Musa Dağ - Göç

Yazar: Vahram L. Shemmassian 10/09/24 (son değişiklik: 10/09/24). Çeviren: Arlet İncidüzen.

Yaygın yoksullaşma, huzursuz edici sosyal-politik faktörlerle birleşince, bazı Musa Dağlıları başka yerlerde daha iyi yaşam koşulları aramaya zorladı. Antakya’ya ilk yerleşenlerden George Filyan “sarraf ve tüccar oldu…  Elinden milyonlarca dolar geçti ve şehrin en zengin adamlarından biri olarak kabul edildi. Yaygın bir deyişe göre: ‘Akdeniz’i kurutabilirseniz Filyan’ın parasını da kurutabilirdiniz.’” Ancak akıl almaz bir şey oldu ve sonunda “başkalarının başarısızlıkaları nedeniyle tüm parasını kaybetti, feci bir şekilde iflas ettiğinde eski konumunu yeniden kazanamayacak kadar yaşlıydı, fakir ve kalbi kırık bir ihtiyara dönüştü: onun Akdeniz’i tükenmez değildi.” [1] Bilinen ilk göç dalgası ise 1860’larda Bitias’tan kırk beş kişilik bir grubun Antakya’ya yerleşmesiyle gerçekleşmiştir. [2] Diğer küçük Musa Dağ kolonileri İskenderun, Payas, Urfa, Halep, Etiyopya ve başka yerlerde kök salmıştır. [3]

İlginçtir ki 1909 ve 1912 yılları arasında Kapusen misyonerleri Hıdır Beg, Yoğun Oluk ve Vakıf bölgelerinden yirmi dört genç kızı Arap Hıristiyan ve Avrupalı aileler yanında/işletmelerde hizmetçi ya da yardımcı olarak çalışmak ve bazılarını da rahibe olmak üzere Lübnan’a göndermişlerdir. Bu kızların ortalama 13.8 olan yaşları 1911’de 8 ile 20 arasında değişirken, 1912’de ise ortalama 10.8’le 8 ile 13 arasında değişmekteydi. [4] 1914’te I. Dünya Savaşı patlak vermeden önce bu kızlardan sadece birkaçıeve dönmüş, biri yanında çalıştığı aileden kaçmıştır ve çoğunun akıbeti bilinmemektedir. [5] Légion d’Orient gönüllülerinden Hapet Taslakyan ve kuzeni Hagop Taslakyan, 1918’in sonlarında veya 1919’un başlarında Kilikya’ya gönderildikleri sırada Beyrut’taki bir rahibe manastırında kız kardeşlerini ararlar. Hapet’in 1912’de rahibe olmak üzere Beyrut'a gönderilen kardeşi Mari, onunla birlikte Musa Dağ’a döner. Hagop’un iki kız kardeşinin akıbeti hakkında bilgi bulunmamaktadır. [6]

Aşağıdaki vakalar, bu kızların aldıkları ödeme miktarı ve yöntemi hakkında bir fikir vermektedir. Elmaz (Elmast) 1911-1912 yıllarında Bayan Douget’den ayda 1,5 mejidiye, 1912’den Şubat 1913’e kadar da ayda 2 mecidiye olmak üzere toplam 56 mecidiye (237,70 Fransız Frangı) kazanmıştır. [7] 24 Ekim 1911’den 15 Haziran 1914’te işten ayrılana kadar otuz bir buçuk ay boyunca İbrahim ve Emilie Yared için çalışan İranuhi (Yeranuhi), işten ayrılırken doğrudan 50 frank almış, 220 frank da onun adına Saint Anne’ye (belirtilmemiş bir dini kurum) yatırılmıştır. [8] 21 Ağustos 1914’te Hıdırbeg’den bir adam, kız kardeşi İsguhi’nin Bay Croizat’a verdiği hizmet karşılığında kendisine acilen 25 lira ödenmesini talep etmiş ancak İsguhi işvereninin tavsiyesine uyarak kardeşinin talebini yerine getirmeyi reddetmiştir. [9]

1900’lerden önce Antakya bölgesinden Amerika’ya göç çok nadirdi. En eski göçmen, eğitimini ilerletmek için 4 Temmuz 1878’de New York’a gelen Harutun/Harutyun George Filyan olabilir. Filyan, “1879’da Oberlin Koleji’ne; 1880’de New York’taki Union Theological Seminary’ye girdi. Burada İncil okudu ve daha sonra Şikago İlahiyat Okulu’na devam etti; 1882’de mezun olduktan sonra Cemaat vaizi olarak atandı ve Doğu ve Orta Batı eyaletlerinde dersler verdi.” İncil’I vaaz etmek, Merzifon’da bir kilise kurmak ve evlenmek için beş kez Osmanlı İmparatorluğu’na geri döndü. Amerika Birleşik Devletleri’nde iki kitap yayınladı: Armenia and Her People; Or the Story of Armenia by an Armenian (1896) ve Yergnayin luyser (Göksel Işıklar, 1931). Protestan kongregasyonel mezhebinden Presbiteryen mezhebine geçtikten sonra 1900 yılında Fresno, Kaliforniya’da İlk Ermeni Presbiteryen Kilisesi’ni inşa etti.  Üç yıl sonra yakınlardaki Parlier’de bir çiftliğe yerleşti ve kendini çiftçiliğe adadı. [10]

