Kevork ("Aziz") Şerbetçiyan'ın evi, Bitias, 1930'lar. (Kaynak: Vahram Shemmassian Arşivi, Los Angeles)

Musa Dağ – Konut ve Mimari

Yazar: Vahram L. Shemmassian 29/08/2019 (son değişiklik: 29/08/2019), Çeviren: Arlet İncidüzen

Musa Dağ, tarihi Antakya şehrinin (günümüzde Türkiye’nin Hatay ili sınırları dahilinde) güneybatısında, Akdeniz’e tepeden bakan bir konumdadır. Altı tane Ermeni köyünden oluşmaktadır: Bitias, Hacı Habibli, Yoğunoluk, Hıdır Beg, Vakıf ve Kebusiye.

Musa Dağlıların çoğunluğunun evleri kendilerine aittir.  11 Temmuz 1939 tarihli bir liste, konut, bostan ve tarlalarla ilgili detaylı bilgiler sunmaktadır. Çok büyük olasılıkla bu liste, Fransızların emriyle, 23 Temmuz 1939 tarihinde Sancak’tan göç etmelerinden önce Ermenilere ait mülklerin –taşınabilir mallar ve  likit varlıklarıyla birlikte – sayısının, boyutlarının ve değerlerinin tespit edilebilmesi adına Musa Dağlılar tarafından oluşturulmuştur. Herhangi bir ölçülendirme bilgisi veya açıklama bulunmadığından, bu listede yer alan rakamlar doğrulanabilir değildir.  Bu liste burada buna göre sunulmaktadır.

Kevork ("Aziz") Şerbetçiyan'ın evinin avlusu, Bitias, 1930'lar. Bu konut, aynı zamanda yaz aylarında Hıdır Beg'den Bitias'a gelen Musa Dağ kaymakamı Serop Şerbetçiyan'ın (Kevork Şerbetçiyan'la bağlantısı yok) yazın kullandığı idari konutuydu. Bu nedenle, bu evde telefon ve posta hizmeti bulunmaktaydı (Kaynak:  Vahram Shemmassian Arşivi, Los Angeles)

Yukarıdaki listeye göre, Bitias’da toplam 907 odalı 367 konut bulunmaktadır; ev başına ortalama 2.47 oda düşmektedir. Bunların ortalama değeri 1,343 Suriye lirası etmekte ve toplam değer 492,880 lirayı bulmaktadır. Yine 1939’da oluşturulmuş bir başka liste, aşağıda verilmiştir. Bitias’taki 284 ailenin (946 kişi), 207’sinin bir konutu (%73), 41’inin (%14) iki konutu, 11’inin (%4) üç konutu ve 2 ailenin (%1’den az) de dört konutu vardır. 23 ailenin (%8) ise kendine ait bir konutu yoktur. (Bkz. “Bitias: Gayrımenkul Sahipleri, 1939” isimli PDF dosyası). Bunlar, kira ödemeden, boş veya terk edilmiş (genellikle Amerika’ya göç etmiş şahıslara ait) binalara yerleşmiş olan toplumun en fakir tabakasına mensup aileler ile Amerika’dan dönerek ebeveynlerinin/akrabalarının evlerinde yaşayanlar (bir aile) veya iş için burada bulunan yabancılardır. Ek bir bilgi bulunmadığından, 1939 yılına ait iki liste arasındaki 83 konutluk farka açıklama getirilememektedir.

1) Hıdır Begli Nışan Boyacıyan ailesi, 1930'lar. 
2) Bitiaslı Papaz Vahan Kendirciyan ve ailesi, 1930'lar
3) Bitiaslı Movses ve Rosa Şerbetçiyan Amoğlıyan ailesi, 1930'lar.
(Kaynak:  Vahram Shemmassian Arşivi, Los Angeles)

