Ermeni Protestan Okulları

Yazar: Ani Voskanyan, 13/03/25 (son değişiklik: 13/03/25) - Çeviren: Sevan Değirmenciyan

İlk Ermeni Protestan Kilisesi 1 Temmuz 1846 yılında İstanbul’da kuruldu. Resmi olarak tanınması ise dört sene sonra, 27 Kasım 1850 yılında, Sultan I. Aldülmecit (1839-1861) tarafından gerçekleşti [1].

Kısa bir süre sonra Ermeni Protestan cemaati ciddi başarılar elde etmeye başlar. Ermeni Protestan kilise ve eğitim kurumları taşrada da tesis edilmeye başlar. 1855 yılında Antep’in Kayacık merkez mahallesinde Protestanların ilk kilisesi kurulur. Bunu, 1868’te batı mahallelerinden Heyig’te [2] kurulan kilise takip eder. Güneydoğuda bulunan Alan Bey mahallesinde de bir kilise yapımı öngörülmekteydi [3].

Araks dergisinin verilerine göre, 19. yy. sonunda Antep’te 3000 Protestan vardı. Onların üç kilisesi, altı ilkokulu, bir yetimhanesi, bir kız okulu, bir hastanesi ve Merkezi Türkiye Koleji adında bir de kolejleri vardı [4]. 1874 yılında erkekler için bir kolej daha kurulur [5]. 20. yy. başında Protestanların sayısı 4000’e ulaşmıştı [6].

1886 yılında Kilikya Derneği Karma Kongresi Maraş’ta toplanır. Misyonerlerin de katıldığı bu genel kurulun öncelikli konularından biri “Okullarımızın reforme edilmesiydi” [7]. İlkokullar hakkında raporlar sunulur ve bunların reforme edilmesi yönünde işlevsel öneriler getirilir. Daha sonra, 1892 yılında Karma Kongre tarafından ilkokul müfredatı için bir komisyon kurulur ve gelecek yıldan, yani 1893 tarihinden itibaren tüm Protestan okullarında eğitim dilinin Ermenice olması salık verilir [8]. 1893 Kongresi tutanaklarına göre, Antep’teki Kayacık Protestan Kilisesi’nin ilkokulu 6 karma sınıfa sahipti. Her birinin ayrı odası ve kadın öğretmeni vardı. Okulun aynı zamanda 7’den 9’cu sınıf akadar olan idadisi bulunuyordu. Ermenice, okulun resmi eğitim dili olarak tasdik edilmişti [9].

Yeğya Kasuni, Nizibliyan Okulu’nun bulunduğu Heyik Kilisesi idadisinin bu değişikliği kararın alınmasından 6-7 sene öncesinden yaptığını ve kendisinin bu tarihte Apraham Yusufyan’ın sınıfında burada eğitim aldığını aktarıyor. Kasuni’nin öğretmen olduğu 1892-1893 eğitim yılında ise 5.-7. sınıflar, Pastör Garabed Ketenciyan himayesinde bulunan 8. ve 9. sınıflarla birleştirilmiş ve beş yıllık bir yüksek ilkokula dönüştürülmüştü. Yeğya Kasuni ve Garabed Ketenciyan’ın kararı ve Yönetim Kurulu’nun kabulü ile sabah duası (Kutsal Kitap okuması, ilahi, konuşma ve dua) Ermenice yapılmaya başlanır [10]. Üç yıllık idadilerde eğitim dilinin Ermenice olarak yeniden organize edilmesi ihtiyacının net bir şekilde ifade edildiği bir dönemde, ilkokul öğretmenleri hazırlayan kurumların da bu duruma dikkat etmeleri gerekmekteydi. Bahsi geçen dönemde benzer kurumlardan biri de Maraş’taki Kız Koleji’ydi [11].

1890’larda Kilikya Ermeni Protestan okullarında Ermeni harfli Türkçe ders kitapları yerine Ermenice ders kitapları kullanılmaya başlanır. Bunun haricinde, ders kitaplarının yeterli olmaması nedeniyle, Ermeni Protestanlar Ermeni Milli okullarında kullanılan ders kitaplarının da kullanılmasını uygun görürler. Böylece Ermeni Protestan okulları ciddi anlamda Milli okullarla yakınlaşma içine girer [12].

