Protestan Okulları

Yazar Vahram L. Şemmasyan [Shemmassian], 06/03/25 (Son değişiklik 06/03/25). Çeviren: Arlet İncidüzen.

1856 yılında Halep vilayetinin Urfa kentinden Harutyun (Harutyun) Cerahyan adlı bir vaiz Bityas’ta “küçük bir [Protestan] okul” kurmuştur. [1] Bu belki de Musa Dağı’ndaki en eski eğitim kurumudur. Ekim 1857’de, on sekiz yaşındaki Bityaslı Garabed Seklemyan sekiz ay boyunca burada öğretmenlik yapar. [2] Üç yıl sonra bu “düzenli” okul [3] 31 erkek ve 15 kız olmak üzere toplam 46 öğrenciye sahiptir. Yaklaşık 17 yetişkin erkek ve 2 yetişkin kadın da burada eğitim almaktadır. [4] 1862 ve 1863’te öğrenci sayısı sırasıyla 45 (33 erkek, 12 kız) artı 25 yetişkin öğrenci ve 34 (22 erkek, 12 kız) artı 6 yetişkin öğrenci olarak belirtilmiştir. [5] Belirsiz bir nedenden dolayı -belki de köyde bir Apostolik okulunun açılmasıyla ilgili olarak- 1866 ve 1867 yıllarında öğrenci sayısı keskin bir şekilde 14’e düşmüş [6] ancak bir yıl sonra 65 (35 erkek, 30 kız) olarak yeniden güç kazanmıştır. [7] Bütçeye gelince, misyonerlerin 1861’de 10 dolar, 1862’de 40 dolar ve 1869’da yaklaşık 26 dolar (600 Osmanlı kuruşu) ayırdıkları görülmektedir. [8]

Bityas’ta kadın eğitimine karşı açık bir muhalefet olmadığı görülmekle birlikte, insanlar henüz kadınları eğitmen olarak aralarına kabul etmeye hazır değildi. Örneğin 1872’de, Yatılı Antep Okulu’ndaki kızlar arasında “değerli ve yetenekli” bir öğretmen bulunmasına rağmen, bir misyoner “o köyde [Bityas] kadın öğretmenlere karşı öyle bir önyargı var ki... tüm argümanlarıma rağmen oradaki kardeşleri bu öğretmeni kabul etmeye ikna edemedim. En fazla, yazı köyde geçirmemiz ve okul için evimizde bir oda açmamız koşuluyla, küçük çocuklarını ona göndermeye razı oldular.” [9] Aynı zamanda, görevli papazlar vaiz-öğretmen rolünü birlikte üstlenmedikçe erkek eğitmenleri işe almak çok zordu. [10] Apraham G. Seklemyan’ın anılarında bahsettiği Hacı Apraham Nigoğosyan buna bir örnektir:

“Aslında iflas etmiş olan Antepli bir iş insanıydı. Geçinebilmek için misyonerlerden kendisini bir yerde vaiz olarak görevlendirmelerini istedi. Onlar da onu Bityas’a gönderdiler. Eğitimi sadece ilkokul düzeyindeydi; öğretmenlik ya da vaizlik için özel bir hazırlığı yoktu. Ancak hevesli ve çalışkan biriydi; bir okulun nasıl yönetilmesi gerektiğine dair bazı fikirleri vardı. Okul hayatını tecrübe etmişti. Bununla birlikte ciddi bir eksikliği vardı. Tam bir Ayntabtzi [Antepli] olduğu için hiç Ermenice bilmiyordu. Tek bildiği dil Türkçeydi; o bile oldukça kaba ve taşralıydı. Öğrencilerine yardım etmek yerine sık sık kafalarını karıştırırdı”. [11]

Disiplin (tüm okullarda) çok katıydı, fiziksel ceza ebeveynlerin rızasıyla uygulanıyordu. Seklemyan 1860’ların sonundan 1877’ye kadar olan okul günlerini şöyle hatırlıyor:

“Öğretmenlerden biri... neredeyse her sabah bizi sıraya dizer ve nar [kendi ifadesiyle] kırbacını kullanarak her birimizin avuç içlerine bir iki sert darbe indirirdi. Diğer zamanlarda ayaklarımızı birbirine bağlayarak (falaka) bizi yere yatırır ve yine bir kırbaçla ayak tabanlarımızı acımasızca kırbaçlamaya başlardı. Zavallı gençlerin zalimce azap altında ağladıklarını ve merhamet için yalvardıklarını görmek bazen yürek parçalayıcıydı. Bazıları azaptan sonra o kadar acı çekiyordu ki ayakta duramıyorlardı. Öyle şiddetli kırbaçlanıyordu ki küçük çocukların ayak tabanlarının kanadığını gördüm. Çok iyi hatırlıyorum, bu öğretmenin elinde sürekli çektiği tespih vardı. Öğrencilerden ne olursa olsun başlarını kitaplarından kaldırmamalarını isterdi. Sonra tespihi havaya fırlatır ve düşerken yakalardı. Sınıfın neredeyse tamamı öğretmenin oyununu izlemek için başını kaldırırdı. Sonra ceza başlardı; hem de ne acımasızlıkla. Henüz çocuk olmama rağmen, böyle bir cezalandırma ile eğitim ya da okumayı öğrenme arasında nasıl bir bağlantı olabileceğini anlayamıyordum... İnsanlar cezalandırmadaki bu aşırılıktan pek endişe duyuyor gibi görünmüyorlardı. Bunun öğretmenin en önemli görevlerinden biri olduğunu düşünüyorlardı. Çocuklarını okula getiren ebeveynlerin, öğretmene çocuklarının iyi eğitilebilmesi için sopayı esirgememesini söylediklerini duydum. “Eti sizin, kemiği bizim” derlerdi.” [12]

1876’da Bityas’taki müfredat “okuma yazma öğrenmek, İncil, Arit[metik] ve Coğrafya öğrenmek”ten oluşuyordu ve öğrencilerin “okulun ibadet törenlerinde hazır bulunmaları ve haftalık akşam toplantılarına katılmaları gerektiği” gerçeğinden bahsetmeye bile gerek yoktu. [13] 1884’te program “Okuma, Yazma, İmla, Gramer, Coğrafya, Aritmetik, Osmanlıca okuma-yazma, Fizyoloji ve Ermenice konularında iyi bir eğitimi içerecek şekilde genişletildi. Kitlelerin ihtiyacı olan tek şey bu ve yine de birkaçı daha yüksek eğitim için feryat ediyor, eğer masrafları biz [misyonerler] karşılayacaksak bu tabii ki imkânsız.” [14] Öğrenim ortamı göz önüne alındığında bu dersleri sürdürmenin zor olduğu aşikârdı. Örneğin 1887’de “[okuldaki] düzen ... çok iyi değildi lakin çocuklar yerde otururken gerçek bir düzenin mümkün olup olmadığı da soru konusudur.” [15] Benzer şekilde, 1892-1893 eğitim-öğretim yılında da disiplin “düzensiz devam ve derslerin sıkça iptal edilmesi nedeniyle tatmin edici bir seviyede değildi.” [16]

Yüzyılın başında Bityas’ta Protestan eğitimi tutarsız bir şekilde ilerledi. Öğretmen ve vaiz 1901-1902 yıllarında öğrenmeye karşı büyük bir heyecan yaratmış olsa da bu heyecan ertesi yıl kaybolmuştu. [17] “Bityas halkı, ipek sanayisini mükemmelleştirmek için gösterdikleri enerjinin yarısını eğitim ve ruhani konularda gösterseydi -bir misyonerin de belirttiği gibi- bölgemizdeki en iyi ve en gelişmiş cemaatlerden biri olurlardı.” [18] Dahası, 1905-1906’da “alışılmadık derecede başarılı” bir okul yılı geçirmelerine [19] ve Bityas’ın “eğitim konusunda Yoğunoluk’tan çok daha girişimci olmasına rağmen... dağın geneli, çocukları için çok yönlü eğitimin değerini takdir etmekte yavaş kalmaktadır.” [20] Ve 1908-1909’da istihdam edilen öğretmenden bahsederken, “disiplin konusunda etkilidir ama bu okullardaki neredeyse tüm diğer öğretmenler gibi, ‘öğretmek’ kelimesinin anlamını anlamamaktadır.” [21]

