi Coğrafya. Matematik (geometri, matematik) – Kuramsal Matematik. Doğa Bilimleri – Kısa Doğa Tarihi. Ahlak – Davranış Yönergeleri. Estetikve Resim Eğitimi. Müzik. Beden Eğitimi.

II. Yıl

Ermenice – Klasik Ermenice Gramer, Çağdaş Ermenice tercüme, basit kompozisyon. Osmanlıca – İmla, tercüme. Fransızca – Tercüme, konuşma alıştırmaları. İngilizce – Aynısı. Din Bilgisi – Hristiyanlık Öğretisine Giriş, Yeni Ahit tarihi. Tarih – Osmanlı ve eski halklar tarihi. Coğrafya – Osmanlı Devleti. Matematik – İşlevsel Matematik. Doğal Bilimler – Anatomi, Sağlık. Ahlak Bilgisi – Toplumsal mecburiyet. Güzel Yazı ve Resim. Müzik. Beden Eğitimi.

III. Yıl

Ermenice – Yorumlama, Eski ve Yeni Yazarları anlama. Osmanlıca – Dilbilgisi, kompozisyon. Fransızca – Dilbilgisi, tercüme. İngilizce – Aynısı. Din Bilgisi – Eğitsel Hristiyanlık. Tarih – Orta çağlar. Coğrafya – Doğal ve astronomik. Matematik – Alcebra. Doğal Bilimler – Zooloji. Ahlak Bilgisi – Kişisel Mecburiyetler. Güzel Yazı ve Resim. Müzik. Beden Eğitimi.

IV. Yıl

Ermenice – Edebiyat, kompozisyon. Osmanlıca – Klasik edebiyat yorumu. Fransızca – Anlatım, kompozisyon. İngilizce – Aynısı. Din Bilgisi – Ermeni Kilise Tarihi. Tarih – Yeni Uluslar ve Çağdaş Tarih. Politik Ekonomi – Basit bilgiler. Matematik – Alcebra. Doğal Bilimler – Fizik. Hukuk – Osmanlı kanunları ilkesi. Güzel Yazı ve Resim. Müzik. Beden Eğitimi.

V. Yıl

Ermenice – Edebiyat, eski ve yeni yazarları yorumlama, kompozisyon. Osmanlıca – Anlama, resmi yazışma hazırlama. Fransızca – Edebiyat. İngilizce – Aynı. Tarih – Medeniyet ve Felsefe tarihi. Felsefe – Psikoloji, mantık ve ahlak bilgisine giriş. Hukuk – Osmanlı kanunları devamı. Milli Nizamname. Tüccarlık – Muhasebe. Doğal Bilimler – Geometri ve kimyaya giriş. Güzel Yazı ve Resim. Müzik. Beden Eğitimi.

Bu beş yıllık ders programına, genel eğitimle meşgul olmak, mezuniyet sınavlarına ve konuşma hazırlamak amacı ile altı aylık “Tamamlayıcı sınıf” ile devam ediliyordu [15].

“Vartanyan Okulu Öğrenci İsimleri”. Vartanyan Okulu öğrencilerinin listesi (54 öğrenci), 1884, “Punç, Antep Vartanyan Okulu öğrencilerinden ilk hediye” kitapçığında yayımlanmış (İstanbul, “Nışan G. Bereryan” matbaası, 1884, s. 30-32.)​​​​​​​

Bunun dışında, Vartanyan Okulu öğrencileri “Tez Eğitimi” adı verilen ve amacı jestler, genel intiba ve konuşma yaparken meydana gelen hataları düzeltmek amacı güden bir derse katılıyorlardı. “Eğitim Mücadelesi” adı verilen bir ders de vardı. Bu ders sırasında öğrenciler “müfettiş” ve “teftiş olacak” guruplara ayrılıyor ve önceden hazırlanmış sorular üzerinden birbirlerini sorguluyorlardı. Programa “Çocuk Sınıfı” dersi de katılmıştı. Bu dersle haftada bir saat ahlak ve bilimsel konularda öğrencilerin sohbetine zaman ayrılmış oluyordu [16].