1912 yılının verilerine göre, Antep Protestanlarına ait üç kiliseden biri olan Heyik mahallesindeki kilisenin 210’u kız, 445 öğrencinin devam ettiği sekiz okulu vardı. İlk veya Kayacık kilisesinin 135’i kız, 319 öğrenciye sahip yedi okulu varken, Üçüncü kilisenin 73 öğrenciye sahip tek bir karma okulu vardı. Antep Protestan cemaatinin toplamda 16 okulu vardı. Bunlar, 2 müdür ve 27 karma öğretmen riyasetinde %44’ü kız olan 837 öğrenciye eğitim vermekteydi. Heyik mahallesinde bulunan kilisenin bir de körler için özel bir okulu vardı. Üçü Müslüman, 12 öğrencinin okuduğu okulun anaokuluna ise 68 çocuk devam etmekteydi [13]. 

1856 tarihinde kurulan Antep Koleji, Antep Merkezi Türkiye Koleji ve Maraş Teoloji Koleji’nin tesisi için temel oluşturur. Bu okul iki bölümden oluşmuştu; ilki, misyoner Schneider’in ders verdiği Teolojik bölüm, diğer ise Coğrafya, Matematik, Dil Bilgisi ve benzer derslerin müfredatta yer aldığı Eğitim bölümü. Bu bölüm, İstanbul’daki Amerikan Okulu mezunlarından olan Aleksan Bezciyan’a teslim edilir [14].

Yeni kurulan okulun öğrencileri iki kısma ayrılmaktaydı. Birincisi olan Teolojik kısımda 30-35 yaşındaki gençler, diğerinde ise 15-20 yaşındaki gençler bulunmaktaydı [15].

1857 yılında Bay ve Bayan Coffing Antep’e gelir. Kaffing Pazar okulu’nun yeniden tesisi için girişimlerde bulunur. Okulun önceden 100-150 öğrencisi vardı. Bu sayı daha sonra 1268’ye ulaşır. 16-80 yaş aralığında olan erkekler ve kadınlar Kutsal Kitap incelemesi yapıyordu. Buna paralel olarak okul binasında ise kız ve erkek bir çok çocuk eğitim almaktaydı. Kaffing, Kayacık’ta bulunan Protestan Kilisesi’nin batı kısmında bir okul binası inşa eder. Bu bina aynı zamanda Teoloji Koleji için eğitim binası olur. Merkezi Türkiye Koleji’nin binasının inşasından önce bazı derslerin burada yapıldığı da biliniyor [16].

Antep’te kız çocuklarına özel bir okul kurmanın girişimi Protestan misyonerlere ait. Farklı öğretmen ve kalfaların geçişte kız öğrencileri olduğunu biliyoruz, fakat ilk kız okulunu kuran kişi Bayan Schneider’dı.

1852’te kendi evinde az sayıda öğrenci ile ilk okulu açar. Daha sonra 1859 yılında Mayda Proctor bu okulu düzenli bir öğlen okuluna çevirir. 1860 yılında ise yatılı kızım açılır. Bu da Kilikya’da açılan ilk kız koleji olur [17].

30 Temmuz 1860 tarihinde Amerikalı misyoner Mayda A. Proctor benzerleri arasında ilk olan Antep Amerikan Kız Yüksek Okulu’nu açar. Okulda çalıştığı 18 yıl bu eğitim kurumunun faaliyeti açısından önemlidir. Okul faaliyetlerine Kayacık mahallesinde kiralanan küçük bir odada başlamıştır. İlk zamanlarda sıra sorunu vardı ve sadece öğretmene ait bir masa ve sandalye vardı. Sınıfta bir tek karatahta vardı. Öğrencilerin anlayacağı dilde ders kitapları bulmak da zordu. Okulun kuruluşundan altı yıl sonra basılı bir Kutsal Kitap ve içinde harita olmayan bir Coğrafya kitabı edinebilmişlerdi. Diğer tüm dersler elde hazırlanan ders defterleri ile yapılıyordu. Eğitim programında fizyoloji, jeoloji, astroloji, matematik, genel tarih, psikoloji, din bilgisi, Ermenice, Türkçe, İngilizce vs. dersler vardı. Coğrafya dersi uygulamalı olarak işleniyordu ve başlıca çalışma harita çizme alıştırmalarından oluşmaktaydı [18].