Yoğunoluk’ta 1871 gibi erken bir tarihte 8 erkek ve 2 kız öğrenciden oluşan bir Protestan okulu mevcut olmasına rağmen, [22] asıl 1880’de “[Apostolik] Ermeniler arasında yer edinmiş büyük bir aracı” olarak ciddi bir şekilde faaliyete başlamıştır. [23] Fakat başlangıçta, uygun bir binaya sahip olmaması nedeniyle faaliyetleri önemli ölçüde sekteye uğrar. [24] Özel bir ödenek çok faydalı olacaktı çünkü “Antep bölgemizde 25 Türk lirasını daha avantajlı bir şekilde harcayabileceğiniz bir yer yok” [25] ki bu miktar Antep Ruhban Okulu’nun derslik katının maliyetine neredeyse eşitti. [26] Kasım 1880’de enerjik bir komite başkanlığında yeni bir tesis kullanıma hazırdı. [27] Başarılı bir yılın ardından, okulun müdiresi Anna Şerbetçiyan Bityaslı bir adamla evlenip buradan taşınınca Yoğunoluk’taki okul 1883’e kadar nitelikli bir idareciden yoksun kalmıştır. [28] Bu tarihten sonra işler düzelmiş olmalı ki 1887’de Hıdır Bey’in ihtiyaçlarını karşılamak üzere biri erkekler, diğeri kızlar için olmak üzere iki okul aynı anda faaliyete geçmiştir. Dışarıdan gelen iki kişi, Eğinli Mardiros ve Yister Ekmekçi, toplam 61 öğrenciye eğitim veriyordu ve bu öğrenciler “oldukça küçüktü, ekmek mücadelesi ebeveynlerini onları normalden daha erken çalışmaya götürmeye zorluyordu”. [29] Belki de 1888’de erkek okulunun kapatılmasının nedeni budur. [30]

Sonraki çeyrek yüzyılın büyük bölümünde Yoğunoluk’taki eğitim hayatı düşüşe geçti. 1890’larda dört yaşından küçük çocuklara Osmanlıca okuma-yazma öğretmek için neredeyse her yıl yeni bir öğretmen işe alınıyordu. [31] Öğretmenler öğrenmeye karşı gerçek bir ilgi yaratamadıkları için 1900’lerde öğrenci sayısı azaldı. Yukarıda ima edildiği gibi, bunun altında ekonomik nedenler de yatmaktadır. Ebeveynler çocuklarını okutmak konusunda isteksizdi çünkü onlara kendi işlerinde, ticarette ya da ev işlerinde ihtiyaç duyuluyordu. Erkekler söz konusu olduğunda, “insanlar erkek çocuklarını yaklaşık on yaşına geldiklerinde tarak ticaretine sokmak istiyor ve okula gitmelerine izin vermek için gerekli fedakârlığı yapmaya yanaşmıyorlar.” [32] Kadınlarda ise “halk çocuklarını, özellikle de kız çocuklarını eğitmeyi çok az önemsiyor. Okula giden kızların hayatlarını odun ve su taşımakla geçirmediklerinden ve bu yüzden köy için hiçbir değer taşımadıklarından şikâyet ediyorlar.” [33]

Bu ekonomik faktörle başa çıkabilmek için bir vaiz, gündüz çalışan çocuklar için akşam dersleri düzenlemeye çalıştı fakat proje “ilgisizlik nedeniyle başarısız oldu.” [34] Başka bir strateji kullanan bir kadın öğretmen, her Pazar Okulu’ndan sonra toplanan kadınlar ve kızlar için okuma becerilerini geliştirmek ve kendilerine ait küçük bir kütüphane oluşturmak için bir dernek kurdu. [35] Papaz Samuel İngilizyan ve eşinin başlattığı “yeni bir okul değerlendirme planı”nın çok başarılı bir şekilde işlediği ve halkın kendi payına düşen harcı derhal ödediği 1911-1912 yıllarında işler biraz daha iyi görünüyordu ve birçok Gregoryen [Apostolik Ermeniler] ilk başta okuldan ayrılsa da çoğu birkaç hafta içinde kaçınılmaz olana boyun eğip geri döndü. [36]

Hacı Habibli’deki ilk Protestan okulu 1861 yılında kapılarını açtı. [37] Öğrenci sayısı bir yıl içinde 15’ten 35’e çıktı ve 1870’lere kadar öğrenci sayısı bu civarlarda kaldı. [38] Bu yirmi yıl boyunca misyonerler bu ve benzeri kurumları ne pahasına olursa olsun açık tutmaya kararlıydı; yoksulluk çeken yerler eğitimden mahrum bırakılmamalıydı. [39] Bu kesin destek politikası sonunda yeniden gözden geçirildi ve mali açıdan savunulamaz bulundu. Buna göre, “Misyona çok açık bir şekilde... kiliselerin ve okullarının bir şekilde bitişik köylere uyum sağlaması gerektiği talimatı verildi. Ek [masraflar] gerektirebilecek eski yerlerinin yakınında yeni kurumlar açarken veya bu kurumları açık tutarken büyük özen gösterilmelidir.” [40]

