Antep Merkezi Türkiye Koleji (M. T. Koleji)

Yazar: Ani Voskanyan, 15/06/25 (son değişiklik: 15/06/25) - Çeviren: Sevan Değirmenciyan

Zamanının en büyük eğitim kurumlarından biri olan Antep’teki Merkezi Türkiye Koleji’nin düzenli eğitim süreci 11 Eylül 1876 tarihinde başlar [1]. Çok katmanlı faaliyetleriyle zamanının eğitim kurumları tarihine büyük bir iz birakan kolej, eğitim hayatının düzenlenmesi sürecine yeni standartlar getirmiştir.

Antep Merkezi Türkiye Koleji aynı zamanda bir çok Ermeni genci için de önemli bir başlangıç noktasıydı. Onlar hem birer mezun, hem okulun eğitim-öğretim kadrosunun birer üyesi olarak eğitim ve sosyal, aynı zamanda farklı alanlara büyük katkı sunmuşlardır.

Evanjelik hareket 1850'lerde Kilikya'da yayılmaya başladı. Bunun sonucu olarak ruhani ve eğitsel alanlarda uzmanlara olan ihtiyaç her geçen gün artar. Amerikalı misyoner Mister Benjamin Schneider'den çok sayıda genç teoloji dersi alıyor olsa da, daha derinlemesine bilgi edinme ihtiyacı vardı. Dr. Azariah Smith ve Mr. Schneider, İstanbul'da bulunan Rahip Cyrus Hamlin’e başvurur. İstanbul'un Bebek semtinde bulunan okuldan (geleceğin ünlü Robert Koleji) genç bir öğretmen olan Bursalı Zenob İsraelyan Antep’e gelip, burada dört yıl görev yapar [2]. Merkezi Türkiye Koleji’nin temel direklerinden biri olan, önemli aydın ve geleceğin profesörü Aleksan Bezciyan Zenob Hoca’nın öğrencilerindendi. 1852'de bu okulda öğrenim görmesi için İstanbul’a gönderilmişti. 1854 yılında Zenob İsraelyan'ın ölümü eğitim alanında sorunlara yol açar ve yeni açılan okulun faaliyetlerini durdurmasına neden olur. Mr. Schneider Antep'teki diğer misyonerlerin yardımıyla teoloji derslerini yeniden organize etmeye gayret eder. Ancak yöre halkı programda fen bilimleri derslerinin de yer almasını talep etti. 1856 yazında Aleksan Bezciyan Antep'e davet edilir ve Eylül ayından itibaren yeniden açılan okulda bilim ve eğitim dalları öğretmeni olarak ders vermeye başlar.

Okuldaki çalışmalar yaklaşık 10 yıl devam eder. Mr. Schneider, Mr. Nutting ve diğer misyonerler de orada ders veriyordu. 1865 yılında okul yeniden düzenlenerek Maraş'a taşınır. Fen dersi için yeniden Aleksan Bezciyan göreve getirilir, teoloji için de Mr. Gilles Foster Montgomery [3].

Zamanla, ilahiyat, tıp, mimarlık, hukuk gibi bilim dallarının tam anlamıyla öne çıkacağı, elbette gençlerin çeşitli mesleklerde eğitim görmeleri için yeni bir fırsat olacak, zamanın ihtiyaçlarına uygun bir yüksek öğretim kurumu, yani bir kolej kurulması talebi oluştu.

1871 yılında Kilikya Protestan Kiliseler Birliği’nin yıllık toplantısı Adana'da yapılır. Toplantıya Kilikya'daki 23 Protestan kilisesinden gelen pederler, vaizler ve temsilciler ile American Board of Commissioners for Foreign Missions’ın (Yabancı Misyonlar için Amerikan Komiserler Kurulu), Türkiye’de bilinen şekli ile Amerikan Bord Heyeti’nin kıdemli sekreteri Nathanael Clark katılır. Toplantıda ele alınan temel konulardan biri de Kilikya'da bir kolej kurulması fikri. İstanbul’da bulunan Robert Kolej'e [4] eşdeğer bir yüksek öğretim kurumu kurulmasına karar verilir [5].