Vartanyan tarafından yayınlanan “Punç [Demet], Antep Vartanyan Okulu öğrencilerinden ilk hediye” adını taşıyan, resimli, Ermenice ve Ermenice harfli Türkçe kitapçıkta, okulun I. eğitim döneminin Şubat 1882 yılında başladığı belirtilmiş. Okulun son sınıfına ait ders programında, gelecek eğitim döneminde Türkçe (Osmanlıca), Ermenice ve Fransızca dilleri, Geometri, Genel Tarih, Resim ve Müzik derslerinin verilmesi öngörülmüş. Fizik, Osmanlı Tarihi, Muhasebe, Ticari Coğrafya ve Politik Ekonomi derslerinin ekleneceği de belirtilmiş. Son eğitim yılında doğal bilimlerin, edebiyatın, felsefenin ve Osmanlı kanunlarının da ders programına alınacağı öngörülmüş [17].

1883-1884 yıllarında Vartan Okulu’nda din derslerini Peder Movses Jamgoçyan, Kutsal Kitap Tarihi dersini genel belletmen de olan Hagop Terzibaşyan, Müzik dersini Aram Khaçeryan, Hayat Bilgisi, Matematik ve Güzel Yazı derslerini Arsen Harutyunyan, Osmanlıca dersini Krikor Boğosyan, Geometri ve Alcebra derslerini Pilibbos Sarkisyan, Resim ve Zooloji derslerini Nigoğos Simonyan, Ermenice ve Ermeni Tarihi derslerini Hovsep Sıvacıyan (İstanbullu), Fransızca dersini Yeğya Der Ğazaryan, Coğrafya, Tarih, Doğal Bilimler derslerini ise Vahan Kürkçüyan vermekteydi [18].

1884 yılında okula özel bir bina tahsis edilir. Bu, okulun ilerlemesini ve hızlıca yükselmesini tetikleyen bir etken olur. Binanın bodrum katı geniş bir salona sahipti, ayrıca yedi sınıf ve epeyce geniş bir de avlusu vardı. 1884 yılında Vahan Kürkçüyan Antep Merkezi Türkiye Koleji’nden mezun olduktan sonra, resmi bir mektupla İstanbul’a gönderilir. Amacı, Patrik Nerses Varjabedyan’dan Vartanyan Okulu için onay ve kendisi için de öğretmenlik belgesi almaktı. Milli Merkezi Genel Yönetim Eğitim Komisyonu Vartanyan Okulu tüzüğünü onaylar, Kürkçüyan’a ise Osmanlı İmparatorluğu Eğitim Bakanlı tarafından onaylı öğretmenlik belgesi verir [19].

1884 yılında öğrenci sayısı artmış, öğretmen kadrosu ise genişlemişti. Avedis Milletbaşyan Osmanlı Siyasi Hukuku öğretmeni olarak okulda çalışmaya başlamış, bir Türk öğretmen de “Mecelle” (İslam Hukuku) dersini vermeye başlamıştı. Paralı sınıflarda ise İngilizce eğitimine hız verilmişti [20].

1884 yılında “Arevelyan Mamul” (Doğu Basını) gazetesi, Vartanyan’ın 50 öğrencisi [21] olduğunu yazıyordu. “Punç” kitapçığında ise 1884 yılı öğrencileri isimleriyle anılmıştı. Buna göre I. sınıfta 9, II.’de 8, III.’de 16, IV.’de 14 ve V.’de 7 öğrenci eğitim almaktaydı [22].

1890’da “Arevelk” (Doğu) gazetesinde yayımlanan habere göre, Vartanyan’ın faaliyeti giderek genişliyor. Mezun sayısı 10, gelecek yıl da 9 olacaktır. Bu öğrencilerin çoğunun bursla eğitim aldığı da haberde belirtilmiş. Bunun dışında, okulda daimi olarak 20’e yakın öğrenci burslu eğitim almaktadır [23].

1888 yılında, St. Petersburg’da yayınlanan “Araks” (Aras) gazetesi, o dönem Ermenilerin Antep’te yedi karma okula sahip oldukları, bunlar arasında Vartanyan’ın öne çıktığını yazar [24]. 1899 yılında İstanbul’da yayın yapan “Püzantion” gazetesi ise Vartanyan’ın üç mezun verdiğini bildirmekte [25].

Antep Ermenilerinin eğitim alanındaki temellerinden biri olan Vartanyan Okulu, faaliyet gösterdiği 33 yılda 118 mezun vermiş. Okulu terk edenlerin de ciddi bir sayı oluşturduğunu söylemek gerekir [26].