İkinci önemli zorluk öğretmenler bulmaktı. Başlarda öğretmek görevini Miss Proctor üstlenmişti. Kısa bir süre sonra yardımcı ve Ermenice öğretmeni olarak Pastör Harutyun Boynuyoğunyan onun yanında yerini alır. Öğrenciler kendisi ile Çağdaş Ermenice İncil’i okuyorlardı. Boynuyoğunyan başlangıç seviyesinde matematik dersini de Ermenice olarak anlatıyordu. Daha sonra üç yıl Nerses Bezciyan yardımcı öğretmen olarak çalışır. Nerses Kazancıyan ve Adanalı Pastör Garabed Markaryan Antep Amerikan Kız Yüksek Okulu’nda öğretmen olarak bulunan isimlerden. Aleksan Bezciyan da astroloji dersleri verip okul faaliyetlerine destek vermiştir [19].

Okulun öğrenci sayısı yıldan yıla artıyor ve yeni dersliklere ihtiyaç duyuluyordu. Okul binasının inşasına kadar bir çok kere evler kiralanmış, daha sonra ise Kayacık tepesinde önce bir, sonra da birkaç ev satın alma imkanları olmuştur. 1886 yılında okul binasının inşasına başlanmıştır, mimarı ise Antakya’da faaliyet gösteren Amerikalı misyoner Adams’dı [20].

Binaların inşasından sonra öğrenci sayısında artış olur. 1886 yılında yatılı kısım açılır. Bu da sayının artışında etkili olur. Bunun dışında, zor maddi koşullar altında bulunan kız öğrenciler için okul kaynaklar ve hayırseverler buluyordu.

Okulda, Dzağgots adı verilen yuva kısmı da bulunuyordu. Son sınıfta okuyan her bir kız öğrenci yuvada günde bir saat ders vermek zorundaydı. Bu staj, kız öğrencileri öğretmen olarak hazırlamak için yapılmaktaydı. Genel olarak okulun amacı sadece Antep’teki kadınların eğitim seviyesini yükseltmek değil, aynı zamanda ilkokullar için öğretmen yetiştirmekti. Okula Ermeni Protestan ve genel olarak Hristiyan diğer ailelerin kızları devam edebilirdi. Okulda Hristiyan olmayan kızların da eğitim alma imkanı olduğuna dair veriler de var [21].

Miss Proctor Antep Amrikan Kız Yüksek Okulu’nda pedagoji eğitimi veriyordu. Bu ders için Ermenice harfli Türkçe bir ders kitabı da hazırlamıştı. 1867 yılının sonunda Misyoner Miss Hallister da öğretmen kadrosunda yerini alıyor ve yaklaşık olarak iki sene boyunca görev yapıyor. Yerine İstanbul’dan gelen Lora Bliss, daha sonra da Harriet Powers görev yapıyor. Miss Practicir’ın Amerika’ya gitmesi ve başka bir öğretmen olmaması üzerine okul faaliyetlerine devam edemiyor ve o yıl mezun veremiyor. Hazırlık sınıfında olan öğrenciler Öğretmen Maryam’ın önderliğinde Varteni Bacı’nın [22] (öğretmen Varter Seferyan-Kaymakamyan) [Bknz. Antep-Okullar I] evine taşınıyor [23].

1878-1908 yıllarında Amerikan Kız Yüksek Okulu’nun müdürlüğünü Miss Pierce üstlenir. 1886-1891 yıllarında Miss Graham başkan yardımcısı ve müzik öğretmeni olarak çalışır. Kendisinden sonra 6-7 sene epeyce iyi Ermenice bilen Miss Isabel Trowbridge göreve geliyor. Daha sonra yaklaşık 10 sene başkan yardımcısı, aynı zamanda tarih, vokal ve resim derslerini verecek olan Miss Forman görevi devralıyor. Beden derslerini geliştirip, eğitim seviyesini de hissedilir şekilde yükseltiyor. Miss Blake ve Miss Norton da okulda ders veren öğretmenler arasında. 1882 yılından itibaren Merkezi Türkiye Koleji mezunlarından Hovhannes Natık Hoca, Nazaret Kürkçüyan, Hagop Asaduryan, Devlet Poladyan, Zorapapel Donatosyan, Pastör Mardiros İknadiosyan ders vermeye başlamışlardır. İlk yıllarda Amerikan Kız Yüksek Okulu mezunlarından bazıları yardımcı öğretmen olarak okulda çalışmıştır. Daha sonraki dönemde sadece Maraş Kız Koleji mezunları yardımcı öğretmen olabiliyordu [24].