Hacı Habibli bu küçük Protestan toplulukları kategorisine girmektedir. 1880’lerin başında okulun mevcudu 12 öğrenciye düşmüştü ve her ne kadar 6 öğrenci de akşam derslerine katılıyor olsa da, “öğretmen vaaz vermek ve [Apostolik] Ermeniler arasında çalışmakla görevli olmasaydı, bu kadar küçük bir okul bu harcamayı gerektirmezdi.” [41] Daha pratik bir çözüm, beş ay Hacı Habibli’de ve beş ay Bityas’ta ders vermek üzere nitelikli bir öğretmen istihdam etmektir. [42] Hacı Habibli “uzun uğraşlardan” sonra, yaklaşık 1884’te ortak öğretmen fikrini kabul etti. [43] Bu deneme uzun sürmedi çünkü 1889-1890’da misyon “bir şekilde yeniden ayrı bir okul açmaya” ve Hacı Habibli’de yıllık 4.500 kuruşluk bir maliyetle dini hizmetlere devam etmeye başladı. [44] Ancak sorumlu misyonerin de kabul ettiği gibi, Protestanların ayrı bir okul talepleri karşılanmazsa Apostolikliğe geri döneceklerine dair ültimatomlarına rağmen bu hata daha sonra tekrarlanmadı. [45]

Hacı Habibli’den sorumlu misyoner kararını yeniden gözden geçirmedi çünkü Apostolik Kilisesi’ne geri dönüş “[Protestanların] özel bir alışkanlık ya da tavır değişikliğini gerektirmeyecekti.” [46] Misyonerlik çabalarının Protestan çocukları yerine Apostoliklere fayda sağladığını görmek de sinir bozucuydu. Örneğin 1890-1891 ve 1891-1892 öğretim yıllarında 27 öğrenciden 22’si ve 32 öğrenciden 27’si Apostolik Ermeniydi. [47] Bu nedenle, “Misyonun [Apostolik] Ermeni çocukların eğitimi için okullar açabileceği gün geçmiştir.” [48]

Protestanlık Kabusiye’de sağlam bir yer edinemediği için eğitim de buna bağlı olarak zarar gördü.  Burada iki kez okul tesis edildi: biri 1861’de 15-20 öğrenciyle [49] açılmış, diğeri ise Ekim 1880’de açılmış lakin öğretmenin hastalığı nedeniyle kısa bir süre sonra kapatılmıştır. [50] Kuşkusuz yerliler öğrenmeye karşı “büyük bir arzu” duyuyorlardı lakin misyonerler kendi bütçelerini karşılamadıkları sürece güçsüz topluluklarda okul açmayı reddettiler. [51] Bu duruma rağmen Kabusiye’den birkaç kız misyonerlerin mali desteğiyle eğitim almak üzere Kesab’a gönderildi. [52] Bu genç kızlarda biri mezun olduktan sonra “kırk yetişkin kızdan” oluşan tamamı Apostolik bir gruba öğretmenlik yapmak üzere doğduğu köye döndü. [53]

Hıdır Beg, Hacı Habibli ve Kabusiye gibi, bir yan cemaat olarak görülüyordu; buradaki herhangi bir kilise veya okul Yoğun Oluk ile birlikte faaliyet göstermeliydi. İstisnai olarak, 1878 yılında Hıdır Beg’de yaklaşık 20 öğrencili ayrı bir Protestan okulu vardı. [54] 1880’lerin başında 9 erkek çocuk ve gençten oluşan bir grup her akşam bir Protestanın evinde okuma dersleri alıyordu. [55] 50 kadar çocuk bir okul oluşturabilirdi ancak “bu talebi bir dereceye kadar karşılamak ve yine de ayrı bir topluluk tehlikesinden kaçınmak için ben [misyoner Lucien H. Adams] Yoğunoluk’taki okul için ödeneğin, Hıdır Beg’de her hafta üç gün akşam okulu öğretmesi ve oradaki insanların Yoğuonoluk’taki okula günde en az on beş öğrenci göndermesi koşuluyla, dördüncü akşam bir dini toplantı düzenlemesi anlayışıyla iyi bir erkek öğretmen istihdam edecek şekilde artırılmasını öneriyorum.” [56] Tercihen erkek olan iyi bir öğretmen “muhtemelen birçok kişiyi hakikate getirecektir” [57] ya da “şüphesiz büyük bir dış unsuru kendine çekecektir.” [58] Gerçekten de bir vaiz ve bir öğretmen, Hıdır Beg’deki Protestanların “artışını tamamlamak için gerekli olan tek iki şeydir.” [59] Bunlar temenni niteliğinde düşünceler olarak kalmıştır.