Harutun’un yeğeni Levon Barkev Filyan, 1890’ların ortalarındaki Hamidiye katliamları sırasında Osmanlı İmparatorluğu’ndan kaçmış ve İngiltere’deki sempatizanların yardımıyla Atlantik’i geçerek New York’a ulaşmıştır. [11] 14 Ekim 1896’da Majestic gemisiyle Ellis Adası’na varmış [12] ve kısa bir süre sonra Columbus, Indiana’da “Reeves Pulley Co. şirketinde, Anderson’daki National Tin Plate Co. şirketinde ve daha sonra burada Reeves & Co. şirketinde” çalışmıştır. [13] Aynı zamanda Ermeni meselelerini Amerikalılar arasında duyurmuştur. Örneğin, 31 Temmuz 1897’de Hıristiyan Kadınlar Misyonlar Kurulu toplantısında “Osmanlı Türklerine karşı Ermeni davasını destekleme konusunda” bir konuşma yapmıştır. [14] Sonunda papaz olmak için Lexington, Kentucky’deki İlahiyat Okulu’na kaydolmuştur. Bu sayede “Indiana’nın neredeyse her şehrinde vaaz vermiştir.” [15]

En erken ve en önde gelen göçmenlerden biri 1864’te Bitias’ta doğan Apraham G. Seklemyan’dır. Yerel Protestan okuluna devam ettikten sonra Antep’teki Merkezi Türkiye Koleji’ne kaydolmuş ve 1885’te buradan mezun olmuştur. O yaz kendisine Erzurum, Batı (veya Türkiye) Ermenistan’daki Protestan erkek lisesinin müdürlüğü teklif edilmiştir. Nisan 1888’de, henüz okul müdürüyken, kışkırtıcı faaliyetlerde bulunduğu şüphesiyle tutuklanarak zindana atılmış ve burada hücre hapsinde korkunç çileler çekmiştir. Protestan misyonerlerin ve ABD büyükelçisinin arabuluculuğu sayesinde Şubat 1889’da İstanbul’a “sürgün” edilmiş, Mayıs ortasına kadar hapiste tutulmuş ancak şehir sınırları içinde kalması şartıyla serbest bırakılmıştır. Burada Bible House için çevirmen, editör ve yazışma sekreteri olarak çalışmış ve Robert Kolej’deki faaliyetlere katılmıştır. Ayrıca evlenmiş, iki oğlu olmuş ve üç kitap yayınlamıştır. Kitaplardan biri, hayatının bir bölümünü Bitias’ta geçirdiği için Seklemyan’ın hemşerisi olarak gördüğü erken dönem Hıristiyan Kilise Babası John Chrysostom (yaklaşık 349-407) ile ilgiliydi. [16]

Seklemyanlar 1896 yılında Amerika Birleşik Devletleri’ne göç etmiştir. New York’ta kısa bir süre kaldıktan sonra, Apraham’ın kardeşlerinden Samuel’in çok daha önce yerleşmiş olduğu ve North Mill Street’te bir fotoğraf ve sanat stüdyosu işlettiği New Castle, Pennsylvania’ya taşınmışlardır (diğer kardeş Benjamin de Butler, Pennsylvania’da yaşıyordu). Apraham New Castle’da The Golden Maiden and Other Folk Tales and Fairy Stories Told in Armenia adlı İngilizce bir kitap yazmıştır. [17] Ayrıca Pennsylvania ve Ohio’daki Amerikalı kilise üyelerine konferanslar vererek Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Ermenilerin içinde bulundukları kötü durum hakkında farkındalık yaratmaya çalışmıştır. [1897’de Seklemyanlar Şikago, Illinois’e taşınmış ancak iyi bir yaşam sürdüremedikleri ve sert hava koşullarına dayanamadıkları için nihayetinde 13 Temmuz 1898’de Fresno’ya yerleşmişlerdir. [19]

Fresno’daki ilk dört yıl Seklemyanlar için maddi açıdan pek de iyi geçmez. Apraham bazı tuhaf işlerde çalışmayı dener ama başarısız olur. Oğullarından biri, Armen (d. 1896, New Castle), Musa Dağ’da öncülleri olan bir girişim hakkında şöyle yazmıştır:

“Babamın ilk iş girişimi ipek yetiştiriciliğiydi. Çocukken Bitias’ta dut yaprağı toplayarak ve ipek böceklerini besleyerek çalışmıştı. Fresno’nun hava koşullarının doğduğu bölgeye benzediğini görünce.... Ticaret Odası ve Eyalet Ticaret Kurulu’ndan tavsiye istedi...