1907 yılında okulun 366 mezunları “Mezunlar Derneği” kurar ve 1910 yılında ise okulun 50. yılı kutlanır [25].

Prof. Bezciyan’ın belirttiği üzere, kuruluş tarihinden 1910’lu yıllara kadar okul 500 mezun vermiştir ve I. Dünya Savaşı’ndan önce, okulun kagir, yeni binasında 150-200 öğrenci eğitim alabilirdi [26].

1914 yılında okulda 240 öğrenci vardı. Bunlardan 60’ı yatılıydı. 1915 yılına kadar okul 527 mezun verdi. 1915 yılında başka şehirlerden gelmiş olan öğrenciler evlerine dönemediler; okula sığındılar ve tehcire maruz kalmadılar. Amerika’nın da savaşa girmesiyle, Osmanlı hükümeti Miss Formen’ı Amerika’ya dönmesi için zorlar, Mis Norton ise Mardin tepesi yetimhanesi müdürlüğünü üstlenir. Mütareke döneminde Miss Formen geri döner. Başta okul Heyig’teki Protestan kilisesinin okul binasında, daha sonra da Nizibliyan Müzesi binasında yeniden açılır. Fakat daha sonra Ermenilere yönelik şiddet eylemleri, siyasi durumun değişmesi Miss Forman ve Bayan Vartuhi Loşkhacyan’ın Halep’e taşınmalarını zorunlu kılar. Onlar Halep’in Muballat mahallesinde Ermeni kızları için protestan okulu açar. Mis Norton ve Bayan Rahel Güldalyan ise Antep’te kalmaya ve okulu idare etmeye devam eder. Bu yıllarda okulda 50 yerli kız öğrenci vardı. Kısa bir süre sonra, 1922 yılında Antep’in Ermenilerden nihayi olarak boşalmasından sonra onlar da Halep’e taşınır ve oraya yerleşirler [27].

Antep Amerikan Kız Yüksek Okulu 60 seneyi aşmış faaliyeti sırasında bir çok mezun vermiştir. Onlar eğitim ve farklı alanlarda gelişme ve ilerleme çalışmalarına katkı sunmuşdur. Farklı yıllarda mezun olanlardan çoğu kişi kendi okullarında olduğu gibi farklı eğitim kurumlarında da öğretmenlik yapmışlardır. Maryam Vartanyan, Şuşan Boğosyan, Lusya Stepanyan, Boynuyoğunyan kız kardeşler, Ovsanna ve Hripsime Misiryan, Flora Bezciyan (Matematik ve Fizik öğretmeni), Annitsa Terziyan (Türkçe öğretmeni), Şuşan Kazancıyan, Nuritsa Terziyan ve Azniv İsraelyan (Ermenice öğretmeni), Vartuhi Loşkhacıyan vs. bu isimler arasında anılabilir. Loşkhacıyan Antep Amerikan Kız Yüksek Okulu’nu bitirdikten sonra eğitimine İstanbul’da bulunan Amerikan Kız Koleji’nde, sonrasında ise Beyrut Amerikan Üniversitesi’nde devam etmiştir. 1882 mezunlarından Maryam Arakelyan uzun yıllar Kesap Kız Okulu’nda görev yapmış ve Kesap’taki tüm Protestan okullarını denetlemiştir. Okulun mezunların arasında Araksya Cebeciyan da vardı. Daha önce Hayganuşyan Okulu’ndan mezun olan Cebeciyan, daha sonra Maraş Kız Koleji’nde ve İngiltere’de yüksek eğitim aldıktan sonra, dönemin tanınmış ruhani ve eğitim simalarından biri olmuştur (Araksya Cebeciyan 1916 yılında Der Zor’da katledilmiştir.) Yine okul mezunlarından Rebeka Krikoryan Antep’teki toplumsal iyileşme konusunda ileri gelen simalardan biriydi; evleri, kahvehaneleri, hapishaneleri ziyaret ediyor, alkol bağımlılığı olanlarla çalışıyordu. Sifora Şınorhokyan okuldan sonra eğitimine devam etmiş ve ebe olmuştu [28].

