Bedros Alahaydoyan Arşivi 1 | Urfa

Harut Bartanyan (Çıval-Yertantan)

Bu sayfada yayınlanan şarkıların ve dans müziklerinin tamamı müzikolog Bedros Alahaydoyan tarafından derlenmiş ve kaydedilmiştir. Kendisi, 1980’lerden itibaren Ermenilerin yoğun olarak yaşadıkları şehirleri ziyaret etmiş, Soykırım’dan sağ çıkmış Ermenilerle görüşmüş ve onlardan kendi memleketlerinden, köylerinden hatırladıkları şarkıları ve anıları toplamıştır.
Bu şarkılarında düzenlemeleri, notaya dökülmeleri ve dijital hale getirilmelerini Dr. Dzovig Markaryan üstlenmiştir. Çeviren: Arlet İncidüzen.

Udi ve şarkıcı Urfalı Harut Bartanyan (1934-2015) ile Bedros Alahaydoyan 1990’ların başında Alahaydoyanların Kaliforniya, Glandale’deki evinde karşılaşırlar.

Bu görüşme sırasında Bay Bartanyan, atalarından, Urfa’nın yerlilerinden, özellikle de büyük annesinden öğrendiği on iki şarkıyı gösterir.

Harut Bartanyan (Çıval-Yertantan) (Kaynak: Bartanyan Ailesi Arşivi).

Harut Bartanyan'ın Kısa Hayat Hikâyesi

Yazan: Garbis Bartanyan

Okuduğunuz yazı, babamız Harutyun (Harut) Çıval/Çeval Yertanyan veya 6 Mart 1934’te doğumuyla, ABD’de yerleşildikten sonra bilinen soyadıyla Bartanyan’ın kısmi özgeçmişidir.

Anne ve babası, Hagop ve Mari, her ikisi de Ermeni Soykırımından sağ kurtulmuş. Aslen Urfalılar ve çölde günlerce yürüdükten sonra ulaştıkları Suriye’de, Ayn el-Arap’ta birbirlerini bulup evlenmişler.

Harutyun’dan (Harut) önce Mari’nin tek yumurta ikizi oğulları olmuş ama ne yazık ki hayatta kalmamışlar. Bundan bir yıl sonra ise karı koca yeninden bebek sahibi olmayı denemiş ve başarmışlar. Mari yine ikiz erkekler doğurmuş, Garo ve Harut (aynı zamanda “Arşak” diye de çağrılır).

(İlginç bir not: İkizleri birbirinde ayırt edebilmek için anne ve babaları Harutyun’un kulağını delmeye karar verir. Harutyun’un çocukları bu konuda ona yıllarca takılmışlardır.)

Suriye, 1940'ların sonu, Harut Bartanyan, sağda siyah kıyafetli (Kaynak: Bartanyan Ailesi Arşivi).

Ne yazık ki Harut daha 5 yaşındayken bir hastalık neticesinde babasını kaybeder. Mari ailesini geçindirebilmek için iş aramaya başlar ve varlıklı bir göçmenin, bekâr bir Fransız kadının evinde gündelikçi olarak çalışır, onun çamaşırlarını yıkar, elleriyle yerleri siler vb. Hayatın zorluklarıyla küçük yaşta yüzleşen çocukları, annelerinin ne kadar çabaladığının ve yaptığı fedakârlığın farkındadır.

Yıllar önce kız torunlarından biri tarafından yapılan röportajda, Harut şöyle demiştir.

“Sekiz yaşındaydım ve çok güzel bir sesim vardı, beş yaşımdan beri büyükannemden şarkılar öğreniyor ve bunları söylüyordum. Arka bahçemize bir incir ağacı var, bu ağaca tırmaanır şarkı söylerdim, komşu kadınlar beni dinlerdi ve anneme gelip şöyle derlerdi: ‘Mari, izin ver oğlun bize şarkı söylesin.’ Ayrıca onlara şarkı söylemem için bana para da verirlerdi ve ben kafamın üzerine gözlerimi kapatacak bir conserve kutusu koyar, elimde süpürgeyle ud çalıyor pozlarına bürünürdüm. O zamanlar yirmi beş yaşındaki Krikor İstambulyan, her Pazar kiliseye giden biriydi. Daha sekiz yaşında harika bir sesim olduğunu duymuş ve gelip beni kiliseye götürmek istemişti. Anneme ona sordu: ‘Bu çocuğu nereye götürüyorsun? Kilisede ne işi var?’ Cevap şöyledi: ‘Bu çocuğun sesi kilise için yeterli.’ Ve gerçekten de kiliseye yumuşaklık katan bir sesim vardı. Ve böylece her Pazar kiliseye gitmeye başladım.”