Bir sonraki ilkbaharda (1899) babam şehrin kenarında iki katlı boş bir ev kiralayarak ve burayı bir koza imalathanesine dönüştürerek ipek işine başladı. Koza yetiştirmede o kadar başarılı oldu ki bir fabrika kurma planları yaptı ama ne yazık ki onu finanse edecek olan şirket iflas etti ve planları çöktü. O sırada satamadığı için tüm kozalarını kaybetti.” [20]

Apraham, New York Life’ın Fresno bölgesindeki sigorta ve emlak acentesi olunca serveti de giderek artmaya başladı. Ancak onun kalbi ve aklı halkıyla birlikteydi. Yetenekli bir konuşmacı, sunucu, hikâye anlatıcısı ve bağış toplayıcısı olarak topluluk etkinliklerine katıldı. Dahası, sayıları giderek artan Ermeni göçmenlere çeviriler, noter işlemleri ve iş olanakları konusunda tavsiyelerde bulunarak yardımcı oldu. [21] Ermeni okur kitlesinin ihtiyaçlarını karşılamak için bir gazete yayınlamayı da hayal ediyordu. Asbarez (Arena) gazetesini kurup editörlüğünü üstlendiğinde (14 Ağustos 1908-6 Ocak 1913) bu arzusu gerçekleşti; gazete halen Los Angeles’ta Ermeni Devrimci Federasyonu’nun Batı Yakası’ndaki resmi yayın organı olarak yayınlanmaktadır. [22] Gazete, diğerlerinin yanı sıra Musa Dağ hakkında çok sayıda makale içeriyordu. Seklemyan, doğduğu yerdeki yaşamın kısa bir anlatımını, haritacılık bilgisi göz önüne alındığında muhtemelen kendisinin çizdiği bir haritayla [23] birlikte yayınladı. [24] Ayrıca, Antakya bölgesindeki 1909 katliamlarının ardından nakit sıkıntısı ve açlık çeken Ermenilere yardım etmek için düzenlenen bağış toplama girişiminin arkasındaki ana güçlerden biri, hatta başlıca itici güçlerden biri olmalıdır. Toplanan meblağlar, editörün Bitiaslı tanıdıkları tarafından gönderilen ve çektikleri sıkıntıları anlatan mektuplarla birlikte Asbarez’in sayfaları aracılığıyla kamuoyuna duyuruldu. [25] Ne yazık ki Seklemyan’ın gazetecilik kariyeri -ve genel olarak üretken hayatı- 6 Ocak 1913 Ermeni Noel’inde felç geçirmesiyle aniden sona erdi ve Seklemyan 12 Aralık 1920’de ölene kadar iş göremez halde kaldı. [26]

Bir Protestan misyonerin “Amerika’daki Ermeni kanının” bu küçük damlasını bile “tatsız” bulduğu doğrudur; yine de “gittikleri için onları suçlayamıyordu. Bu Türk imparatorluğunda para yok, iş yok, özgürlük yok, dürüstlük yok, hukuk yok, onur yok, saflık yok.” [27] Nisan 1909 katliamları ve gayrimüslimlerin Eylül ayından itibaren Osmanlı ordusunda zorunlu askere alınmasının ardından Atlantik ötesine yolculuk keskin bir şekilde arttı.  Askerlikten muafiyet ücreti olan 50 lirayı (220 dolar) karşılayamayan pek çok yoksul genç için yeni kararname bir kâbusa dönüştü. [28] Maddi kaygılar bir yana, Hıristiyanlar Müslüman Türklerin hakim olduğu bir orduda adil muamele görecekleri konusunda kuşkuluydular ki bu insanların bazıları son zulümlere katılmıştı. Halep’teki İngiliz konsolosu durumu şöyle açıklıyordu:

"Hıristiyanlar, büyük çoğunluğu Müslüman olan birliklerin arasında çok az sayıda kalacakları Türk alaylarında hizmet etmekten korkmaktadırlar. Hıristiyanlar için ayrı bölükler ya da taburlar oluşturulması düşünülseydi, Hıristiyanların askerlik hizmetine karşı duydukları nefret çok daha az belirgin olurdu lakin şu anda bu nefret neredeyse tiksintiye dönüşmüş durumda. Buradaki bir Türk subayı bana, Hıristiyanlar için zorunlu hizmet planının başarısızlıkla sonuçlanacağı görüşünü ifade etti. Adana vilayeti ve Antakya bölgesindeki son katliamlar ve Halep, Maraş, Antep, İskenderun ve diğer şehirlerdeki Hıristiyanların birkaç ay öncesine kadar içinde bulundukları aşırı korku göz önüne alındığında, bu vilayetlerde askerlik hizmetini Hıristiyanlara şu anda zorunlu kılmanın erken olduğu görünüyor. Kamu güvenliği tam olarak tesis edilmiş olsaydı ve bu olayların hatırasını bir ölçüde silmek için yeterli zaman geçmiş olsaydı, bu tür bir hizmet şüphesiz yerli Hıristiyanlar için daha az dayanılmaz görünecekti.” [29]