Kaynaklar: ABCFM, ABC: Kurula hitaben yazılmış Mektuplar ve Belgeler, cilt 287, Orta Türkiye Misyonu, Ek Tablo Görünümü Güney Ermenistan Misyonu, 1860, No. I, 1862, No. II 1863, No. II 1865, No. II 1866, No. II 1867, No. II 1868, No. II 1869, No. II 1870, No. II 1871; 16.9.5, cilt 6, Lucien Adams'dan N.G. Clark'a, Antep İstasyonu için Tahmin İstatistikleri, C.T. Misyonu. 5 Kasım 1884; bölüm 22, 1888; bölüm 93, Antep Sahasındaki Okulun Tablo Görünümü, Nisan 1881; bölüm 98, Antep İstasyonu, Okullar ve İncil Okuyucuları Raporu, 10 Haziran 1882'de alındı; cilt 8, Myra A. Proctor'dan N.G. Clark'a, Antakya’daki Öğretmenlerin Aylık Maaşları, 16 Eylül 1881; cilt 11, bölümler 19, 24, 34, 37, 40, 46, 49 ve 55; 31 Aralık 1890, 1891, 1893, 1895, 1896, 1897 ve 1899'da Sona Eren Yıllar İçin Yıllık Tablo Görünümleri, Antep İstasyonu; bölüm 28, Tahmin İstatistikleri, Antep İstasyonu, CTM, 28 Temmuz 1892; cilt. 15, 113, 118, 122, 126, 131, 136, 139, 141, 146 ve 150. bölümler; 31 Aralık 1900, 1901, 1902, 1903, 1904, 1905, 1906, 1907 ve 1909'da Sona Eren Yıllara İlişkin İstatistik Tabloları, Antep İstasyonu, Orta Türkiye Misyonu.

Mali kısıtlamalar da dahil olmak üzere sayısız zorluğa rağmen, Musa Dağı’ndaki Protestan eğitiminin bazı olumlu yönleri de vardı. Ortalama öğrenci sayısı 1880’lerde 81 iken 1890’larda 102’ye, 1900’lerde ise 117’ye yükselmiştir. Kızların eğitime katılımı 1890’larda yüzde 37 iken, 1900’lerde açıklanamaz bir şekilde yüzde 31’e düşmüş olsa da hâlâ toplam öğrenci nüfusunun yaklaşık üçte birini oluşturmaktadırlar. Ayrıca, eğitmen başına düşen ortalama öğrenci sayısı 1890’larda 45 iken 1900’lerde 39’a düşmüştür ki bu da eğitimin kalitesini bir miktar artırmış olmalıdır. Aynı derecede önemli olarak, öğretmenlerin yüzde 69’u kadındı ve bunların bir kısmı yerliydi. Son olarak, Protestan toplumu Birinci Dünya Savaşı öncesi Musa Dağ’da karma eğitim veren ilk okula sahipti.