Tasarı, Bord'a sunulur ve Bord bunu kabul eder ve 1872'de hazırlıklar başlar. Kolej için Antep seçilir ve kurumun isminin Merkezi Türkiye Koleji olmasına karar verilir. Programın en önemli bölümlerinden biri de hastane ile birlikte tıp dersiydi [6].

Hem Mütevelli Heyeti hem de Yerel Yönetim Kurulu oluşturulur. Kolejin 1901 raporuna göre, Mütevelli Heyeti şu üyelerden oluşuyordu: Başkan J. M. W. Hall, Kâtip Judson Smith, Muhasip S. F. Wilkins, Charles H. Daniels, H. H. Proctor, Edward R. Stearns, Elbridge Torrey, W. A. ​​Bartlett. Yerel yönetim kurulu üyeleri ise şunlardı: Başkan Americus Fuller, Kâtip ve Muhasip John E. Merrill, yerel maddi imkanlar muhasibi Garabed Barsumian vs. [7]

1872 yılı ilkbaharında yüksek öğrenim kurumunun kurulması için gerekli hazırlık çalışmaları her açıdan başlamıştı. Antep Ermeni Protestan cemaati 1.600 Osmanlı Lirası toplamış, Hacı Ta’a Efendi eğitim kurumu inşası için 100 dönümden fazla [8] arazi bağışlamıştı. Çeşitli kişiler taş, kereste vb. bağışlıyor. Pastör Tilman Trowbridge, para toplamak için İngiltere ve Amerika'ya gider. Kişisel bağlantıları ve basında verdiği reklamlar sayesinde büyük miktarda para toplamayı başarır. Amerika, İngiltere ve bir ölçüde Fransa'daki Protestanlar bu girişimlere büyük katkı sağlar [9].

İstanbul’da yayınlanan “Avedaper” (Müjdeci) dergisi Trowbridge'in başarılı bağış toplama kampanyası hakkında yazar. Gazete, İngiltere ve Amerika'da toplanan miktarın 10.239 Osmanlı Lirasına ulaştığını bildiriyordu [10]. Derginin sonraki sayılarında da ayrıca bağış toplama, bağışçılar ve kolej hakkında bilgiler yer almakta [11].

Kolejin kurulması için gerekli uygun bir öğretim kadrosu da hazırlanıyordu. Aleksan Bezciyan da gelecekte kolejde ders vermek için gerekli adımları atıyordu. Becerilerini geliştirmek için Yale Üniversitesi'ne gitmek üzere Amerika'ya gider [12].

Ayrıca bir hastane ve tıbbiye şubesinin kurulması da mümkün hale gelir. Hastanenin yapımı için gerekli para, Antep'e yerleşen ilk Protestan misyoner olan ve erken yaşta hayatını kaybeden Amerikalı başhekim Pastör Azariah Smith'in Amerikalı akrabaları tarafından toplanır ve kuruma Smith'in adı verilir. İnşaa Komitesi Mr. Fuller’in başkanlığında 8 üyeden oluşuyordu (yarısı Amerikalı). Binanın mimarı Kesap misyoneri Mr. Lucien Harper Adams'dı. İnşaat için gerekli izin ve ruhsatlar da alınmır [13].

Öğrenci yetiştirmek için yeni bir okul açılır. Eski İlahiyat Semineri mezunu Maraşlı Sarkis Yenovkyan müdür olarak atanırken, Robert Kolej mezunlarından Urfalı Hovakim Srboyan da başöğretmen olarak göreve getirilir. 1874 yılında Aleksan Bezciyan da geri döner ve söz konusu okuldan en yetenekli 15 öğrenciyi seçerek onları istenilen seviyeye getirene kadar eğitmeye başlar. İki yıl içinde öğrenci sayısı 38'e ulaşır. 1876'da bu öğrencilerden 11'i birinci sınıf (frashman year) öğrencisi olur [14].

16 Haziran 1875’den itibaren eğitim programını Bay Fuller yönetmeye başladı. 31 Ocak 1876’da İdari Konsey toplantısı sırasında kolej başkanının seçilmesi konusu görüşüldü. ​​2 Kasım 1876’da Tilman Trowbridge başkanlığa seçildi. Kolej binasının inşaatı henüz tamamlanmadığından, derslere başlamak için bir bina kiralandı. 1877'de Hovhannes Krikoryan, yardımcı öğretmen olarak Sarkis Levonyan ve Malatya doğumlu Hovhannes Yazıcıyan (Natık Hoca) Osmanlıca öğretmeni olarak çalışmaya davet edildi [15].