Garo, Harut’un ikizi, çok hastalanır. Ne yazık ki köye en yakın doktor, yüz mil uzaklıktaki Halep’ten ayda bir kez geldiği ve köyde eczane de bulunmadığı için Garo 11 yaşında hayatını kaybeder. Bu olay, 6 yıl önce zaten babasını da kaybetmiş olan Harut üzerinde ömürboyu sürecek bir etki bırakır.

Maddi olanaksızlıklar nedeniyle Mari, kız kardeşinin ailesi ve oğluyla birlikte Halep’e taşınmaya karar verir.

Annesinin ikisini geçindirmek için ne kadar çabaladığını görmek, genç Harut’a ağır gelir. Böylece, bir gün Mari işten döndüğünde Harut annesine döner ve şöyle der: ‘Artık yerleri silmek veya başkalarının kıyafetlerini yıkamak yok. Bu evin erkeği benim ve bu aileye bakmak için ben çalışacağım.’ Harut, bu olay yaşandığında sadece 12 yaşındadır.

Harut, sözlerine sadık kalarak iş aramaya başlar ve kendisine bir berber dükkânında çıraklık işi bularak ailesine destek olur.

Bu sırada, müzik tutkusu 8 yaşında iyice kendisini göstermeye başlamıştır; komşuları sürekli Mari’ye gelerek oğlunun büyük annesinden öğrendiği şarkıları kendileri için söylemesine izin vermesini isterler. 12 yaşına geldiğinde, Halep’e taşındıktan sonra Mari, oğluna tek aile yadigârını, babasının altın saatini verir.

Bu, sonraki 70 yıl boyunca hayatına yön verecek bir etki yaratır, annesi kendisine babasınn saatini verdikten sonra en yakındaki müzik mağazasına gitmeye karar verir, burada hayatındaki diğer tutkuyu görmüştür, bir ud. Berber dükkânındaki işine giderken, sabah-akşam bu mağazanın önünden geçmekte ve duvarda asılı olan udu izlemektedir. Ama artık, elinde, terli avuç içinde tuttuğu sıcak saatle birlikte, vitrinin karşısında dururken, sonunda kendisinde içeriye girecek ve dükkân sahibine bu entstürmanın fiyatını soracak cesareti bulur. Ud, 12 pound değerindedir. En yakındaki kuyumcuya gider ve babasının saatini 12 pound karşılığında satar ve kısa süre sonra 12 yaşındaki Harut, bir an önce bu asil enstürmanın tellerini parmaklarında hissedebilmek için heyecanla eve doğru koşuyordur.

1) Harut Bartanyan, büyük olasılıkla Lübnan'da, 1960'lar (Kaynak: Bartanyan Ailesi Arşivi).
2) Harut Bartanyan, Lübnan kanalı el-Fann'ın stüdyosunda katıldığı müzik yarışması sırasında (Kaynak: Bartanyan Ailesi Arşivi).

19 yaşına geldiğinde Harut’un artık bir dinleyici kitlesi vardır ve Halep devlet radyosunda, dönemin meşhur Arap şarkıcılarıyla birlikte o da canlı yayında şarkı söylüyordur.

26’sında, annesi ve teyzesiyle birlikte profesyonel bir şarkıcılık kariyeri yapmak için Lübnan, Beyrut’a taşınmaya karar verir ancak berberlik yapmayı sürdürerek ailesini ve kendisini geçindirir.

Taşındıktan kısa bir süre sonra, bir gün dükkânına doğru yürürken tam önüne solmuş, kırmızı bir gül düşer. Durup bu güzel kokulu gülü yerden alır ve hayatının geri kalanıyla karşılaşır… sevgili annemiz Hripsime Kevorkyan’ın mavi-yeşil gözleriyle. Hripsime ona gülümsemektedir…

1966’da, Harut Studio el-Fann’ın ilk televizyon yarışmasına katılır. Arapça beste eve şarkı alanında yarışmaya 500 kişi katılmıştır. Burada, çeşitli elemelerden geçtikten sonra Harut kendisini diğer dört yarışmacıyla birlikte finallerde bulur. Katılımcılar içinde Arap olmayan tek kişi olarak, ud çalıp söyleyen bir Ermeni olarak zirveye ulaşmayı başarır ve neredeyse tüm Arap ülkelerinde yayınlanan tanınmış bir programda Birincilik kazanır.