11 Temmuz 1939 tarihli listede diğer beş köydeki konutlar da mevcuttur. Buna göre, Hacı Habibli’de toplam 666 odayla 278 konut bulunmaktadır ve toplam değerleri 373,565 Suriye lirasıdır; her konuta ortalama 2.4 oda ve 1.344 liralık bir değer düşmektedir. Yoğunoluk’ta toplam 907 oda ve 243 konut vardır. Bunların toplam değeri 336,900 Suriye lirasıdır; konut başına 2.64 oda ve 982 liralık bir değer düşmektedir.  Hıdır Beg’de toplam 895 oda ve 304 konut mevcuttur. Bunların toplam değeri 256,500 Suriye lirasıdır; konut başına 2.83 oda ve 844 liralık bir değer düşmektedir. Vakıf’ta toplam 190 oda ve 75 konut bulunmaktadır. Bunların toplam değeri 18,250 Suriye lirasıdır; konut başına 2.53 oda ve 343 liralık bir değer düşmektedir. Kabusiye/Kebusiye’de toplam 690 oda ve 316 konut vardır. Bunların toplam değeri 155,979 Suriye lirasıdır; konut başına 2.13 oda ve 494 liralık bir değer düşmektedir.  Altı köyün tamamı dikkate alındığında: 2.53 oda ortalamasıyla 1,683 konut, toplam 4,255 oda, konut başına 971 lirayla da toplamda 1,634,074 lira söz konusudur. Bu ayrıntılı veriler ışığında, en yüksek değere ve en çok konut sayısına sahip olması, Bitias’ın popüler bir yazlık bölgesi olduğunu göstermektedir. Diğer yandan Vakıf, en düşük konut değeriyle bölgenin en küçük köyüdür.

Musa Dağ’daki Konut Sahipleri, 11 Temmuz 1939

Madatya Taminosyan'ın Bitias'taki konutu, inşa yılı 1920 (Kaynak:  Vahram Shemmassian Arşivi, Los Angeles)

Konut Adresleri

Musa Dağ köylerinde sokak ismi ve tabelası bulunmamaktadır. Bu nedenle konutların, kilise ve okul gibi kamu merkezlerinin ve işyerlerinin adresleri belirtilmemiştir. En azından karışıklıkların önlenmesi adına resmi kayıtlarda her bina bir numara verilerek kaydedilmiştir. Aşağıdaki üç kategoride gösterildiği gibi, bu rakamlar resmi işlemlerde kullanılmıştır. İlk olarak, 1924'te, Musa Dağ Svedia’nın (el-Swaidiyye) alt bölgesinden ayrılıp ayrı bir bölge haline geldiğinde, sakinleri, konut numarasını da içeren yeni kimlik belgeleri verilmiştir. Böyle bir belgede şöyle bilgiler yer almaktadır: Kart numarası, 96; kayıt sırası 32; isim ve soyisim: Leon (Levon) Shemmassian/Şımmasyan; baba adı: Jabra (Kapriel); ana adı: Marta; doğum yeri ve tarihi: Yoğunluk, 1923; mezhep, Ermeni Protestan; evli veya bekâr ve eş sayısı; eğitim durumu; kaza, İskenderun; bölge, Antakya, ikametgah numarası, 203. [1]

İkinci olarak sivil meselelerle ilgili kilise kayıtlarında ikametgah numarası bulunmaktadır. Örneğin, Yoğunoluk’ta görevli Apostolik papaz Movses Şırikyan, bir yıllık görev süresi (Temmuz 1938-Temmuz 1939) boyunca 10 düğün, 16 vaftiz ve 9 cenaze töreni gerçekleştirmiştir. Her bir kategori için tutulan kayıt örneği şöyledir: Düğünler: düğün numarası, 1; damadın adı ve konut numarası: Misak Berberyan, 233; gelinin adı ve ikametgah numarası, Vartuhi Abdalyan, 136; düğün tarihi, 29 Temmuz 1938. Vaftizler: vaftiz numarası, 10; isim ve ikametgah numarası, Kevork Bursalıyan, 169; vaftiz tarihi, 5 Şubat 1939. Cenazelerde: cenaze numarası 9; isim ve ikametgah numarası, Dzağig Yaralıyan, 2; cenaze tarihi, 28 Haziran 1939. [2]

Yoğunoluk, 1928 (Kaynak:  Vahram Shemmassian Arşivi, Los Angeles)