• [1] The Missionary Herald (Boston) LII: 7 (Temmuz, 1856): 209; LII: 9 (Eylül, 1856): 271.  Jerahian’ın okulun kurucusu olduğuna dair Leigh Seklemyan, özel belgeler, Concord, CA, “Apraham G. Seklemyan’ın Anıları”, s. 2’ye bakınız. 
• [2] Seklemyan, özel belgeler, “Apraham G. Seklemyan’ın Anıları”, s. 2. Apraham, Garabed’in oğluydu. 1862’de öğretmen olarak yine “Seklem Garabed” adı geçmektedir. Bakınız ABCFM, ABC: 16.9.5, Yönetim Kurulu’na gönderilen Mektuplar ve Belgeler, Cilt 287, Türkiye Merkez Misyonu, Yıllık Tablo Görünümü, No. I, Papazların, Lisanslı Vaizlerin ve Diğer Yardımcıların İsimleri, 1862.
• [3] The Missionary Herald, LVI: 9 (Eylül, 1860): 266.
• [4] ABCFM, ABC: 16.9.5, Yönetim Kurulu’na gönderilen Mektuplar ve Belgeler, Cilt 287, Türkiye Merkez Misyonu, Ek Tablo Güney Ermeni Misyonu, 1860.
• [5] A.g.e., Yıllık Tablo Görünümü, No. II, 1862 Yılı için; Yıllık Tablo Görünümü, No. I, 1863 Yılı için. 
• [6] A.g.e., Yıllık Tablo Görünümü, No. II, 1866 Yılı için; Yıllık Tablo Görünümü, No. II, 1867 Yılı için.
• [7] A.g.e., Yıllık Tablo Görünümü, No. II, 1868 Yılı için.
• [8] A.g.e., Güney Ermeni Misyonunun 1861 Yılı Tahminleri; Türkiye Merkez Misyonunun 1862 Yılı Tahminleri; Türkiye Merkez Misyonunun 1869 Yılı Tahminleri Raporu. 
• [9] ABCFM, ABC: 16.9.5, cilt 4, P.O. Powers’tan N.G. Clark’a, 19 Mart 1872.
• [10] Bkz. örneğin, The Missionary Herald LIX: 7 (Temmuz, 1863): 217; ABCFM, ABC 16.9.5, cilt 4, Corinna Shattuck’tan Clark’a, 17 Ekim 1876. 
• [11] Seklemyan, özel belgeler, “Apraham G. Seklemyan’ın Anıları”, s. 8.
• [12] A.g.e., s. 6-7.
• [13] ABCFM, ABC: 16.9.5, Cilt 4, Shattuck’tan Clark’a, 17 Ekim 1876.
• [14] A.g.e., Cilt 6, L. H. Adams’tan Clark’a, 17 Ekim 1876.
• [15] A.g.e., Sanders, 25 Mayıs 1887’de Sona Eren Yıl İçin Antep İstasyonu Raporu. 
• [16] A.g.e., Cilt 10, Adams, Antakya Sahası Raporu, 12 Mos [kendi ifadesiyle], Haziran, 1893. 
• [17] ABCFM, ABC: 16.9.5, Cilt 16, Sanders, Yıllık Rapor-Antep İstasyonu, Temmuz 1901-Haziran 1902; aynı yazar, Antep İstasyonu Genel Raporu, Temmuz 1902-Haziran 1903; aynı yazar, Cilt 20, Sanders’tan Judson Smith’e, 23 Eylül 1902, 11 Mart 1903.
• [18] A.g.e., Cilt 16, Sanders, Antep İstasyonu Genel Raporu, 1 Temmuz 1902-30 Haziran 1903. 
• [19] A.g.e., Sanders, Antep İstasyonu Raporu, C.T.M., Temmuz 1905-15 Nisan 1906.
• [20] A.g.e., Cilt 19, John Merrill’den Bell’e, 21 Mayıs 1906. 
• [21] A.g.e., ABC: 16.9.6, Cilt 1, Isabel M. Blake, Antep İstasyonundaki Eğitim Çalışmaları Raporu, 1908-1909.
• [22] A.g.e., Yıllık Tablo Görünümü, No. II, 1871 Yılı için.
• [23] A.g.e., ABC: 16.9.5, Cilt 3, Adams’tan Clark’a, 27 Şubat 1880.
• [24] A.g.e.
• [25] A.g.e.
• [26] A.g.e., 6 Nisan 1880.
• [27] A.g.e., Cilt 6, Adams, Antakya Saha Raporu, 2 Nisan 1881; aynı yazar, Antep İstasyonu Kadın Çalışmaları Raporu, 1 Nisan 1881’de Sona Eren Yıl için.