Bununla birlikte, Ermeni toplumu tarafından tebrik edileceğine, Harut canlı yayın sırasında programın yapımcıları tarafından çağrılır ve gerçekten Ermeni olup olmadığı sorgulanır. Bunun nedeni, muhtemelen televizyon kanalının, 1960’lar etkileyici şekilde kendini ifade edebilen Ermeni toplumundan çok sayıda telefon almış olmasıdır. Arayanlar, Harut’un gerçekten Ermeni olup olmadığını sorgulamış ve “Arap bir sanatçı”nın Ermeni numarası yapmasından ötürü özür dilemesini istemişlerdir.

Harut Bartanyan (Kaynak: Bartanyan Ailesi Arşivi).

Kanalı ve program yöneticilerini %100 Ermeni olduğuna ikna ettikten sonra, karışıklığı tamamen ortadan kaldırmak için Harut, televizyon yapımcılarına ulusal kanalda programın sonunda Ermenice bir şarkı söyleyip söyleyemeyeceğini sorar. Bu çok yönlü çözüm önerisine sıcak bakarlar ve kabul ederler. Harut, Anuş Operasından “Partsır Sarer” [Yüksek Dağlar] aryasını seçer. TV kanalına gelen şikâyet telefonları son bulur.

10 Mayıs 1992’de, Harut, tüm sevdikleri etrafında, sevgili eşi Hrip’in narin tıpkı 1962’deki gibi elini tutarak oturmaktadır. Bu defa, yine gülümsemektedirler… ancak bu bir veda tebessümüdür.

Hrip kaybetmiş olna Harut, çocuklarının sevgisiyle teselli bulur ve kısa bir süre sonra da iki torunu daha, Hripsime ve Harut, olur.

Harut, mutlu ve gururlu bir büyük babaydı. Torunlarına büyük annelerinin yokluğunu hissettirmeden, büyük bir sevgi verdi ve onlara karşı hep cömertti.

Hayat fani ve her şey gelip geçici.

Harut Bartanyan'ın konserlerinde görüntüler, 1970'ler ve 1980'ler (Kaynak: Bartanyan Ailesi Arşivi).

Yıllar ona acımasız davranmıştı, 2013 yılı Noel arifesinde düşüp leğen kemiğini kırdı ve kendisini hastanede buldu. Uzun yıllardır şeker hastasıydı ve insulin kullanıyordu. 10 Mart 2015 tarihinde hayata gözlerini yumdu.

Ardında dört evladın, Hagop, Mari, Garbis ve Kevork, yanı sıra bir müzik efsanesi, özellikle de büyük annesinden öğrendiği geleneksel Urfa şarkıları bıraktı.

Hayatı boyunca sayısız insan onun insanlığı ve cömertliğiyle karşılaşmış, çok yönlülüğünden, bağımsız ruhundan etkilenmiştir.

1- Aman, es Beşlonts ağçina [Beyşloyents ağçigı]
2- Akh, Mariam
3- Ağvor ağçig hos yegur
4- Ağçin ağkeg maz unis
5- Antzrev gu ka lernerı
6- Egan danoğnin
7- Yes gertniya campakis
8- Ergu yazma madni mı
9- Mer harsı kherov, pesan bekherov
10- Mışmışi [kayısı] dzarı çıretsi
11- Nısder e horun daga
12- Kınner e, kırdıner e

1- Aman, es Beşlonts ağçina

Hey, hey, Aman, es Beşlonts ağçina
Eler a pantzır dener a
U gelel a u gı khıme
E çıser Asdvadz ga vera
Aman, es Beşlonts ağçina
Khıler yem dzotsin mıçina

Uşgi gu kas huşig-muşig
Vodkın e mıder varti puşig
Im bızdılig bakın anuşig
Aman, es Beşlonts ağçina
Aman, es Beşlonts ağçina
Khıler yem dzotsun mıçina

Uşgi gu kas veri köşken
Kemera engerı meşken
Veran eğa enkir açken
Aman, es Beşlonts ağçina
Aman, es Beşlonts ağçina
Khıler yem dzotsun mıçina

Uşki gu kas veri dana
Asdvadz kızi tor mi pana
Baçig mı dur hara fana
Aman, es Beşlonts ağçina
Aman, es Beşlonts ağçina
Khıler yem dzotsun mıçina