Vartanyan, anaokulu, ilkokul ve orta okuldan oluşan bölümleriyle 10 yıllık eğitim veren bir kurumdu. Öğrencilerinin genel sayısı farklı yıllarda 175-200 arasında olmuştur. 1914 yılında yayımlanan verilere göre Vartanyan mezunlarının yıllara göre dağımı şu şekilde; 1886’ta 6; 1889’da 4; 1890’da 9; 1891’de 8; 1896’da 6; 1898’de 3; 1899’da 3; 1900’de 9; 1903’de 8; 1905’de 8; 1906’da 10; 1908’de 11; 1910’da 8; 1911’de 5; 1912’de 6; 1913’de 14 [27].

Vartanyan’ın ilk müdürü Vahan Kirkçüyan’dan sonra, müdürlük görevini Yeğya Der Ğazaryan, Nigoğos Kılıçyan, Armenag Nazaretyan (A. N. Nazar) (1896-1906), Nazaret Fıstıkçıyan (1906-1911), Garabed Muğamyan (1911-1912), ziyaretçi olarak Armenag Çamiçyan (1912-1915) yürütmüştür.. 1915-1916 yıllarında Vartanyan Okulu müdürlüğünü bir üniversite öğrencisi olan Armenag A. Kasarcıyan üstlenecekti, fakat I. Dünya Savaşı nedeniyle ABD’den dönemedi [28].

Farklı yıllarda Vartanyan Okulu’nda öğretmenlik yapan kişiler; Minas Khalfe Babayan, Maraşlı Hampartzum Hoca, Soğomon Bastacıyan, Sarkis Türabyan, Nerses Darazcıyan, Hrant Sülahyan, Krikor Tavukcuyan (Peder Nerses), Avedis Selyan, Kevork Levonyan, Berç Momcıyan (Peder Sahag), Tatul Küpelyan, Movses Kazancıyan, Vahan Bastacıyan, Kevork Sarafyan, Harutyun Nalbandyan, Kasbar Pilavcıyan, Harutyun Naşalyan, Hagopcan Yağubyan, Yenovk Altunyan, Habib Teciryan, Yeğya Demirciyan, Harutyun Dağlıyan, Hagop Aroyan, Krikor Kaprielyan, Sarkis Der Hagopyan, Hovhannes Titoyan, Vartan Der Sarkisyan, Smpat Ğazelyan, Kapriel Der Bedrosyan vs. [29].

Vartanyan Okulu’Nun ilk hayırseverleri Nigoğos Nazaretyan ve Kalusd Ğazaryan’dı, kurucu-yöneticileri ise Kalusd Ğazaryan, Khaçadur Boğaryan, Hovhannes Yağubyan, Hagop Terzibaşyan ve Vahan Kürkçüyan (müdür). İleriki yıllarda, 1906 yılından itibaren yönetici olan Peder Karekin Boğaryan, Hagop Hamalyan, Hrant Sülahyan, Hagop Ğazaryan, Sahag Sahagyan, Sarkis Sabuncuyan, Toros Ğazaryan, Hovhannes Khaşkhaşyan vs. de hizmet etmişlerdir [30].

“Punç” kitapçığı, okulun gelir kaynaklarının öğrencilerden alınan harç ve Kalusd Ğazaryan tarafından tahsis edilen senelik 4000 kuruş yardım olduğunu, her yıl yaşanan 50 Lira bütçe açığının ise farklı yollardan kapatıldığını yazıyor. Mesela, adı geçen kitapçığın yayınlanma amaçlarından birisi de satışından elde edilecek gelirin okula tahsis edilmesiydi. Başta bir çok öğretmenin gönüllü olarak çalıştıkları [31] ve bunun da okulun oluşumuna katkı olduğu da belirtilmiş.

19. yy. sonu ve 20. yy. başında okulun yıllık eğitim bütçesi 20 bin kuruşa çıkıyordu. Daha önce de belirtildiği gibi, okulun faaliyeti için Kalusd Ğazaryan önemli yatırımlar yapmaktaydı. Bunun dışında, inşaat masraflarını kapatmak için Nigoğos Nazaretyan imkanlar yaratıyor, farklı tüccarlar da bağışlar yapıyordu, fakat daima ek gelirsağlama ihtiyacı vardı. Okul, sağlık, dua vs. konulu halk kitapçıkları yayınlıyordu. “Miatsyal” (Birleşmiş) Dernek tarafından da kırtasiye malzemesi görünümünde maddi yardım sağlanıyordu. Paris markezli Alliance Française derneği Fransızca eğitimi için yıllık 300 Frank, London merkezli British and Foreign School Society de ders kitaplar, haritalar vs. tahsis ediyordu. Rusya’dan Rahip Khoren Stepan kendi kazandığı “Sahag-Mesrob” ödülü miktarı olan 10 Osmanlı Lirasını da okula bağışlamıştı [32].