Ancak halkın güveni yeniden tesis edilmekten çok uzaktı ve bu nedenle özellikle Ermeniler arasında gerçek bir göç başladı. Halep’te tezkereleri (seyahat izinleri) veren hükümet bürosuna göre, Kasım 1909’dan önceki yıl boyunca 5.100 kadar Ermeni ve 2.250 kadar Yahudi, çoğu bir daha dönmemek üzere Avrupa ve Amerika’ya gitmek üzere vilayetten ayrıldı. Bu sayılara pasaportları olmadan yola çıkanlar dahil değildi. [30]

Musa Dağ’dan göç edenlerin sayısı tam olarak tespit edilemese de belki de birkaç yüz kişinin Amerika Birleşik Devletleri’ne gittiğini varsaymak yanlış olmaz. [31] Akrabalar, arkadaşlar ve komşular sevdiklerine köy sınırlarının çok ötesine kadar eşlik ederken, anneler Amerika’yı keşfettiği ve yavrularını çaldığı için Kristof Kolomb’a lanet okudular. [32] Her ne kadar heyecan verici olsa da uzak bir diyar için evden ayrılmak birçok göçmen için travmatik bir deneyim oldu. Genç Armenag Şerbetçiyan’ın, Bitias’tan Antakya, İskenderun, Trablus, Beyrut, Hayfa, Port Said, İskenderiye, Patra ve son olarak Ellis Adası’na yaptığı sekiz haftalık yolculuğun (17 Ekim-10 Aralık 1913) çeşitli ayaklarını kapsayan on üç mısralık bir şiirle içsel acısını dindirmek için kalemini kullanmış olması ilginçtir. [33] Bu rota birçok Musa Dağlı’nın yelken açtığı genel yön gibi görünmektedir. 1913 sonlarında böyle bir yolculuk yolcu başına 57,15 dolara mal olmuştur. [34] 1911’de Arjantin’e göç etmiş olan Yoğunoluk ve Hıdırbeg’li bir düzine kadar genç 1916’da Amerika Birleşik Devletleri’ne taşınmıştır. [35] Söylemeye gerek yok, Misak Aprahamyan’ın Teftiş Kartı’nın da gösterdiği üzere bu ikinci yolculuğun yönü ve süresi farklıydı: Kalkış limanı, Buenos Aires; geminin adı, Vasari; ayrılış tarihi, 27 Temmuz 1916; Ellis Adası’na varış tarihi, 20 Ağustos 1916 (yolculuk buna göre üç buçuk hafta sürmüştür). [36] Musa Dağ’dan gelen göçmenler genellikle güvenlik ve destek için gruplar halinde seyahat etmişler ama bazen varış noktalarına sağ salim ulaşamamışlardır; örneğin 1911’de yirmi bir kişilik bir grubun yarısı trahom adı verilen bir göz hastalığına yakalandığı için Marsilya’dan geri gönderilmiştir. [37]

1909-1913 yılları arasında New York’a gelen diğer otuz iki Musa Dağlı yolcunun geçmişine bakıldığında başka ayrıntılar da ortaya çıkmaktadır. Yeni gelenler gençti, ortalama yirmi iki yaşındaydılar. Yaklaşık üçte ikisi erkek, bekâr ve okuryazardı. On biri işçi, 8’i çiftçi, 6’sı ev kadını, 2’si hizmetçi, 1’i terzi, 1’i ayakkabıcı, 2’si çocuktu ve birinin mesleği belirlenememişti. Yirmi iki göçmen Pennsylvania’da (13’ü New Castle’da, 8’i Pittsburgh bölgesinde ve 1’i Monessen’de); 4’ü New York City’de; 4’ü Union Hill, New Jersey’de ve 1’er kişi Hartford, Connecticut ve Youngstown, Ohio’da ikamet etmeyi planlamıştı. [38] Diğer gelenler Erie ve Williamsport, Pennsylvania; New Britain ve South Manchester, Connecticut; Paterson, New Jersey; Fort Myers, Florida; ve Fresno, California’ya yerleşmiştir. [39] Göçmenlerin yanlarında ya çok az para vardı ya da hiç yoktu. Birçoğu Güney Manchester’daki Cheney Brothers İpek Üretim Şirketi gibi ipek fabrikalarında çalışıyordu. Diğerleri ise bakkal, restoran ve ayakkabı tamircisi gibi küçük işletmeler işletiyordu. [40]

Üç özel vaka, bu göçmenlerin yaşamları hakkında daha fazla bilgi vermektedir. Bitias kökenli J. I. Taminosyan, Omaha, Nebraska’da 4920 Chicago Caddesi’nde “Eyaletteki Tek Doğu Kilimi Uzmanı” olarak bir kilim mağazası işletiyordu. [41] Köylülerden Sarkis Rencilyan, daha önce Bursa İpekçilik Enstitüsü’nde öğrenciyken, “bilimsel tarım” okumak üzere Nebraska Üniversitesi’ne kaydolur. Mezun olduktan sonra Fort Myers, Florida’ya taşınır ve eyaletin yeni yerleşimcileri çekmek için ücretsiz olarak sunduğu 40 dönümlük bir çiftliği alır.  Aynı zamanda bir restoran işletir. Kardeşi Yeremya/Aram, 1913’te Amerika Birleşik Devletleri’ne gelir ve yıllarca serseri bir hayat sürerek çimento karıştırıcısı (günde 95 sent kazanıyordu), fotoğrafçı, zengin bir kadının özel şoförü, lokanta işletmecisi ve aşçı gibi tuhaf işlerde çalışır. [42] 1931 yılında Philadelphia Osteopati Koleji’nden tıp diploması alır. [43]