1878 yılında Merkezi Türkiye Koleji’nin inşaatı tamamlandı. Antep'in batısında bir tepe üzerinde, harika bir konumdaydı. Kolejin mülkiyetinde olan 60 akre (yaklaşık 0,25 kilometrekare) büyüklüğünde bir araziyi kaplıyordu. Kolej binası krem ​​rengi kireç taşından yapılmış olup, siyah taşlarla süslenmişti. Üç kattan ve bir bodrum katından oluşuyordu, öğrencilerin sıralarının bulunduğu bir eğitim salonu ve yatılı bölüm için gerekli koşullar mevcuttu. Kolejde on derslik, kütüphane, küçük bir laboratuvar vs. vardı. Kütüphanede çoğunluğu İngilizce olmak üzere 4.000 kitap vardı. Hristiyanlık, felsefe vb. konularda kitaplar vardı. Kütüphane ayrıca İstanbul’da yayınlanan Ermenice ve Türkçe süreli yayınları da alıyordu [16]. Bir süre sonra kütüphanedeki kitap sayısı 7.600'e ulaştı ve bunların 1.337'si Ermeniceydi [17].

Koleje aynı yıl sultanlık fermanı ulaşır ve yeni inşa edilen binada 50-55 öğrenciyle eğitim öğretime başlar. 1879'da, daha önce adı geçen öğretmenlere ek olarak, Prof. Aleksan Bezciyan, Dr. Süni, Mr. Fuller ve hala tıp öğrencisi olan Sımpat Kaprielyan Ermenice öğretmen olarak ders veriyorlardı [18].

1880 yılında Merkezi Türkiye Koleji 7 kişiyle ilk mezunlarını verir [19]: Stepan Gülüzyan (Maraşlı), Nazar Kürkçüyan, Zenop Bezciyan, Hovhannes (Hanne) Khırlopyan, Antep’ten Krikor Boğosyan ve Hovhannes Cememyan ve tıp diploması alan Theoloğos Biziradis. İlk mezunlardan Krikor Boğosyan ve Zenop Bezciyan yardımcı öğretmen olarak göreve başlar. 1881 yılında tarih ve diğer derslerde öğretmen yardımcısı olarak Pastör Garabed Markaryan da aralarına katılır. Mr. Trowbridge'in ileri görüşlülüğü ve çabaları sayesinde, kolejin bazı öğretmenleri ve yetenekli mezunları becerilerini geliştirmek veya yüksek öğrenim görmek üzere Avrupa ve Amerika'ya gönderilir.

Merkezi Türkiye Koleji öğretmenlerinden Sarkis Levonyan ve Hovhannes Krikoryan, 1880-1883 yılları arasında Yale (Connecticut) ve Amherst (Massachusetts) üniversitelerinde ihtisas yapıp, döndükten sonra Matematik ve Felsefe öğretmenliği yaptılar. 1883 yılında Zenop Bezciyan Fransa'ya gönderilir [20].

1883-1884 ve 1884-1885 eğitim-öğretim yıllarında Merkezi Türkiye Koleji'nde Ermenice dersleri Eğinli Pastör Mardiros İknadiosyan, 1885-1886 ders yılında ise Manase Papazyan üstlenir. Papazyan da Amerika’ya gider ve yerine Kolej mezunlarından Arapgirli Ğazar Diraduryan  getirilir. Maraşlı Sarkis Samuelian da yardımcı öğretmen olarak görev yapmaktaydı. Samuelyan’ın yerine, ünlü şair Yeğya Demircibaşyan tarafından şiirsel yeteneği nedeniyle "Kilikya’nın Bülbülü" olarak adlandırılan Kolej’in 1890 mezunu Tavit Der Ğazaryan getirilir [21].