1906 yılında Vartanyan Derneği’nin gözden geçirilen tüzüğü, Vartanyan Okulu’nu ortaokul seviyesine çıkarmayı öneriyordu. Bunun dışında;

1. a) Ermeni ve yabancı yüksek eğitim kurumlarına öğrenci yollamak,
2. b) Vasiyet, bağış vs. ile fon oluşturmak,
3. c) Dernek gelirinin %25’ini anaparaya dönüştürmek yönünde kararlar da alınmıştı [33].

22 Ocak 1913 yılında, Vartanyan Okulu’nun Antep’te bulunan mezunları bir Mezunlar Derneği kurma kararı alır. Derneğin ilk yönetim kurulu şu isimlerden oluşmuştu; başkan Hrant Sülahyan, katip Sarkis Topalyan, haznedar Hovhannes Der Ğazaryan ve danışmanlar Avedis Khanzedyan, Khoren Varjabedyan, Prof. Armenag Çamiçyan [34].

1907 yılında Vartanyan Okulu’nun 25. Yılı kutlanacaktı. Bu vesile ile Vartanyan’ın ilk müdürü olan ve Mısır’da bulunan Vahan Kürkçüyan’a özel bir davet gönderilmişti. Farklı nedenlerden dolayı etkinlik gerçekleşmez. 1917 yılında öngörülen Vartanyan Derneği’nin 50. Yıl kutlaması da I. Dünya Savaşı ve Ermeni Soykırımı nedeniyle yapılmaz.

Antep Ermenilerinin ölüm-kalım savaşı döneminde, 1920-21 yıllarında, okul binası Lojistik Yönetiminin merkezi olarak hizmet verir. Bina tamamen yenilenmişti ve yeni Antep Merkez Okulu için hizmet etmesi öngörülüyordu, fakat Ermeniler şehri terk etmeye zorlandıktan sonra bina dokuma atölyesi olarak kullanılmaya başlandı [35].

1899 yılında Vartanyan Derneği girişimi ve çabasıyla Vartanyan Anaokulu’nun temelleri atılır.

İdari sorumluluğu, Nazaret Manuşagyan’ın başkanlığındaki Vartanyan Okulu Yönetim Kurulu üstlenir. Anaokulunun ilk müdürü ise Zaruhi Nigoğosyan olur. Çalışmalara başlamak için ilk yıl İpekyan ailesinin evini denerler. Daha sonra ise muhtemelen S. Asdvadzadzin kilisesinin kuzey-doğu kısmında inşa edilmiş salona geçerler. Başlarda öğrencilerin sayısı 50 iken, sonraları, yıldan yıla bu sayı 100’e ulaşır. Araksia Topcuyan (Bayan G. Ataryan), Feride Bastacıyan (Bayan Tanaşyan), Hayguhi Güleseryan vs. yıllar boyunca Vartanyan Anaokulu’nda görev yaptılar. Hayguhi Güleseryan alanında uzmanlaşması için bir kaç yıl İstanbul’a gönderilir, çünkü kendisininin anaokuluna sorumlu yönetici olarak atanması öngörülüyordu [36].

Vartanyan Anaokulu faaliyetleri sayesinde toplum içinde ciddi bir üne sahipti. 1902 yılında ise ilk mezunlarını vermeye başlamıştı. Anaokulu çalışmalarına 1915 yılına kadar devam etti. Kurumu, 1918 yılında imzalanan Mondros Mütarekesi sonrasında yeniden açmak mümkün olmadı [37].

Antep’te farkedilen gelişme kendisini matbuat alanında da göstermeye başlamıştı. Basılı, genelde el yazması, bazen de özel nüshalarla basılan gazeteler Antep Ermenilerinin yaratıcılığını, eğitim seviyesini ve daima gelişme yönündeki kararlılığını büyük ölçüde yansıtmakta.