Amerika Birleşik Devletleri’ne göç I. Dünya Savaşı sırasında da devam etmiştir lakin Musa Dağ’dan değil. Yeni hareket noktası, Ağustos başından Eylül 1915 ortasına kadar Soykırıma direnen ve Fransız Akdeniz filosunun birlikleri tarafından kurtarılan Musa Dağlılar için Mısır’ın Port Said kenti yakınlarında kurulan bir mülteci kampıydı. İlk grup 2 Aralık 1915’te Amerika’ya doğru yola çıkacaktı ama bazı nedenlerden dolayı bu yolculuk ertelendi. [44] Yolculuğun sonundaki endişeli akrabalar bu gecikme karşısında şaşkınlığa uğramış ve deniz savaşı ve özellikle de Türk saldırısı nedeniyle başlarına en kötüsünün gelmesinden korkmuşlardır. [45] Bu endişeler, 8 Mart 1916 günü öğleden sonra kırk beş Musa Dağlı’nın S. S. America gemisiyle Ellis Adası’na varmasıyla dağıldı. Bunlar arasında Seklemyalılar, Yeğiyanlılar, Köşeyanlar, Giragosyanlar, Vartanesyanlar ve Kılıçyanlar da vardı. [46] Ne var ki gemi, liman yetkilileri bu alışılmadık derecede büyük sayıdaki 1.721 güverte yolcusunun bagajlarını dezenfekte edene kadar 21 saat boyunca limana yanaşmamıştır. [47] Bu sırada bir muhabir yeni gelenlerden biriyle Musa Dağ destanı hakkında röportaj yapmayı başarmıştır -Asbarez editör Apraham’ın annesi Yeğisa Seklemyan’ın anlattıkları New Castle Herald (New Castle, PA) ve Pittsburgh Post-Gazette’de (Pittsburg, PA) yayınlanır. [48] Bir başka göçmen, Hovhannes Kılıçyan (Ohannes Klijeian) da benzer şekilde New York Times’a röportaj vermiştir. [49] Yolcular ertesi gün, 9 Mart’ta karaya çıkmışlardır: beş Musa Dağlı New York hastanelerinde tutulmuş (diğer birkaçının karantinadan çıkmasının gecikmesine neden olarak); üçü Hartford, Connecticut’a gitmiş ve çoğunluk New Castle ve West Pittsburgh’a geçmiştir. [50] Port Said’den gelen diğer mülteciler de 1916 yılı boyunca aynı yolu izlemiştir. [51]

Bazı Musa Dağlı göçmenler savaş sırasında ABD Silahlı Kuvvetlerine katıldı. Amerika Birleşik Devletleri’ne 30 Ağustos 1913’te gelen ve ayakkabıcı olarak çalışan Harry (Hayrig ya da Hairich Rupen) Phillian/Filyan, on dokuz yaşında Fort Myers, Florida’da Ulusal Muhafızlara katılmış, Meksika sınırında görev yapmış ve 18 Haziran 1917’de İkinci Piyade Bölüğü’nden onbaşı olarak, bakmakla yükümlü olduğu akrabaları nedeniyle onurlu bir şekilde terhis edilmiştir. [52] Daha sonra 24 Ağustos 1918’de Erie, Pennsylvania’da askere yazılmıştır. Babası George Barkev, 5 Haziran 1917’de Florida, Lee County’de ondan önce kaydolmuştur. [53] Aynı gün Yoğunoluk’tan Zakarya ve Sarkis Hanisyan kardeşler de kayıt yaptırmışlardır. [54] Diğer iki kardeş, Madatya/Mağakya ve Bedros Taminosyan, Florida’da askere alınmışlardır. [55] Alberta Magzanyan şöyle yazmıştır: “Hem babam [Samuel] hem de amcam Manas ABD ordusu için gönüllü oldular. Babam o sırada bir çelik işleme fabrikasında çalışıyordu ve muafiyet almıştı ama Manas amcam ABD silahlı kuvvetlerine katıldı ve askerliğini yaptı. Muhtemelen o ülkenin vatandaşı bile değildi.” [56] Diğer Musa Dağlı gençler de orduya kaydolmuş olabilir.