1884-1885 öğretim yılında Kolejin müfredatına, Nazar Kürkçüyan, Michel Antaki ve Devlet Poladyan tarafından verilen Fransızca de eklendi. Aynı dönemde Berecikli Hagop Asaduryan, 1885-1886'dan itibaren ise Elbistanlı Stepan Hoca Yakubyan Osmanlıca dersleri vermekteydi. Heinz ve Mr. Charles Ricks de 1885-1887 yılları arasında iki dönem Kutsal Kitap, Tarih ve Coğrafya öğretmeni olarak görev yapmışlardır. 1887 yılında Zenop Bezciyan, Sorbonne Üniversitesi'nden hukuk alanında mezun olduktan sonra geri döner ve Fransızca, Genel Tarih ve Osmanlı mevzuatı uzmanı olarak çalışmaya başlar [22].

1888 yılında Saint Petersburg’da yayınlanan "Araks" gazetesi, Merkezi Türkiye Koleji'nden bahsederken, eğitimlerini çoğunlukla Amerika'da almış çok sayıda Amerikalı ve Ermeni-Protestan profesörün burada ders verdiğini kaydeder [23].

1888 kurum için zor bir yıl olur. Kolejin ilk başkanı Pastör Tilman Trowbridge vefat eder ve yerine Mr. Americus Fuller yeni başkan seçilir. Kolejin finansmanı bu dönemde biraz azalmış olsa da, yüksek nitelikli öğretim üyelerinin çabaları sayesinde faaliyetlerini kesintisiz olarak sürdürebilir [24]. Kolejde Tarih, İngilizce ve Yunanca dersleri veren Prof. John E. Merrill Kolej müdürlüğüne atanır [25].

1890 da ağır bir yıldı. 26-27 Aralık gecesi Merkezi Türkiye Koleji’nde bir yangın çıkar ve binanın üçte ikisinden fazlası yanar ve 3.000 Osmanlı Lirası kayıp yaşanır. Ancak misyonerlerin ve Amerikalı hayırseverlerin cömertliği sayesinde bu hasarlar kısa sürede onarılır.

1895 Hamidiye Katliamları sırasında kolej faaliyetleri yaklaşık 10 gün kesintiye uğrar. Kolej, hastane ve Kız Semineri'nin binaları hasar görmez. Kolej katliam sırasında, kendi arazisinde 100-120 Ermeni'ye barınma ve kurtuluş imkânı sağlar. Katliamlardan sonra, hem yaşamsal hem de siyasal nedenlerle, kolejin öğretim kadrosu ve tüm öğrencileri yıl sonuna kadar kurumda kalır [26]. O esnada (muhtemelen 1890'da?), hükümet, yalnızca kurumun iç faaliyetleriyle ilgili materyalleri basmak için kullanılan Kolej matbaasının baskı kalıbına el koymuştu [27]. O yıllarda Kolejde ayrıca ayda bir hazırlanan ve ay sonunda kamuoyuna okunan el yazısıyla hazırlanan bir dergi olan “Seda-ı Hâkikat [28]” da vardı. 1893-1894 yıllarında derginin yazı kurulunda Avedis Cebeciyan, Krikor Yenikomşuyan ve Yeğya Kasuni bulunuyordu. Onların önerisi üzerine aylık derginin bazı makaleleri Ermeniceye hazırlanır ve ardından aylık derginin tamamı Ermeniceye yayınlanır [29].

1902 yılında Merkezi Türkiye Koleji’nin 25. Gümüş Yılı kutlanır. Bir çok misafir ziyaret eder ve kutlama mesajları yayımlanır [30].

İstanbul'da yayınlanan “Arevelk” gazetesi 1904 yılında Merkezi Türkiye Koleji'nin faaliyetlerine değinip, okulun yedi yıllık bir eğitim süresine sahip olduğunu yazdı. Hristiyanlık, Fizik, Metroloji, Biyoloji, Tarih, Felsefe, Ekonomi, Osmanlıca, Ermenice, Yunanca, İngilizce, Fransızca ve Müzik dersleri veriliyordu. Öğrenim ücreti 9-10 Osmanlı lirasıydı. Gazete ayrıca okula kabul sistemini anlatıp, başvuruların idarenin belirlediği süre içerisinde ücretsiz olarak gönderildiğini bildiriyordu. Önümüzdeki eğitim yılı, yani 1904-1905 eğitim-öğretim dönemi 14 Eylül'de başlayacaktı [31].