1908 yılına kadar Antep’te yayınlanan tek gazete Vartanyan Okulu tarafından yayımlanan “Mentor”du. Gazetenin sahibi ve editörü Vahan Kürkçüyan’dı, çalışanları ise Vartanyan Okulu’nun üst sınıfların öğrencileri Tatul Küpelyan, Berç Momcıyan, Toros Ğazaryan, Sisag Arslanyan, Armenag Nazaretyan, Garabed Der Ğazaryan, Nazaret Keçeciyan, Tavit Bartzumyan, Garabed M. Hadidyan, Varaztad Arslanyan, Ardaşes Takhtakhcıyan, Hrant Sülahyan, Movses Leylegyan, Harutyun Cebeciyan, H. A. Güleseryan. “Mentor” iki haftada bir Ermenice ve Ermenice garfli Türkçe olarak yayınlanıyordu. El yazısı posta ile İstanbul’a gönderiliyor ve “K. Başdadlıyan” matbaasında basılıyordu. Ocak-Aralık 1886 zaman diliminde sadece 24 sayı yayınlanmış. İlk 16 sayı düzenli bir süreklilikle yayınlanmış, fakat son sekiz sayısı iki ayda bir. Derginin sayfalarının genel toplamı 350 [38].

1877-1878 yıllarında “Tırakhd” (Cennet) adında ve “Vatanperver Dergi” alt başlığı ile Antep’te el yazması aylık bir dergi yayımlanır. Dergi çift sütün, Ermenice ve Ermenice harfli Türkçe olarak yayınlanıyordu. Ulusal, eğitsel, bilimsel ve sağlık konularında makalelere yer vermekteydi. S. Vartanants Mesrobyan Mezunlar Derneği tarafından yayımlanmaktaydı. Yayın yönetmeni Vahan Kürkçüyan’dı. Her bir sayı 20 nüsha olarak hazırlanıyor, yıllık 1 mecidiye abonelik ücreti ile satılıyordu [39].

Vartanyan Okulu son sınıfı tarafından hazırlanan “Asdğig Vartanyan” (Vartanyan Yıldızı) adlı bir öğrenci gazetesi vardı. El yazısı ile hazırlanıyordu. 1888-1914 yılları arasında yayınlanmıştı. Aralık 1886 tarihinde faaliyetine son veren “Mentor” gazetesinin yerini almıştı.1890-1899 yıllarında “Ahteri Vartanyan” adı ile Ermenice harfli Türkçe olarak da yayınlanmış [40].

19. yy. sonu ve 20. yy. başında Antep Ermenileri önemli araçlara sahip ve uyum içinde işleyen bir sistem oluşturmuştu. Bir taraftan Ermenilerin mali imkanları eğitim kurumlarının kurulmasına ve gelişimine yönlendirilirken, diğer taraftan Ermeni eğitim kurumları ulusal faaliyetin farklı alanlarını ve ekonomik sistemi kalifiye uzmanlarla besliyordu.

Vartanants Derneği’nin kuruluşunun 100. Yılı vesilesi ile Antep Ermeni tarihinin emektarlarından Krikor Boğaryan dernek, okul ve Vartanyanlılar hakkında da yazmış. Boğaryan, haklı olarak Vartanants Derneği ve Vartanyan Okulu’nun faaliyetini Antep’in ulusal, sosyal ve ekonomik hayatında bir devrim olarak niteliyor [41].