Musa Dağlıların Yeni Dünya’da yapmak zorunda kaldıkları zorlu sosyoekonomik ayarlamalara rağmen, en azından bazıları yetersiz kazançlarının bir kısmını seyahat borçlarını ödemek, akrabalarının işlerine bakması nedeniyle ortaya çıkan çeşitli masrafları karşılamak veya doğrudan maddi yardım olarak memleketlerine göndermeyi başardılar. Üç yıl boyunca (Şubat 1908-Ocak 1911) kardeşleri Vanes ve Hagop’a sırasıyla 404,48 ve 74,00 dolar gönderen Bitiaslı Movses Egarian (Igaryan/Yeğyaryan) buna bir örnektir. [57] Bir kez yerleştikten sonra, birçok göçmen eşleri, çocukları, nişanlıları ve diğer akrabaları ve arkadaşları için para göndermiştir. Çoğu Musa Dağ’ı bir daha görmeyecek olsa da Yeni Dünya ile Eski Dünya arasında çok sayıda yazışma gerçekleşmiştir. Musa Dağ’dan Amerika Birleşik Devletleri’ne gönderilen birçok mektup özel aile koleksiyonlarında mevcut olsa da aynı şey Amerika Birleşik Devletleri’nden Musa Dağ’a postalananlar için söylenemez çünkü varoluşsal tehditlerle dolu savaş günlerinde yer değiştiren akraba ve yurttaşları genel olarak kişisel eşyalarından mahrum kalmıştır. Kaybolduğu tahmin edilen bu yazıların Amerika’daki ileri yaşamı anlatmış ve böylece alıcılarını aydınlatmış olabileceği düşünülebilir. [58]