Merkezil Türkiye Koleji Başkanı Mr. Fuller 1905 yılında istifa eder ve eşiyle birlikte Amerika'ya döner. Yerine, ilk önce Antep’te, daha sonra Halep’te, Halep Koleji’nin ilk müdürü (1924-1937) olarak 30 yılı aşkın bir süre görev yapacak olan Mr. John Merrill başkan seçilir. Merrill'in liderliğinin ilk yıllarından itibaren Kolej hızlı bir ilerleme sürecine girer. O, Koleji bir üniversiteye dönüştürmek istiyordu ve bunun için eğitim programında kademeli değişiklikler yaptı. Öğretim kadrosunu genişletti, birinci sınıftan itibaren dersler, bölüm talimatlarıyla daha uyumlu olacak şekilde seçmeli hale geldi [32]. Öğretim sürecinde çoğunlukla Amerika'da veya başka yerlerde eğitimlerine devam etmiş eski kolej öğrencilerine yer veriyordu. Bunların arasında psikoloji ve pedagoji dersleri verecek olan Jesse Matosyan da vardı. Kolejde ayrıca başlangıç seviyesinde bir ticaret dersi de açıldı. Bunun için 1905-1907 yılları arasında Mihran Bezciyan yardımcı öğretmen olarak davet edildi. 1907 yılında Antepli Garabed Dağlıyan Prof. Aleksan Bezciyan’ın yardımcısı olarak atanır, Osmanlıca öğretmenliğine ise Antepli Lütfi Levonyan getirilir. Kolej müfredatına Arapça da eklenir. Necib Cebeciyan ve Lütfi Babigyan mimarlık ve matematik dersleri veriyorlardı. Kolej mezunlarından Yakub Der-Krikoryan 1912’de kütüphane görevlisiydi. Prof. Aleksan Bezciyan 1913 yılında vefat eder. Yerine Prof. Garabed Dağlıyan getirilir [33].

1913-1914 eğitim yılı raporuna göre, Merkezi Türkiye Koleji sekreteri Zenop A. Bezciyan, kayıt sorumlusu ve sekreter yardımcısı Hovhannes B. Hasırcıyan, kitaplık sorumlusu ve mücellithane müdürü Manase Altunyan, müze sorumlusu Lütfi H. Babigyan, kimya laboratuvarı sorumlusu Garabed K. Dağlıyan, yatılı öğrenciler müdürü Arşag Rumyan, tedarikçi Kevork Heğinyan ve matbaacı Sarkis Laleyan'dı. Kolejdeki Hristiyanlık eğitmenleri Başkan John Ernest Merrill, Pastör Hagop Nacaryan ve Lutfi Levonyan’dı. Dağlıyan, Babigyan, Jesse Matosyan ve Setrak G. Matosyan fen bilimleri öğretirken, matematik dersini L. Babigyan, S. G. Matosyan, sosyoloji, ekonomi ve tarih derslerini Z. Bezciyan, psikoloji ve pedagoji derslerini J. Matosyan, felsefe dersini yine John Merrill ve J. Matosyan, Osmanlıca ve Arapça derslerini Lutfi Levonyan, M. Kazancıyan, E. Haşiş, Abdülkadir Kemal ve İstirabzade Celal, İngilizce dersini R. K. Hill, A. Kayayan, H. B. Hasırcıyan ve Miss Hill, Fransızca dersini Michel Antaki, Yunanca dersini Fred Alexis, Yeni Ahit dersini Miss Elizabeth Merrill (Pastör Tilman Trowbridge'in kızı), müzik dersini (vokal ve pratik) Hagop Üvezyan, güzel yazı ve resim dersini M. Kazancıyan ve Pilibos Sarkisyan, beden eğitimi dersini ise R. K. Hill, L. R. Fowle, Dr. F. O. Smith, G. M. Wilkos veriyordu. Söz konusu eğitim-öğretim yılında Arşag Rumyan ise Ermenice dersi veriyordu. Farklı yıllarda görev yapan Ermenice öğretmenler olarak şu isimler anılmakta: Prof. Nışan Balyozyan ve Prof. N. Y. Cebeciyan [34].