• [1] Krikor Boğaryan, “Antep’teki eğitim hayatı ve Antep Ermeni okulları tarihi”, Antep Ermenileri Tarihi, I. Cilt, yazar ve editör Kevork A. Sarafyan, Los Angeles, 1953, (bundan böyle AET I.), s. 665-666.
• [2] Literatürde daha çok “Vartanyan Derneği” olarak geçiyor.
• [3] Krikor Boğaryan, “Antep’teki eğitim hayatı ve Antep Ermeni okulları tarihi”, AET I., s. 666.
• [4] “Antep Vartanyan Derneği”, Arevelk, İstanbul, 1890, no: 1809, 24 Ocak-5 Şubat, s. 3.
• [5] a.y.
• [6] Peder Ğevont Der-Nahabedyan, “Taşralar”, Yergrakund, İstanbul, 1887, no: 3-4, s. 158.
• [7] Krikor Boğaryan, “Antep’teki eğitim hayatı ve Antep Ermeni okulları tarihi”, AET I., s. 668.
• [8] Mütevelli heyetleri bölgeye göre 5-12 üye ile oluşturulurdu. Görevi; mahalle halkının sorunlarının çözümü, kilise ve okulun yönetimi, yoksullara yardım ve cemaat üyeleri arasında çıkan tartışma ve sorunların soruşturulması ve çözüme kavuşturulması. Her bir Mütevelli Heyeti mahalle sakinleri tarafından seçilirdi (Nizamname-i Millet-i Ermeniyen, İstanbul, 1863, s. 37-38.) 
• [9] Krikor Boğaryan, “Antep’teki eğitim hayatı ve Antep Ermeni okulları tarihi”, AET I., s. 667.
• [10] a.y., s. 667-668.
• [11] a.y.
• [12] a.y., s. 668.
• [13] Kevork A. Sarafyan, “Vartanyan Okulu Tarihi”, AET I., s. 714.
• [14] a.y., s. 716-718.
• [15] a.y., s. 718.
• [16] a.y.
• [17] “Antep Vartanyan Okulu öğrencilerinden ilk hediye”, Punç, İstanbul, “Nışan G. Berberyan” matbaası, 1884, s. 4.
• [18] K. B., “Vartanyan Okulu”, Ermeni Antep, Beyrut, 1967, no: 2 (26), s. 6-7. Bknz. “Antep Vartanyan Okulu Öğrencilerinden İlk Hediye”, Punç, s. 29.
• [19] K. B., “Vartanyan Okulu”, Ermeni Antep, Beyrut, 1967, no: 2 (26), s. 7.
• [20] a.y.
• [21] “Antep Vartanants Derneği”, Arevelyan Mamul, İzmir, 1884, no: 6, s. 320.
• [22] Antep Vartanyan Okulu öğrencilerinden ilk hediye”, Punç, s. 30-32.
• [23] “Antep Vartanyan Derneği”, Arevelk, İstanbul, 1890, no: 1809, 24 Ocak-5 Şubat, s. 3.
• [24] Mayis, Vart, “Antep Şehri”, Araks, St. Petersburg, 1888, II. Cilt, s. 60.
• [25] Nazar, “Kilikya Kroniği”, Püzantion, İstanbul, 1899, no: 851, Ağustos 3/15, s. 1.
• [26] Boğaryan K., “Antep Vartanants Derneği 100. Yılı Vesilesi ile”, Ermeni Antep, Beyrut, 1967, no: 2 (26), s. 2.
• [27] K. B., “Vartanyan Okulu”, Ermeni Antep, Beyrut, 1967, no: 2 (26), s. 10.
• [28] a.y., s. 9.
• [29] a.y.
• [30] a.y., s. 9.
• [31] “Antep Vartanyan Okulu Öğrencilerinden İlk Hediye”, Punç, s. 4-5.
• [32] V. M. Kürkçüyan, “Milli anılar, Vartanyan Okulu içi ve çevresi”, Hayastani Goçnag, New York, 1928, no: 46, Kasım 17, s. 1455-1456.
• [33] K. B., “Vartanyan Okulu”, Ermeni Antep, Beyrut, 1967, no: 2 (26), s. 9-10.
• [34] a.y., s. 11.
• [35] a.y., s. 11.
• [36] Krikor Boğaryan, “Vartanyan Anaokulu”, AET I., s. 768-769.
• [37] a.y., s. 769.
• [38] Krikor Boğaryan, Ayntabagank, I. Cilt, Beyrut, “Atlas” Matbaası, 1974, s. 6-7.
• [39] Krikor Boğaryan, Antep’teki eğitim hayatı ve Antep Ermeni okulları tarihi”, AET I., s. 667-668. Bknz. Krikor Boğaryan, Ayntabagank, I. Cilt, s. 9.
• [40] K. Boğaryan, “Antep matbuat ve basın tarihi için notlar”, Ermeni Antep, Beyrut,1966, no: 3 (23), s. 36-37. Bknz. K. B., “Vartanyan Okulu”, Ermeni Antep, Beyrut, 1967, no: 2 (26), s. 10.
• [41] Krikor Boğaryan, “Antep Vartanants Derneği 100. Yıl Vesilesi İle”, Ermeni Antep, Beyrut, 1967, no: 2 (26), s. 4.