• [28] A.g.e., Myra A. Proctor, 11 Nisan 1882’de Sona Eren Yıl İçin Antep İstasyonundaki Okullar ve İncil Okuyucuları Raporu.
• [29] A.g.e., Sanders, 25 Mayıs 1887’de Sona Eren Yıl İçin Antep İstasyonu Raporu.
• [30] A.g.e., Sanders, Antep İstasyonu Raporu, C.T.M., 16 Nisan 1888’de Sona Eren On Buçuk Ay için.
• [31] A.g.e., Cilt 10, Adams, Antakya Sahası Raporları, 1890-1891, 1891-1892, 12 Mos için, Haziran 1893, Temmuz 1893-Haziran 1894; idem., Cilt 11, Adams’tan Smith’e, 24 Mayıs 1890.
• [32] A.g.e., Cilt 16, John Merrill, 1906-1907 Yılları için Antep İstasyonu Raporu.  Ayrıca bkz. aynı yazar, Sanders, Antep İstasyonu Genel Raporları, Temmuz 1902-30 Haziran 1903, Temmuz 1903-Haziran 1904, Temmuz 1904-Haziran 1905, Temmuz 1905-15 Nisan 1906.
• [33] A.g.e., Isabel J. Merrill, Antep İstasyonundaki Kadın Çalışmaları Raporu (Urfa ve Kesab Hariç), 1906-1907.
• [34] A.g.e., John Merrill, 1906-1907 Yılları İçin Antep İstasyonu Raporu.
• [35] A.g.e., ABC: 16.9.6, Cilt 1, Blake, Antep İstasyonundaki Eğitim Çalışmaları Raporu, 1908-1909.
• [36] A.g.e., Lucille Foreman, Antep İstasyonunda Kadın Çalışmaları, 1911-1912.
• [37] The Missionary Herald, LVII: 9 (Eylül, 1861): 279.
• [38] A.g.e.; ABCFM, ABC: 16.9.5, Cilt 4, Shattuck’tan Clark’a, 14 Ağustos 1878; Khırlopyan, Vosgemadyan, I, s. 346.
• [39] ABCFM, ABC: 16.9.5, Cilt 4, Shattuck’tan Clark’a, 14 Ağustos 1878.
• [40] A.g.e., Cilt 10, Adams, Antakya Sahası Raporu, 1891-1892.
• [41] A.g.e., Cilt 6, Proctor, 1 Nisan 1882’de Sona Eren Yıl İçin Antep İstasyonundaki Okullar ve İncil Okuyucuları Raporu.
• [42] A.g.e., Adams, Antakya Sahası Raporu, 1881-1882.
• [43] A.g.e., Cilt 10, Adams, Antakya Sahası Raporu, 1891-1892.
• [44] A.g.e.
• [45] A.g.e.; aynı yazar, Adams, Antakya Sahası Raporu, 12 Mos, Haziran, 1893.
• [46] A.g.e., Adams, Antakya Sahası Raporu, 12 Mos., Haziran, 1893.
• [47] A.g.e., Adams, Antakya Sahası Raporları, 1890-1891, 1891-1892.
• [48] A.g.e., 1890-1891 Raporu.
• [49] The Missionary Herald LVII: 9 (Eylül, 1861): 279. 
• [50] ABCFM, ABC: 16.9.5, Cilt 6, Proctor, Kadın Çalışmaları Raporu, Antep İstasyonu, 1 Nisan 1881’de Sona Eren Yıl için.
• [51] A.g.e., Proctor, 1 Nisan 1882’de Sona Eren Yıl İçin Antep İstasyonundaki Okullar ve İncil Okuyucuları Raporu.  Ayrıca bkz. 3. Bölüm.
• [52] A.g.e.
• [53] A.g.e., Cilt 16, Isabelle J. Merrill, Antep İstasyonundaki Kadın Çalışmaları Raporu (Urfa ve Kesab Hariç), 1906-1907.  Ayrıca bkz. aynı yazar, Cilt 19, John Merrill’den Bell’e, 21 Mayıs 1907.
• [54] A.g.e., Cilt 4, Shattuck’tan Clark’a, 13 Haziran 1878.
• [55] A.g.e., Cilt 7, Proctor, 1 Nisan 1881’de sona eren yıl için Antep İstasyonu Kadın Çalışmaları Raporu.
• [56] A.g.e., Adams, Antakya Sahası Raporu, 1881-1882 Nisan.
• [57] A.g.e., 1 Nisan 1881’de sona eren yıl için Antep İstasyonu Kadın Çalışmaları Raporu. 
• [58] A.g.e., 31 Mayıs 1886’da Sona Eren 11 Aylık Antep İstasyonu Raporu.
• [59] A.g.e., Cilt 10, Adams, Antakya Sahası Raporu, 1891-1892.