Üçüncü olarak da birinci dereceden yasal olarak oy kullanabilecek erkekler –seçim yılında 1 Temmuz tarihi itibarıyla yirmi yaş ve üzerinde olan erkekler- 1937 yılında Milletler Cemiyeti'nin [Cemiyet-i Akvam] himayesinde 1938 Sancak yasama seçimlerinde her seçmenin ev numarası da dahil edilmiştir. Bitias’taki konutlar 1-122 arasında (yukarıda aktarılan verilere kıyasla çok düşük konut sayısı çok düşüktür); Hacı Habibli’de 1-226 arasında; Yoğunoluk’ta 1-244; Hıdır Beg’de 1-231 arasında; Vakıf’ta 1-96 arasında; Kabusiye’de 1-168 arasında numaralandırılmıştır. Bu verilere göre konut sayılarında bir azalma gözlemlenmektedir: Bitias’ta 18 konut (%15); Hacı Habiblii’de 48 konut (%21); Yoğunoluk’ta 43 konut (%18); Hıdır Beg’de 34 konut (%15); Vakıf’ta 18 konut (%19); Kabusiye’de 22 konut (%13) eksilmiştir. [3] Bu farklılıklar, bu konutlarda erkek seçmen bulunmaması, varissiz veya terk edilmiş veya ikametgah olarak kullanılmayan binalarla açıklanabilir. Ayrıca Bitias’ta 72 konutta (%59); Hacı Habibli’de 25 konutta (%25); Yoğunoluk’ta 95 konutta (%39); Hıdır Beg’de 67 konutta (%29); Vakıf’ta 29 konutta (%30); Kabusiye’de 24 konutta (%14) seçmen sayısı birden fazladır. Çoğunlukla babalar ve oğulları veya kardeşler bir arada yaşamaktadır. [4] Her ne kadar kardeşlerin veya çocukların geniş evlerde aynı çatı altında yaşadıkları elimizdeki bilgilerle teyit edilebilir olmasa da bu senaryonun birçok durum için geçerli olması mümkündür. Birlikte yaşayan şahısların çok azının farklı soyadları taşıdıkları unutulmamalıdır ve bunlar da muhtemelen akrabadırlar.

Hıdır Beg Köyü'nün güncel görünümü. Yoğunoluk Köyü geride görülüyor. Bu fotoğraf, Huşamadyan'ın dostlarından Norayr Şahinyan tarafından elimize ulaştırılmıştır.

Konutlardaki İç Düzenleme ve Mimari

Musa Dağ’daki evlerin büyük çoğunluğu, kış aylarında odaların güneş ışığı alabilmesi için güneye bakacak şekilde inşa edilmiştir. [5] Genellikle bir veya iki katlı, kalın taşlarla inşa edilmiş, çatıları kırmızı kiremitle kaplı yapılardır. Genelde toprak zeminli bu evlerde, kadınlar pirelerden kurtulmak ve temizlik için yılda bir veya iki kere zemini yenilerlerdi.  Yere serilen hasır ve kilimler de dışarı çıkarılır, çırpılıp temizlenirdi. [6] Bitias, tatil için popüler oldukça yer döşemesi olarak toprağın yerini beton aldı. [7] Kadınlar ayrıca iç duvarları dezenfektan özelliklere sahip olan kireçtaşıyla (khavura) beyazlatırlardı. [8] Normalde her odada bir veya daha fazla pencere olurdu. Bazı iki katlı konutlarda, tavandan ikinci kata bir güvenlik kapağıyla açılan, sabit bir iç merdiven (mukabbo) vardı. Ancak neredeyse iki katlı evlerin her birinde, odalara girişi olam balkona açılan dış merdivenler (gabendak) vardı. Yine de zemin kattan bağımsız olarak, odalar da iç kapılarla aynı şekilde birbirine bağlanırdı. Son olarak, üst katların zemini toprak ya da beton yerine tahtadan yapılırdı. [9]

Sarkis Filyan, Bitias Köyü'nün Kabirlik mahallesinde, 1962 (Kaynak:  Vahram Shemmassian Arşivi, Los Angeles)