• [1] George H. Filian, Armenia and Her People; Or the Story of Armenia by an Armenian (Hartford, CT: American Publishing Company, 1896), s. xii.
• [2] Khrlopian, Vosgemadyan, I, s. 340.  Ayrıca bkz. The Missionary Herald LVIII: 8 (Ağustos 1862): 248.
• [3] Büyük Britanya, FO 195, Dosya 1883, Barnham’dan Currie’ye, 16 Ekim 1895; FO 424, Dosya 184, Currie’den Salisbury Markisine, 17 Ekim 1895; Anna Şerbetçiyan Şımmasyan ile mülakat.
• [4] Capuchin Mission Archives (bundan sonra CMA), Maison Saint François, Mtayleb, Lübnan, Dosya Khoderbeg 7, 1909/1914, 20 à 25 jeunes filles de Khoderbey places servants ou chez les Soeurs - listes, salaires, informations, Hıdırbeg, Vakıf ve Yoğunoluk’tan on altı kızın isimsiz listesi; Certification sur les enfants envoyées à Beyrouth; Noms, des enfants de Khoderbek.
• [5] A.g.e., Noms des enfants de Khoderbek.
• [6] Boğos Tazyan, “Eçer giankis canabarhen” (Hayatımın Yolundan Sayfalar), yayınlanmamış anılar, s. 5-7.  Benim isteğim üzerine yazılmıştır ve 18 Temmuz 2007 tarihlidir.
• [7] CMA, Dosya Khoderbeg 7, 1909/1914, 20 à 25 jeunes filles, Compte d'Elmaz, juillet 1914.
• [8] A.g.e., Compte d'Iranouhi (tel qu'il m'a été donné fin de juin par Madame Yared).
• [9] A.g.e., Krey, Lübnan’dan anonim gönderici, Mon Très Revérand Père'e, 21 Ağustos 1914.  Bu mektup “Vve Guérin & Fils, Beyrouth Syrie” antetli kâğıda yazılmıştır.  
• [10] Paul E. Vandor, History of Fresno County, California, with Biographical Sketches, cilt 2 (Los Angeles: Historic Record Company, 1919), s. 2, 567-568.
• [11] William Larkin, özel belgeler, San Marcos, CA, gazete kupürü, “Reward for Friendship: L.M.B Phillian, an Armenian, Fitting Himself for Missionary Work” başlıklı gazete kupürü, The Republic (Columbus, IN), 11 Ocak 1898, s. 1. 
• [12] A.g.e., “Ancestry” çevrimiçi soyağacı kaynağından Levon Barkev Phillian/Filyan hakkındaki bilgiler. 
• [13] A.g.e., “Reward for Friendship” başlıklı gazete kupürü.
• [14] A.g.e., “Ancestry” çevrimiçi soyağacı kaynağından Levon Barkev Phillian/Filyan hakkındaki bilgiler. 
• [15] A.g.e., “Was Foiled in an Effort to See Wife.  Brother Phillian, Armenian Minister from Columbus, Returning after a Harrowing Experience in the Land of the Sultan”, The Indianapolis Star (Indianapolis, IN), 18 Aralık 1903, s. 5.
• [16] Seklemyan, özel belgeler, “Apraham G. Seklemyan'ın Anıları.”
• [17] A.g.e., [Armen Seklemyan], “Biography of Apraham G. Seklemian 1864-1920”, s. 23-26.  Kitap Alice Stone Blackwell tarafından tanıtılmış ve Helman Taylor Co. tarafından basılmıştır, Cleveland, OH, 1898.
• [18] Seklemyan, özel belgeler, [Seklemian], “Biography of Apraham G. Seklemian”, s. 24-25.
• [19] A.g.e., s. 26.
• [20] A.g.e.
• [21] A.g.e., s. 27-30.
• [22] A.g.e., s. 30-42; A. G. Seklemyan, “Asbarezi dzakumı” (Asbarez’in Doğuşu), Asbarez joğovadzu dasnamiagi artiv, 1908-1918 (Onuncu Yılında Asbarez Antolojisi, 1908-1918) (Fresno: Asbarez Yayınları, 1918), s. 9-15; A. Ğugasyan, “A. G. Seklemyan”, Asbarez hisnamiag, 1908-1958 (Asbarez’in 50. Yılı, 1908-1958) (Fresno: Asbarez Yayınları [1958?]), s. 172-74.
• [23] Asbarez, 11 Aralık 1908.
• [24] Seklemyan, özel belgeler, “Magdalin [Meneşyan] Seklemyan’ın Otobiyografisi (1936’da yazılmış)”, s. 6-7.  Erzurum’daki Protestan kız okulunda öğretmen olan Magdalin, müstakbel kocası Apraham hakkında şunları yazar “Haftada bir ya da iki gün kız okulunda coğrafya ve harita yapımı dersleri vermesi istenmişti....  Çok sevdiğim bir ders olan harita yapımı dersine katılmak için izin alabildim."  
• [25] Asbarez, 18 Haziran 1909; 2 Temmuz 1909; 16 Temmuz 1909; 23 Temmuz 1909; 1 Ekim 1909; 15 Ekim 1909 (iki makale); 22 Ekim 1909; 19 Kasım 1909; 28 Ocak 1910; 4 Şubat 1910; 16 Eylül 1910 (Avedaper’den bir makalenin yeniden basımı); 11 Kasım 1910; 30 Aralık 1910; 9 Haziran 1911; 16 Haziran 1911 (Püzantion’dan bir makalenin özeti); 11 Ağustos 1911; 18 Ağustos 1911. 
• [26] Seklemyan, özel belgeler, [Seklemian], “Biography of Apraham G. Seklemian”, s. 42-46.
• [27] ABCFM, ABC, 16.9.5, cilt 11, Adams’tan Smith’e, 27 Ağustos 1891.
• [28] Fransa, Archives du Ministère des Affaires Etrangères (AMAE), Paris (Quai d’Orsay, şimdi Nantes’ta), Correspondence politique et commerciale 1897 à 1918, Turquie: politique intérieure: Syrie-Liban, Dosya 112, Dossier général, 1909, R. Laronce’dan Pichon’a, 3 Ekim 1909.
• [29] Büyük Britanya, FO 424, Dosya 221, Raphael A. Fontana’dan Gerard Lowther’a, 25 Ekim 1909.
• [30] Fransa, AMAE, Suriye-Libya, Dosya 112, Laronce’dan Pichon’a, 28 Ekim 1909.
• [31] Sadece görüşmeler yoluyla 150 kadar göçmenin bir listesini derledim.  Mik[ael] Natanyan’a göre, “Kavari tsaverın.  Mius ağedı" (Taşranın Acıları: Diğer Felaket), Miyutyun (Birlik) no. 19 (Temmuz 1913): 108, Musa Dağ, Kesab ve Suriye’nin kuzeyindeki Ermenilerin yaşadığı diğer yerler, Amerika Birleşik Devletleri’ne yapılan bu göç nedeniyle nüfustan arındırılıyordu.
• [32] Marta Şerbetçiyan Şemmasyan ile röportaj.