1908'de Meşrutiyet'in yeniden ilan edilmesiyle birlikte Kolejde yeniden matbaacılık yapma imkânı doğar. 1913-1914 döneminde 730.000 sayfa basılmış, 659 kitap ve 25.397 defter ciltlenmiş, 28 öğrenciye istihdam imkânı sağlanmıştır [35].

Merkezi Türkiye Koleji'ndeki eğitim-öğretim yılı, I. Dünya Savaşı'nın başlangıcında kesintiye uğramadı. 16 Haziran 1915'te mezun vermeden sona erdi; çünkü son sınıf yoktu [36].

Kolejin üst sınıflarında okuyan ve görev yapan öğrenci ve öğretmenlerin bir çoğu Osmanlı ordusuna alınır. Hükümet sık sık sadece koleji değil, misyonerlere ait diğer binalarda da aramalar yapıyordu. Seferberlik devam ediyor, hatta reşit olmayan gençler bile askere alınıyordu. Zaman zaman askeri ve savaş ihtiyaçları bahane edilerek binalara el konuluyor, daha sonra iade ediliyordu.

Savaş yıllarında kolejin faaliyetleri kesintiye uğramış ve ancak mütarekeden sonra okul yeniden açılabilmiştir. 1 Aralık 1919 tarihinde sadece Merkezi Türkiye Koleji için öğrenci yetiştiren yüksek okulu açmak mümkün olur. Bay ve Bayan John ile Elizabeth Merrill'in Amerika'ya çağrılmasıyla, bu okulun müdürlüğünü Pastör John Martin üstlenir.

Mütarekeden sonra kolej binası önce İngiliz ordusunun denetimine girmiş, daha sonra Fransız ordusunun eline geçmiştir. 1921 yılının Şubat ayında Amerikalılar, Fransız yetkililerden kolej binalarının kendilerine iade edilmesini talep ederler. Yenileme çalışmalarının ardından Ekim ayında eğitim-öğretim yılına başlanması planlanıyordu. 1923 yılının başında, Ermeniler yeniden Antep’I terk etmeye zorlanır. Bunun üzerine Başkan John Merrill koleji Suriye'ye taşımayı düşünür. Ancak bazı müzakerelerin ardından 1924 yılının başında Merrill ve kolej yönetimi, eğitim kurumunun Halep'e taşınmasını uygun buldular. Halep Amerikan Koleji (Halep Koleji), Antep Merkezi Türkiye Koleji'nin yasal halefidir [37].

Böylece Amerika'nın en büyük eğitim kurumlarından birinin tarihi Antep’de sona eriyor. Bir Ermeni kurumu olmamasına rağmen faaliyetleri Ermeni Soykırımı yıllarında aksamış ve gerilemiş, Ermenilerin Antep'i ikinci kere terk etmesinden sonra da faaliyetlerini durdurmuştur.

1886-1887 eğitim yılında Kolej’in Genç Hıristiyanlar Derneği kuruldu. Aynı yıllarda, amacı Türkçe konuşan Ermeni öğrenciler arasında Ermenice konuşmayı teşvik etmek olan "Ermenice Konuşanlar Derneği" de kuruldu. Derneğin Ermenice kitaplardan oluşan bir de kütüphanesi vardı.

Yıllar içinde, "Edebiyat Derneği", "Spor Derneği", "Öğrenci Derneği" ve "Mezunlar Derneği" gibi birlik ve dernekler de kurulur. Mezunlar Derneği, kolejin maddi imkanlarını sürekli olarak arttırmaya ve kısıtlı imkanlara sahip öğrencilere yardım etmeye çalıştı [38].

1882-1892 yıllarında Prof. H. K. Krikoryan'ın çabalarıyla müzik öğretimi başladı. Ayrıca bayramlarda veya törenlerde performans sergilemeye başlayan bir koro kurdu. Prof. Krikoryan ayrıca yıllarca kilise ayinleri sırasında icra edilen bir dizi İngilizce şarkı çevirdi. Öğrencilerinden biri olan Harutyun Muradyan, sergilediği yüksek başarı nedeniyle kolej yönetimi tarafından Amerika'ya gönderilir. Şan ve piyano alanında kendini geliştirdi. Muradyan 1895'te geri döner ve 1906'ya kadar kolejde çalışır. Öğretmenlik yıllarında, her zaman org eşliğinde yapılan koro performansları ve müzik dersleri ciddi başarılar elde etti.