Salonun sağ duvarında, gudalviuts adı verilen kısmi bir açıklıkta, içme amacıyla iki su testisi (gudal) ve bir küçük sürahi (parçigveya lusvig) bulunurdu. Testilerin ağızları, bir tahta parçası veya pınarlardan su taşırken kullanılan omuzlukla (usyats) kapatılırdı.Bir ecza dolabı işlevi gören başka bir duvar boşluğunda (badihan), ayna, tarak, fırça, makas, dikiş kutusu, iyot şişeleri ve alkol, pamuk, vb. şeyler muhafaza edilirdi. Döşekler, yatak örtüleri, yastıklar, yorganlar ve battaniyeler, geniş, duvar dolabı veya yüklükte saklanır; akşam yatarken yere serilen yataklar her sabah toplanıp kaldırılırdı. Nitekim, bazı Musa Dağlılar, işşög (yerel Ermeniceyle eşek manasına gelen “iş” kelimesinden türetilmiş) denilen, üç ayaklı taburelere dayanan karyolalar da kullanmaktaydı. Oyularak oluşturulmuş arka oda duvarında, buğday ve mısır erzakı için ahşap bölmelerle ve iki ayrı kapıyla ayrılmış bir büyük bir kiler ile vardı ve altta blizadı verilen iki küçük açıklığa erişilirdi. Kurutulmuş meyve ve sebze kavanozlarda ve diğer tahıllar da beyaz pamuk çuvallarda (çantina) saklanırdı. [10]

Yoğunoluk'taki eski evlerin günümüzdeki hali. Bu fotoğraf, Huşamadyan'ın dostlarından Norayr Şahinyan tarafından elimize ulaştırılmıştır.

Tavan vantilatörü gibi vantilatörler veya klimalar olmadığından (elektrik yokluğu nedeniyle), “kış aylarında ana ısı kaynağı, oturma odasının köşelerinden birinde, rahat minderlerle ve yastıklarla çevrili bir çukurda yanan odun kömürü ateşiydi. Gerektiğinde, kömür ateşi mangal içinde diğer odalarda da kullanılırdı. Kömür yakılan odaların, kuzey duvarında tavanın yakınında karbon monoksit zehirlenmesine karşı önlem olarak küçük bir havalandırma açıklığı olurdu. [11] Yatma vakti, kömür çukuru bakır bir tepsiyle kapatılırdı. Çok soğuk günlerde, çukur üzerine alçak, yorgan kaplı, yuvarlak veya kare ahşap bir masa yerleştirilir, ortaya konan bir gazyağı lambasıyla bir tandır oluşturulmuş olurdu. Kış mevsiminde sosyal yaşam, aile üyeleri ve misafirlerin minderlere oturup sohbet ettikleri, atıştırmalıklar yedikleri, bilmeceler çözdükleri, iskambil ve tavla oynadıkları ve hikaye okudukları veya anlattıkları bu ısınma düzeninin etrafında geçerdi. [12]

Şırikyan ve Duzmanyan aileleri, Yoğunoluk, 1933 (Kaynak:  Vahram Shemmassian Arşivi, Los Angeles)

Kapalı bir pişirme alanı olan mutfak (matpakh) sadece zenginlerin konutlarında mevcuttu. Geriye kalan evlerin tamamında, bir odanın köşesi bu amaca hizmet ediyordu. Her iki durumda da evlerde su yoktu. Benzer şekilde, ayrı bir yemek odası da yoktu; insanlar salon misali çok amaçlı kullanılan ana odadaki minderlere oturup yemeklerini yer sofrasında yerlerdi. Banyo, çamaşır yıkama, ekmek pişirme, buğday haşlama vb. işler evin dışındaki ek binalarda yapılırdı. Köyün içinden geçen akarsu, yukarıdaki faaliyetlerde kullanılmak üzere bu binalara yönlendirilirdi. Suyun Yoğunoluk gibi uzaktan veya merkezi bir rezervuar içine aktığı yerde, su testiler ve teneke kutularla eve taşınırdı. Daha uzakta bahçede mütevazı bir kulübe tuvalet işlevi görürdü. Ancak Bitias beldesinde ve Musa Dağ'ın bazı yerlerindeki zengin aileler arasında bu eski evin dışındaki tuvaletlerin yerini ev içi tuvaletler almaya başlamıştı. Ebeveynleri 1934’te Amerika’dan Musa Dağ’a geri dönen Virginia Matosyan Apelyan, ailesinin Yoğunoluk’taki modern tuvaleti hakkında şunları yazmıştır:

Babam, güzel evimizin İspanyol kiremitli bir çatısı olduğunu ve dört tarafından balkonlar bulunduğunu anlatmıştı. Sadece bu da değil, aynı zamanda özel bir gösteri yeri haline gelen Amerikan tarzı tuvaletimiz de vardı. Bu haber yayıldığında, insanlar evimizdeki tuvaleti görmek istediler. Annem, bir süre sonra insanların tuvaletleri görmeye gelmesinin sinir bozucu olduğunu söyledi. Ne zaman bitecekti bu? Oysa bu tuvaletler, köy halkı için bir yenilikti. [13]

Kevork ("Aziz") Şerbetçiyan'ın evinin avlusu, konuklar ve ailesi, 1930'lar, Bitias.
Oturanlar, soldan sağa: Suren Papakhyan, Bitias'taki Ermeni okulunun Muşlu öğretmeni ve daha sonra Detroit, Michigan'daki Surp Sarkis Kilisesinin papazı; Kevork ("Aziz") Şerbetçiyan; karısı, Varter (evlenmeden önceki soyadı Mağzanyan); damat Yesayi Istambulyan; en küçük kızları Zekiye.
Ayaktakiler, soldan sağa: Mari Şerbetçiyan, kızlarından biri; Mağzanyanlardan biri, bir akraba; Cemile Şerbetçiyan Istambulyan, kızlarından biri ve Yesayi'nin karısı; Hagop Simoni (Dasnabedyan), gelecekte EDF [Taşnaktsutyun] liderlerinden biri olacak Hıraç Dasnabedyan'ın amcası (Kaynak:  Vahram Shemmassian Arşivi, Los Angeles)

Köy Mahalleleri

Evler, birkaç mahalleye dağılmıştı.  Birkaç mahalle aslında köyün çevre yer alan küçük yerleşim kümeleriydi. Mahalle adlarının resmi bir karşılığı yoktu aslında; aksine, köylüler onları gayrı resmi olarak isimlendirmişti. Çok sayıda mahalle sülale isimleriyle anılıyordu. Genellikle aynı sülale üyeleri bu tür mahallelerde yaşıyor olsa da aynı sülalenin bazı üyelerinin farklı mahallelerde de yaşadığı görülmekteydi. Aynı şekilde, sülaleden olsun olmasın, farklı soyadı olan aileler de bu mahallelerde yaşamaktaydı. Diğer mahalle isimleri, örneğin Hacı Habibli'deki Yurutsunts Mahallesi (Papazın Mahallesi), Yoğunoluk'taki Kharub Ikkek [Garip Bağlar], Kabusiye'deki Pılluz Izziyr (Yıkık Kenar) ve Hıdır Beg’deki Yahudi Mahallesi olarak tanımlayıcı nitelikteydi. Yahudi mahallesinin isminin kaynağı bilinmemektedir. Son olarak, mahalleleri, sosyal statü karakterize etmiyordu (Yoğunoluk’taki iki mahalle hariç: Gıdıg Mahallesi’nde Kazancıyanlar gibi zengin aileler ve Vire Töğ Mahallesi’nde ise çoğunlukla fakirler yaşamaktaydı). [14]

Vahram Shemmassian 'ın büyükbabası Kapriel/Cabra  Shemmassian tarafından, Kapriel'in kaynanası Varter Mağzanyan Şerbetçiyan'a hediye olarak yapılmış kemik tarak (Kaynak:  Vahram Shemmassian Arşivi, Los Angeles)

Köylerdeki mahalleler şöyleydi: 