• [33] Victoria Shirn (Şerbetçiyan) Harvey, özel belgeler, Essex, MA, Armenag Şerbetçiyan’a ait defter, “Bitias, Sweet Fatherland” başlıklı şiir (Ermeni harfli Osmanlıca).
• [34] Elizabeth Frankian Standen, özel belgeler, Holyoke, MA, Austro-Hungarian S.S. Co., Ltd, of Trieste, III Sınıf Ön Ödemeli Geçiş Sözleşmesi için Alıcı Makbuzu, no. P.T. 39130, 27 Eylül 1913.  John Boghosian/Boğosyan ve Moses Sherpetjian/Şerbetçiyan bileti Bitiaslı Armanag (Armenag) Sherbetjian/Şerbetçiyan adına satın almışlardır.
• [35] Hanisyan, yazara mektuplar, 26 Eylül 1977, 1 Ekim 1977, 7 Şubat 1989.  Buenos Aires’teki Musa Dağ göçmenlerinden bazıları şunlardır: üç Hanisyan kardeş, J. Çançanyan, M. Sırıkyan, Hovhannes Adacıyan, Ğugasyan, Papaz (takma adı) ve oğlu ve Yoğunıluk’un Amac mahallesinden iki genç.
• [36] Julie Aprahamian, özel belgeler, New York, NY, Misak Aprahamyan’ın Muayene (aşı) Kartı (Göçmenler ve Steerage Yolcular), Vasari gemisinin listesi veya manifestosu, no. 13, liste/manifesto no. 19. 
• [37] Marta Şerbetçiyan Şemmasyan ile röportaj.
• [38] Bkz. Tablo 3.
• [39] Paul Bedrosian (Boğos Der Bedrosyan) ile mülakat, 27 Mayıs 1990, Pismo Beach, CA.
• [40] A.g.e.
• [41] Aurora Adajian Lehmann, özel belgeler, Chatsworth, CA, Yesayi Taminosyan’dan Vando Ağa’ya (Hovhannes Filyan/John Phillian), 11 Ocak 1911.  Alıntı Taminosyan’ın iş antetli kâğıdından.  
• [42] [Jerry Renjilian ve John Renjilian], Aram Renjilian, As Remembered by His Sons Jerry & John (N. p.: Aile için özel olarak basılmıştır, 2016), s. 14-22.
• [43] A.g.e., s. 68-69.
• [44] Şemmasyan, The Musa Dagh Armenians, s.184.
• [45] Larkin, özel evraklar, gazete kupürleri, “titled “Saklems [Seklemians] to Leave War Cursed Land”, New Castle News, s. 9; “Armenians Coming to This Country! Party of sixty Now En-route from Egypt to Locate at West Pttsburg. Saklem’s Mother with Party.  Have been Driven from Their Native Country by Bloodthirsty Turks”, New Castle News, 26 Ocak 1916, s.1; “Armenians Do Not Come as Expected. S.G. Saklem and Friends in This City Are Now Greatly Worried.  Ship Arrives in New York.  But So Far No Word Has Been Received  from 60 Who Were Coming”, New Castle News, 4 Şubat 1916, s. 7.  Grubun başlangıçta altmış ila altmış yedi kişiden oluştuğu düşünülse de gelenlerin gerçek sayısı kırk beşti.   
• [46] A.g.e., gazete kupürleri, “Aged Woman Flees Turks.  Is Going to New Castle.  Member of Brave Band of Armenians Driven into Mountains by Soldiers.  Escapes with Others by Curious Signal of Distress”, Pittsburgh Post-Gazatte, 9 Mart 1916, s. 1; “Armenians on Way Here Land. In N.Y.  Long Expected Party of 45 Coming to West Pittsburgh.  Experiences with Turks Are Told”, New Castle Herald, 9 Mart 1916, s.1; “Armenian Victims of Turks Reach America”, The Lima News (Lima, Ohio), 13 Mart 1916, s.2; Şemmasyan, The Musa Dagh Armenians, s.185.
• [47] Larkin, özel evraklar, gazete kupürleri, “Armenians on Way Here Land. In N.Y.  Long Expected Party of 45 Coming to West Pttsburgh.  Experiences with Turks Are Told”, New Castle Herald, 9 Mart 1916, s. 1; “Aged Woman Flees Turks.  Is Going to New Castle.  Member of Brave Band of Armenians Driven into Mountains by Soldiers.  Escapes with Others by Curious Signal of Distress”, Pittsburgh Post-Gazette, 9 Mart 1916, s. 1.
• [48] A.g.e.
• [49] New York Times, 12 Mart 1916, aktaran Richard Diran Kloian, The Armenian Genocide-First 20th Century Holocaust (Richmond, CA: Armenian Commemorative Committee, 1980), s. 133.
• [50] Larkin, özel belgeler, “Rejoicing When Armenian Arrive Here” başlıklı gazete kupürü, New Castle Herald, 13 Mart 1916, s. 2.
• [51] Şemmasyan, The Musa Dagh Armenians, s. 186.
• [52] Robin Paul, özel evraklar, Pasadena, CA, Yolcu Varış Kayıtlarının (NNCC) kopyası, Ulusal Arşivler (GSA), Washington, D.C., Hayrig Filyan/Hairich Phillian’ın Giriş Kimliği, 30 Ağustos 1913, N.Y, gemi adı Argentina; Amerika Birleşik Devletleri ve Florida Eyaleti Ulusal Muhafızları, Harry Phillian için Plant City, Florida’da verilen Terhis Belgesi, 21 Haziran 1917; Larkin, özel evraklar, “Soldiers Get Welcome Home: Back from the Border They Are Serenaded and Given Refreshments”, başlıklı gazete kupürü, News-Press (Fort Myers, FL), 19 Mart 1917, s. 1. 
• [53] Larkin, yazara e-posta, 1 Mayıs 2009.
• [54] Zohrab Hanisyan, özel evraklar, Napa, CA, isimsiz aile tarihi kitapçığı, s. 9.
• [55] Raymond H. Banks, US Gen Web Archives, rayhbanks@aol.com, erişim tarihi 23 Mayıs 2009.
• [56] Alberta Magzanyan, yazara mektup, 26 Eylül 2009.
• [57] Gloria Hachigian/Haçikyan Ericsen, özel belgeler, Orlando, FL, Vanes ve Hagop Egarian tarafından 15 Şubat 1908 ve 4 Ocak 1911 tarihleri arasında Beyrut’taki German American Trust Company ve Imperial Ottoman Bank’tan çekilen on iki banka dekontu.
• [58] Örneğin aşağıdaki kişilerin özel evraklarına bakınız: Aurora Adajian Lehmann, Chatsworth, CA, 35 mektup; Mary Maghzanian Balabanian, Yerevan, Ermenistan, 6 mektup; Alberta Magzanian, Olney, MD, 5 mektup.  Bu mektuplar Osmanlı Türkçesi ve Ermeni harfleriyle yazılmıştır.