1906-1911 yılları arasında Yeğya Kasuni, 1912-1915 yılları arasında ise Hakop A. Üvezyan kolejde müzik dersleri verdi. Üvezyan keman çalma becerisini geliştirmek için kolej yönetimi tarafından İsviçre'ye gönderilir. Döndükten sonra koroyu tamamen yeni yöntemlerle yönetti ve harika sonuçlar elde etti.

Kolejdeki şarkı söyleme ve müzik derslerine büyük talep vardı; kolej öğrencilerinin çoğu bu derslere katıldı ve ses yeteneği olanlar koroya katıldı [39].

Merkezi Türkiye Koleji, hazırlık sınıfıyla birlikte, çok uluslu bir öğrenci topluluğuna sahip yedi sınıftan oluşuyordu. Öğrencilerin çoğunluğu Ermeniydi, ancak Süryaniler, Rumlar, Yahudiler, Kürtler, Türkler vb. de vardı.

1878'de kolej 50-55 öğrenciyle çalışmalarına başladı, ancak kısa bir süre sonra bu sayı 80'e ulaştı ve 1890'da zaten yaklaşık 100'dü. 1886-1887 akademik yılına kolej 107 öğrenciyle başladı, ancak akademik yılın sonunda 102 öğrenci kaldı. 1888-1889 akademik yılında öğrenci sayısı 84 oldu ve bunlardan 40'ı yatılı bölümde okuyordu. Ertesi yıl, 1889'da, öğrenci sayısı 98'e, 1890-1891 öğretim yılında 94'e, 1891-1892 öğretim yılında ise 99'a ulaşır. 20. yüzyıl başlarında öğrenci sayısı büyük bir sıçrama kaydetti. 1902'de kolejde 129 öğrenci vardı ve bunların üçte ikisi yatılı bölümde okuyordu. 1903-1904 öğretim yılında, toplam öğrenci sayısı 162'ye ulaştı. 1913-1914 öğretim yılına ilişkin kapsamlı istatistiklere göre, kolejde 232 öğrenci vardı ve bunların 94'ü kolejin dört sınıfında, 138'i hazırlık sınıfında okuyordu [40].

1909 verilerine göre, toplam 308 akademik mezundan 192'si mezun olduktan sonra okullarda öğretmenlik yaptı. 58'i ise kolejden mezun olduktan sonra çoğunlukla ilahiyat ve tıp alanında daha fazla hazırlık kursu aldı. İlk 25 akademik mezun sınıfın 251 üyesinden 122'si mezuniyetten sonra diğer kurumlarda eğitimlerine devam ederek diploma aldı. [41]

Merkezi Türkiye Koleji'ndeki öğrencilerin büyük bir kısmı Antep'tendi, ancak Urfa, Kesab, Diyarbekir, Kilis, Hasanbeyli, Maraş, Eybez, Kayseri, Sivas, Zeytun, Birecik, Mardin, Siverek, Beylan, Nizip, İskenderun, Halep, Van, Rakka ve diğer yerlerden de buraya okumaya gelenler vardı [42].

Merkezi Türkiye Koleji'nin eğitim ücreti hazırlık kursları için 2 Osmanlı Lirası ve kolejin kendisi için 3 Osmanlı Lirasıydı. Yatılı öğrenciler için yıllık ücret 7 Osmanlı Lirasıydı [43]. Farklı kaynaklara göre, ücretin miktarı yıllar içinde değişti veya dalgalandı. Ders kitapları küçük bir ücret karşılığında tahsis ediliyor, ancak dileyenler bunları satın alabiliyordu.