Antep Amerikan Kız Yüksek Okulu Antep ve çevresindeki kadınların eğitimi ve gelişimi konusunda önemli rol oynamıştır. Mezunlar arasında sadece Antepliler değil, Adana’dan, Urfa’dan, Maraş’tan, Tarsus’dan, Siverek’ten, Diyarbekir’den (Dikranagert), Bityas’dan, Galaturan’dan, Behesni’den, Halep’den, Garmurç’dan, Yoğunoluk’tan ve diğer şehirlerden gelen kızlar da vardı [29].

19. yy. sonunda ve 20. yy. başında okul bir çok kadına sadece temel eğitim alma imkanı sunmamış, aynı zamanda farklı ünivesitelerde ve yüksek eğitim kurumlarında eğitimlerini devam etmelerini sağlamıştır.

1882 yılında Dr. Fred Shepard ve eşi Fanny Shepard Antep’e varır. Dr. Shepard yeni inşa edilen Azariah Smith Hastanesi başhekimliği görevini üstlenecek, aynı zamanda Merkezi Türkiye Koleji Tıp Fakültesinde ders verecekti [30]. Miss Shepard da tıp eğitimi almış ve kadın hastalıkları alanında uzmanlaşmıştı [31].

Miss Shepard Akşam okulu dersleri tesis eder. Dersler Nizipliyan Müzesi’nde yapılıyordu (diğer bir isimle Şeker Mektebi). 1908 yılının eğitim-öğretim döneminin sonuna kadar okul Nizipliyan Müzesi’nde Hovagim Bakkalyan’ın müdürlüğünde faaliyetlerine devam eder. Daha sonra Vartanyan Okulu’nun binasına taşınır. Hrant Malecanyan Ermenice ve İngilizce, Kevork Hoca Köşgeryan Matematik, Coğrafya, Kevork A. Sarafyan Ermenice ve Fransozca derleri vermiştir. Baruyr Bağdoyan, Yağya Bakamcıyan (daha sonra Peder Mesrop), Mıgırdiç Araradyan ve Nizipliyan okulun mezunları arasında sayılabilir [32].

19. yy. ikinci yarısında hayorsever ve iş insanı Adur Nizipliyan’ın çabaları ve katkısıyla Rupinyan Derneği kurulur. Derneğin başlıca amacı gençlerin eğitimiydi. Dernek haftada iki kere akşam dersleri organize ediyor ve bir akşam da okuma akşamları ve tiyatro temsilleri düzenliyordu. Dernek faaliyetleri 15 yıl sürmüş, kapandıktan sonra kitaplığı YMCA’a (Genç Erkekler Hristiyan Derneği) geçmiştir. Kasada kalan 66 lira da kitap ve gazete almak kaydıyla YMCA’a aktarılır.

Adur Ağa Nizibliyan’ın başlıca amaçlarından biri de Rupinyan Derneği için bir bina inşa etmekti. Kastelbaşı mahallesinde Nizipliyan Müzesi’ni kurar. Bu Antep’teki Protestan gençler için bir kültür evi görevi görecekti. Adur Nizipliyan özel bir tüzükle binayı Antep Ermeni Protestan üç kiliseye devreder, 22 Ocak 1892 yılındaki vasiyetnamesinde ise özel bir madde koyarak buraya 500 lira tahsis eder [33].