  • Bitias: Kayrağayı, Balabanyanların Mahallesi, Minasların Sırtı, Minasların Sırtı ile Şerbetçiyanların Köşesi arasındaki yer, Şerbetçiyanların Köşesi, Kıbranyanların Çukuru, Yaralık, Yukarı Harman Yeri, Frank’ın Pınarı [Britanyalı emekli diplomat John Barker] Water Spring) ile Kabirlik arası, Kabirlik, Leyleğin Sırtı, Andıkyanların Mahallesi, Şibil Ayn.
  • Hacı Habibli: Şerşeroye, Terceneg, Galloye (Küçük Harman Yeri), Süpkükyanlar, Pınar veya Dudaklanyanların Mahallesi, Papazın Mahallesi, Khazzegnen;
  • Yoğunoluk: Gıdıg, Vire Töğ (Yukarı Mahalle), Nerke Töğ (Aşağı Mahalle) köy merkezinde, Kharub Ikkek (Garip Bağlar), Atamlak (Atamyanların/Çemenyanların), Amac;
  • Hıdır Beg: Kezhderyanların, Bakkalyanların, Hacıyanların, Havernuts, Çukur, Yahudi Mahallesi, Yukarı Köşe;
  • Vakıf: Hacıyanların, Öte Taraf, Mancıyanların, Merkez Mahalle, Aşağı Köşe;
  • Kabusiye: Yukarı Pınar, Aşağı Pınar, Harman Yeri, Selirke, Kukayr, Yıkık Kenar, Yukarı Mahalle, Çevlik.

Yoğunoluk, 1928 (Kaynak: Vahram Shemmassian Arşivi, Los Angeles)

  • [1] Vahram Shemmassian, şahsi belgeler, Granada Hills, California, “Sandjak Autonome d’Alexandrette, Carte d’Identité no. 96, Carnet no. 32, Leon (Levon) Shemmassian.”
  • [2] Papaz Şırikyan, şahsi belgeler, “Y. Oluk (J. Musa), Dedr Mgrdutiants, Amusnutiants yev Maheru” (Yoghunoluk [Musa Dağ], Vaftiz, Evlilik ve Cenaze kayıt defteri), s. 1-5.
  • [3] Milletler Cemiyeti'nin [Cemiyet-i Akvam] Arşivleri, Birleşmiş Milletler Kütüphanesi, Cenevre, İsviçre, (bundan sonra MC), Fonds Extérieurs: Sanjak d’Alexandrette, Commission de la S.D.N., Archives du Tribunal Spécial, Carton C 1058, dossiers 3/37 and 3/38, Djébel Moussa 2, Listes des Electeurs du 1èr Degré du village Bitias, du Hadji-Habibli, du Yoghoun-Olouk, Kheder-Bey, du Vakef, du Kéboussié pour l’Année 1937
  • [4] A.g.e.
  • [5] Alberta Magzanian, yazara mektup, 23 Ekim 2008.
  • [6] Papaz Movses Şırikyan, “Hushakrutiun Movses A. khn. Shrikiani (Avazanin Anun, Yesayi)” [Başpapaz Movses Şırikyan’ın Hatıratı (Sivil ismi, Yesayi)], yayınlanmamış hatırat, s. 18; Khaçer Maduryan, “Mer Hatsı” [Ekmeğimiz], Huşamadyan Musa Leran (Musa Dağ Hatıra Kitabı) içiden, Der. Mardiros Kuşakçıyan ve Boğos Maduryan, (Beyrut: Atlas Press, 1970), s. 148, 155-56; Sara Kendirciyan Kerkezyan, yazara mektup, 19 Kasım 1991; Şuşanig Çaparyan Papakhyan, yayınlanmamış hatırat, s. 60, 63.
  • [7] Kendirciyan Kerkezyan, mektup.
  • [8] A.g.e.; Maduryan, “Mer Hatsı,” s. 155-56.
  • [9 Rosine Şemmassyan Kundakçıyan’la röportaj, 24 Haziran 1989, Fresno, California.
  • [10] A.g.e.; Kendirciyan Kerkezyan, mektup; Papaz Şırikyan, “Hushakrutiun,” s. 22.
  • [11] Magzanyan, mektup.
  • [12] Şemmassyan Kundakçıyan’la röportaj; Kendirciyan Kerkezyan, mektup.
  • [13] Virginia Matosyan Apelyan, Musa Dagh Girl: Daughter of Armenian Genocide Survivors (Maitland, Florida: Xulon Press, 2011), s. 141.
  • [14] Tovmas Habeşyan, Musa-Daği Babenagan Artzakankner[Musa Dağ’ın Ecdadi Yankıları] (Beyrut: Erepuni Press, 1986), s. 204-06; Hovhannes Hacıyan, “Im Huşerı” [Anılarım], yayınlanmamış notlar, defter 3, s. 51-57, 68-74.