• [1] Catalogue of Central Turkey College at Aintab, Vilayet of Aleppo, Turkey in Asia, Press of H. Matteosian, Bible House, Constantinople, 1901, p. 5.
• [2] Yeğya S. Kasuni, “Antep Merkezi Türkiye Koleji Tarihi (Tıp Okulu ve Azariah Smith Hastanesi Tarihi ile)”, Antep Ermeni Tarihi, I. Cilt, ed. Kevork A. Sarafyan, Los Angeles, 1953 (bundan böyle AET I.), s. 809-810.
• [3] a.y., s. 810.
• [4] ABD sınırları dışında kurulmuş Amerikan eğitim kurumu. 1863 yılında, İstanbul’da Christopher Rhinelander Robert ve Cyrus Hamlin tarafından kuruldu (bknz. The Encyclopedia Americana International Edition, 23. Cilt, New York, 1967, s. 566).
• [5] Yeğya S. Kasuni, “Antep Merkezi Türkiye Koleji Tarihi”, AET I., s. 811.
• [6] a.y., s. 812.
• [7] Catalogue of Central Turkey College at Aintab…, 1901, s. 3.
• [8] Bir günde sürülecek tarla ölçüsü.
• [9] Yeğya S. Kasuni, “Antep Merkezi Türkiye Koleji Tarihi”, AET I., s. 812-813.
• [10] “Antep Okulu”, Avedaper, İstanbul, 8 Şubat 1876, no: 6, s. 41.
• [11] “Antep Koleji”, Avedaper, İstanbul, 21 Mart 1876, no: 12, s. 93։ A.y., 3 Ekim 1876, no: 40, s. 317. A.y., 31 Ekim 1876, no: 44, s. 345.
• [12] Yeğya S. Kasuni, “Antep Merkezi Türkiye Koleji Tarihi”, AET I., s. 812.
• [13] a.y., s. 813.
• [14] a.y., s. 813-815.
• [15] a.y., s. 815.
• [16] Catalogue of Central Turkey College at Aintab…, 1901, s. 5-7.
• [17] Yeğya S. Kasuni, “Antep Merkezi Türkiye Koleji Tarihi”, AET I., s. 845. Bknz. Sovyet Ermeni Ansiklopedisi, V. cilt, Yerevan, 1979, s. 355.
• [18] Yeğya S. Kasuni, “Antep Merkezi Türkiye Koleji Tarihi”, AET I., s. 815-816.
• [19] Prof. H. A. Bezciyan, “Antep’in Eğitim Durumu – Geçmiş ve Şimdi”, Goçnag, New York, 30 Mart 1912, no: 13, s. 306.
• [20] Yeğya S. Kasuni, “Antep Merkezi Türkiye Koleji Tarihi”, AET I., s. 816-817.
• [21] a.y., s. 817.
• [22] a.y., s. 817-818.
• [23] Vart, “Antep Şehri”, Araks, St. Petersburg, 1888, II. Kitap, Mayıs, s. 59.
• [24] Yeğya S. Kasuni, “Antep Merkezi Türkiye Koleji Tarihi”, AET I., s. 818, 820-821.
• [25] Catalogue of Central Turkey College at Aintab…, 1901, p. 4.
• [26] Yeğya S. Kasuni, “Antep Merkezi Türkiye Koleji Tarihi”, AET I., s. 823.
• [27] a.y., s. 821.
• [28] Sadayı hakikat (Türkçe) – Gerçeğin sesi.
• [29] Yeğya S. Kasuni, “Antep Merkezi Türkiye Koleji Tarihi”, AET I., s. 846.
• [30] a.y., s. 826.
• [31] “Merkezi Türkiye Koleji - Antep”, Arevelk, İstanbul, 4/17 Ağustos 1904, no: 5635, s. 3.
• [32] Yeğya S. Kasuni, “Antep Merkezi Türkiye Koleji Tarihi”, AET I., s. 829, 835.
• [33] a.y., s. 829-831.
• [34] a.y., s. 831-832.
• [35] a.y., s. 845-846.
• [36] “Dahili [Haberler]”, alt başlık; “Protestan”, Avedaper, İstanbul, 10 Temmuz 1915, no: 28, s. 600.
• [37] Yeğya S. Kasuni, “Antep Merkezi Türkiye Koleji Tarihi”, AET I., s. 836-839.
• [38] a.y., s. 846.
• [39] a.y., s. 861-866.
• [40] a.y., s. 821, 841, 843-844.
• [41] Bulletin of Central Turkey College, Aintab, Turkey in Asia, Levonian memorial and Alumni number, published by Central Turkey College, September, 1909, p. 36.
• [42] Yeğya S. Kasuni, “Antep Merkezi Türkiye Koleji Tarihi”, AET I., s. 844.
• [43] a.y.