1900’lü yıllarda Antep’teki Akyol mahallesinde Eğitimperver Derneği kuruluyor. Girişim Protestanlara aitti, fakat üyü olmak veya derneğe gelmek için cemaate ait olmak mecburi değildi, aynı yaklaşım okula kayıt olmak için de geçerliydi. Derneğin amacı Akyol mahallesi halkını eğitmek ve geliştirmek, aynı zamanda yoksul ailelerin çocukları için de okul açmaktı. 1908’te II. Meşrutiyet’in ilanından sonra dernek ve okul gelişme kayteder. Okulda çalışan üç kadın öğretmen vardı, Pazar günleri çocuklar için Pazar Okulu, diğerleri için de Sınıf faaliyet gösteriyordu. Sınıfta siyasi gelişmeler hakkında haberler hakkında konuşuluyor, aynı zamanda eğitsel konulara değiniliyordu. Bazen tiyatro temsilleri ve konserler de sahneleniyordu. Yaz aylarında piknik ve yemekler organize ediliyordu. Derneğin bir de bandosu vardı. Bandonun çalışmaları için Merkezi Türkiye Koleji’nin eski ensturmanları kullanılıyor, eksikler de yeni alımlarla tamamlanıyordu. Bandonun şef ve eğiticisi Merkezi Türkiye Koleji müzik öğretmeni Hagop Üvezyan’dı ve bandoyu gönüllü olarak eğitiyordu [34]. Farklı bir kaynağa göre ise de bandonun ensturmanları Almanya’dan satın alınmıştı. Derneğin bir de kitaplığı vardı [35].

Eğitimperver Derneği ağırlığı olan bir kurumdu. Dernek başkanı Merkezi Türkiye Koleji mezunlarından, Kolej ofisi katibi ve muhasebe öğretmeni Hovhannes Hasırcıyan’dı [36] (Tehcir zamanı Der Zor’da katledilecekti [37]), Sınıf’ı yöneten öğretmen Yakub Hasırcıyan, Pazar Okulu idarecisi ise Sarkis Laleyan’fı. Derneğin organisti ise Azniv Manukyan’dı [38].

Antep’teki Spor Derneği ise 1909 yılında, Ermeni Eğitimperver Derneği’nin spor kulübü olarak kurulur. Bir çok üyesi ve özel bir spor salonu vardı. Kulğpte en sevilen ve en yaygın spor dalı futboldu [39].

Farklı bir kaynağa göre Antep Eğitimperver Derneği, yani YMCA 1905 yılında, Merkezi Türkiye Koleji mezunlarından Levon Levonyan ve henüz kolej öğrencisi Sarkis Balabanyan’ın çabalarıyla kurulmuştur. Protestan ve Protestan olmayan üyelerle, sportif, eğitsel ve kültürel kısımları olan bir kurumdu. II. Meşrutiyet’ten sonra silah eğitimi de ekleniyor. Dernekte akşam ve pazar kursları ve zengin bir de kitaplık vardı. Kalotip baskı sistemiyle de “Usum” [Eğitim] adında bir de dergi yayınlanıyordu [40].

1876 yılında Pastör Harutyun (Hovhannesyan) Hallacıyan Protestan yetimhanesi-okulunu tesis eder ve bir çok çocuğa güvenli bir köşe sağlar. Kurum, Kilikya Ermenilerinin ilk yetimhanesi olur [41].

Yaklaşık 30 sene yetimhaneyi yönettikten sonra Harutyun Hallacıyan, kurumu Antep Ermeni Protestan Kiliseleri tarafından kurulan yönetim kuruluna devreder. Hallacıyan çalıştığı dönemde 10000 Lira toplayabilmiş ve bu rakam tamamen yetimler için harcanmıştı [42].

Kaynaklar aksi belirtilmedikçe Ermenicedir.