Uşgi gu kas veri ekün
Khafokhı gı tapi kokun
Baçig mı dur babuğ hokun
Aman, es Beşlonts ağçina
Aman, es Beşlonts ağçina
Khıler yem dzotsun mıçina

Aman, es Beşlonts ağçina
Eler a bartzır gener a
Gı pere basma değer a
Aman, es Beşlonts ağçina
Aman, es Beşlonts ağçina
Khıler yem dzotsun mıçina

Eğsan nısder lıvatsk gene
Şımrig mazerı tats gene
Khakhun dığin khelats gene
Aman, es Beşlonts ağçina
Aman, es Beşlonts ağçina
Khıler yem dzotsun mıçina

Geleneksel kıyafetleriyle, Urfa ve civarında yaşayan kadınlar (Kaynak: Album de la Mission de Mésopotamie et d'Arménie confiée aux Frères-Mineurs Capucins de la Province de Lyon, 1904. Fotoğrafçı: Peder Raphael).

2- Akh, Mariam

Akh, Mariam, Mariam, Mariam
Yes kızi garnam garnam
Yes kızi garnam garnam

Eger babit çi dar se
Gatolig gıllam garnam
Kordisdan kınnam garnam

Mariamin eres partza
Vıren takkala tartza
Vıren takkala tartza

Uzetsi bak mı arnam
Çıtoğuts hasud kora
Çıtoğuts hasud kora

Akh, Mariam, Mariam, Mariam
Yes kızi garnam garnam
Yes kızi garnam garnam

Eger babit çi dar se
Gatolig gıllam garnam
Prodisdan kınnam garnam

Garabed ve Cırco'nun Urfa'daki meşhur orkestrası. Soldan sağa: kemancı Garabed, kanuncu Harutyun, şarkıcılar Cırco ve Cüre Maho, tefçi Mırco, dümbelekçi Khaço (Kaynak: Aram Sahagyan, Kahraman Urfa ve Ermeni evlatları, Urfa Ermenileri Derneği yayınları, Beyrut, 1955).

3- Ağvor ağçig hos yegur

Ağvor ağçig hos yegur
Indzi meg baçig mı dur
Asdvadz sires mi merjer
Urişnerun çem ıser

Kına mançug sevulig
Açugnerıt ağvorig
İnç bardk unim yes kezi
Ays pan çi vayler indzi

Çi vaylelik inç ga vor
Sirdıs kaşets kani vor
Yegur indzme mi pakhçir
Adu mi ıllar antatar

Ağvor ağçig turı pats
Taşginagıs ners mınats
Amenun hampuyr dıvir
İm hampuyrıs ur mınats

Çe çe sirdıs pari e
Bidi dam kezi ange
Ur gı vakhnam mez desnen
Verçı mez gı pampasen

Pampaselik inç ga vor
Sirdıs kaşets kani vor
Yegur indzme mi pakhçir
Adu mi ıllar antatar

4- Ağçin ağkeg maz unis

Ağçin ağkeg maz unis
Pılpuli peran unis
Vosgi cuğag çes dar a
Es inç çeşig naz unis

Lusingan gab polorets
Sev ambin meç molorets
Yaris ğurbet ertala
Yotı darin polorets

Garabed ve Cırco'nun Urfa'daki meşhur orkestrası. Soldan sağa: kemancı Garabed, kanuncu Harutyun, şarkıcılar Cırco ve Cüre Maho, tefçi Mırco, dümbelekçi Khaço (Kaynak: Aram Sahagyan, Kahraman Urfa ve Ermeni evlatları, Urfa Ermenileri Derneği yayınları, Beyrut, 1955).

5- Antzrev gu ka lernerı

Antzrev gu ka lernerı
Ellenk tarnank mer dera
Ed morit eçvin gurna
İndzig hanets lernerı

Leri campan karod e
Yaris hedis kenod e
Barişelu midk çuni
Sirdıs yaris garod e

Antzrev gu ka lernerı
Ellenk tarnank mer dera
Ed morit eçvin gurna
İndzig hanets lernerı

Urfa'daki Fransisken okulu öğrencileri ve öğretim kadrosu. Öğrenciler geleneksel kıyafetler giymişler (Kaynak: Album de la Mission de Mésopotamie et d'Arménie confiée aux Frères-Mineurs Capucins de la Province de Lyon, 1904. Fotoğrafçı: Peder Raphael).