• [1] Barkev N. Darakcıyan, “Ermeni Protestan Kilisesinin Eğitsek Özellikleri”, Haygazyan Armenoloji Dergisi, Beyrut, 1971, s. 171; Dr.Vahan H. Tootikian, “Observations on the Theological Orientataion of the Armenian Evangelical Church”, Haygazyan Armenoloji Dergisi, Beyrut, 1991, s. 125.
• [2] Hayeg ve Hayig olarak da geçmekte.
• [3] Krikor Boğaryan, “Kilikya Yatılı Okulu, Antep (1873-1877)”, Nor Ayntab, No: 3 (55), Beyrut, 1973, s. 18.
• [4] Vart, “Antep şehri”, Araks, S. Petersburg, 1888, II Kitap, Mayıs, ss. 58-59.
• [5] Krikor Boğaryan, “Kilikya Yatılı Okulu, Antep (1873-1877)”, Nor Ayntab, No: 3 (55), Beyrut, 1973, s. 18.
• [6] P. Sukias Eprigyan, Resimli Doğa Sözlüğü, I. Cilt, Venedik-S. Lazar, 1903, s. 145.
• [7] Yeğya S. Kasuni, “Antep’teki Ermeni Protestanlığı”, Antep Ermenileri Tarihi, I. Cilt, editör Kevork A. Sarafyan, Los Angeles, 1953, (bundan böyle՝ BAH  I.), s. 518.
• [8] ay.
• [9] Yeğya S. Kasuni, “Antep’teki Ermeni Protestanlığı”, BAH  I., s. 518-519.
• [10] ay, s. 519.
• [11] ay, s. 519-520.
• [12] ay, s. 520.
• [13] Prof. H. A. Bezciyan, “Antep’teki eğitim durumu, geçmişi ve şimdisi”, Goçnag, New York, 30 Mart 1912, No: 13, s. 306.
• [14] Dr. Lutfi Halepliyan, “Adur Ağa Nizipliyan’ın Otobiyografisi”, Hay Anteb, No: 3 (27), Beyrut, 1967, s. 27-28.
• [15] ay, s. 28.
• [16] Yeğya S. Kasuni, “Antep’teki Ermeni Protestanlığı”, BAH I., s. 505-506.
• [17] Krikor Boğaryan, “Hayganuşyan Ermeni Okulu”, BAH I., s. 689. 
• [18] Yeğya S. Kasuni, “Antep Amerikan Kız Yüksek Okulu”, BAH I., s. 867.
• [19] ay, s. 867-868.
• [20] ay, s 868.
• [21] ay, . 868-869.
• [22] Bacı – Abla, aynı zamanda bir hitap kelimesi olarak kullanılır.
• [23] Yeğya S. Kasuni, “Antep Amerikan Kız Yüksek Okulu”, BAH I., s. 869-870.
• [24] ay, s. 870-872.
• [25] ay, s. 873.    
• [26] Prof. H. A. Bezciyan, “Antep’teki eğitim durumu, geçmişi ve şimdisi”, Goçnag, New York, 30 Mart 1912, No: 13, s. 306.
• [27] Yeğya S. Kasuni, “Antep Amerikan Kız Yüksek Okulu”, BAH I., s. 872-874.
• [28] ay, s. 874-877.
• [29] ay, s. 875.
• [30] Krikor Boğaryan, “Dr. Shepard”, Hay Antep, no: 1 (21), Beyrut, 1966, s. 23.
• [31] Hraztan Tokmacıyan, Antep İşlemeciliği, I. Cilt, Halep, Yerevan, s. 96.
• [32] Kevork A. Sarafyan, “Miss Shepard’ın Yatılı Okulu”, BAH I., s. 885-887.
• [33] Dr. Lutfi Halepliyan, “Adur Ağa Nizipliyan’ın Otobiyografisi”, Hay Anteb, No: 3 (27), Beyrut, 1967, s. 29-30.
• [34] Sarkis Laleyan, “Akyok Eğitimperver Derneği”, Hay Anteb, Beyrut, 1968, no: 2 (30), s. 57-58.
• [35] Hovsep Musayan, “Antep Eğitimperver Derneği, BAH I., s. 888-889.
• [36] Soyadı Hasirciyan olarak da geçiyor.
• [37] ay, s. 889.
• [38] Sarkis Laleyan, “Akyok Eğitimperver Derneği”, Hay Anteb, Beyrut, 1968, no: 2 (30), s. 57-58.
• [39] Çormisyan L., Batı Ermenilerinin Asırlık Tarihi Panoraması, III. Cilt, (1908-1922), Beyrut, Sevan matbaası, 1975, s. 200.
• [40] Krikor Boğaryan, Ayntabagank, II. Ölüm Anıtı, Beyrut, Atlas Matbaası, 1974, s. 277-278.
• [41] Pastör G. B. Adanalıyan, Ermeni Protestanlar ve Protestan Kilisesi İçin Anıt, Fresno, California, Crown Printing Co., 1952, s. 335-336.
• [42] Yeğya S. Kasuni, “Antep’teki Ermeni Protestanlığı”, BAH I., s. 512-513.