Arapgir. Ciğerciyan ailesi muhtemelen evlerinin avlusunda kahve içiyor. Soldan ikincisi George/Kevork Ciğerciyan

George Djerdjian'ın fotoğraf koleksiyonu

Editörün Notu

Osmanlı Ermenilerinin zengin mirasından bize ulaşan sadece kırıntılar. Bu anlamda, sorun geçmişi ve hafızayı yeniden canlandırma olduğunda, maalesef işimiz izler ve arta kalanlarla. İşte bu yüzden, geçmişi az da olsa somutlaştıran, ona ışık tutan, görünmez olanın üzerindeki perdeyi kaldıran, şimdiye kadar ulaşılamaz olanı yakınlaştıran, tanınmayanı tanıtan, uzun lafın kısası pulluğu çalıştırıp Osmanlı tarihini ve günlük yaşantısını anlamak ve öğrenmek üzere, işlenmemiş geniş arazide karık açan her vesile bize sonsuz bir mutluluk vermekte.

Arapgir’de doğmuş George/Kevork Djerdjian’a (önceden Ciğerciyan) ait 100’den fazla cam fotoğraf barındıran koleksiyonunun keşfi işte böyle bir vesile sunuyor. Tarihi muhteşem bu fotoğraflar Arapgir başta olmak üzere, Erzurum/Garin’in Osmanlı dönemindeki günlük hayatına yeni bir bakış getirmemizi sağlıyor. Bu fotoğraflar sayesinde özellikle o yörelerdeki Ermeni hayatı yeniden canlanmakta, bugüne kadar fotoğrafı olmayan kiliseler ve okullar görünmekte, aile, okul, yetimhane hayatına ait yepyeni tasvirler gözlerimizin önünde vücut bulmakta.

Büyükbabasına ait bu fotoğrafların kaliteli kopyalarını Huşamadyan’a tahsis eden George Djerdjian’a sonsuz teşekkürlerimizi sunuyoruz.

Djerdjian’a ait bu fotoğrafların büyük bir kısmı için açıklama hazırlayamadık. Yerler, binaların ve insanların kimlikleri hala bilinmiyor. Tarafımızdan bazı fotoğraflar için yapılan açıklamalar da yanlış olabilir. Bu bağlamda sayfamızı ziyaret eden takipçilerimizin yardımlarını bekliyoruz. Fotoğraflar hakkında yapacağınız açıklamaları veya düzeltmele önerilerinizi houshamadyan@gmail.com adresine yollayabilirsiniz.

Bu fotoğraflar hakkında bilgilerimiz eksik. Bu yer nerede, fotoğrafta görünen bina ne için kullanılmış, fotoğrafdaki kişi veya kişileri tanıyormusunuz? Bize yazabilirsiniz: houshamadyan@gmail.com

Arapgir: Şehir ve Çevresi – 1900 – 1907

Arapgir: Fotoğrafın ortasında 1830’larda inşa edilen S. Asdvadzadzin (Meryem Ana) kilisesi var. Çatı düzenlemesi ilk olarak 1893 tarihinde yapılmış. Büyük bir ihtimalle inşaat çalışmaları bittikten sonra çekilmiş bir fotoğraf. Kadınlara tahsis edilmiş üç balkonu olan bu büyük kilisenin ikisi batıya ve biri de kuzeye bakan üç girişi vardı. 1907’den sonra çatı tamamen yeniden inşa edilip, kubbe eklenir ve çan kulesi yeniden inşa edilir. Çiğerciyan’ın çektiği fotoğraf büyük bir ihtimalle kilise çatısının eski durumda olduğu 1907 öncesine ait. Mukayese edilebilmesi ve tarihi değeri açısından 1907’den sonra çekilmiş ve Çiğerciyan koleksiyonunda yer almayan iki fotoğraf da yayımlıyoruz.

1) Arapgir, S. Asdvadzadzin Kilisesi. Fotoğraf 1907 sonrasında çekilmiş (Kaynak; Ermenistan Ulusal Arşivi, Yerevan, Dirk Roodzant’a teşekkürler).
2) Arapgir, genel görünüm, 1907 sonrasında çekilmiş bir fotoğraf (Kaynak; Ermenistan Ulusal Arşivi, Yerevan, Dirk Roodzant’a teşekkürler).

Arapgir’den genel bir görünüm. Solda görünen heybetli binanın S. Asdvadzadzin kilisesinin bir bölümü olduğunu düşünüyoruz. Kilise çatısının yapımı için kullanılan tahtalar göze çarpmakta.

Arapgir’de iki Ermeni din adamı.

Arapgir, S. Asdvadzadzin kilisesi. Üst üste binen çift pozlama sonucunda bir çok sütunu ve mihrabı ile kilisenin içi ve diğer tarafdan da binanın çatısı ve çevredeki evler görünüyor.

Arapgir’deki Hanesyan Kız Okulu. Tateos Efendi Hanesyan’ın hayırseverliği ile 1890’da kurulan okulun üç katı vardı ve 120 Ermeni kız çocuğu burada eğitim görmekteydi. 7-13 yaş arasındaki öğrenciler için 6 sınıf mevcuttu. Okul S. Asdvadzadzin kilisesinin kuzeyindeydi. 1895’deki Ermeni kırımından sonra, 1898-1903 tarihleri arasında, okulun ilk iki katı yetimlere tahsis edilir. 40 yetim buraya sığınır ve eğitim görür.

Arapgir, Ermeni aileler.

Arapgir Şehri

“Evler, düz bir yüzeyi olmayan şehirler gibi, amfitiyatro şeklinde inşa edilmiştir. Merdiven gibi sıra sıra yükselir. Evlerin içi ve şekli daha Halep şehrini anımsatır. Hepsi de kagirdir. Zeminleri büyük ölçüde işlenmiş seçkin taşlarla veya ahşapla kaplıdır. Sokak kapısından birinci kata girdiğini sanırken birden kendini üçüncü katta bulmak eğlencelidir, zira Arapgir evleri genelde Van, Garin, Eriza, Dikranagerd ve diğer ova şehirlerinde görülemeyecek bu şekle sahiptir.

[…] Arapgir’e has kum gibi bir toprak, aynı zamanda hamur olup, yekpare ve tek parça bir taş misali şehir evlerinin çatılarını muhafaza eder, toprak kaplı evlere has damlamaları ve yağmur akmasını engeller ve Arapgir evlerinin dış güzelliğini de sağlar. Fakat Arapgir’in güzelliği bu kadar değil. Pazar, dükkan, ev, atölye, bahçe, bağ, su dereleri, ağaç ve çiçek, evlerin siyah ve beyaz badanası yahut dış görüntüsü, bütün bunlar birleştiğinde, içiçe geçip çeşitli, tatlı bir görüntü sunuklarında, ki hayal etmek zor değil, işte budur Arapgir manzarası […].

Margos Natanyan, Masis Haftalık Gazetesi, Şubat 1885, sayı 3755

Arapgir ve çevresinden manzaralar.

Arapgir’de bir kutlama. Arka planda görünen bina muhtemelen Konak (yönetim merkezi).

Aynı kutlamadan başka bir fotoğraf. Bayraklar yapılan kutlamanın İslami veya milli boyutuna işaret ediyor. Fotoğrafın sağında bir binanın yıkıntıları görünüyor. Arapgir Ermeni mahallelerinin yakılıp yıkıldığı ve bir çok binanın harabeye döndüğü 1895 Ermeni kırımı günlerinden kalan bir bina olabilir.

Fırat nehrinden geçiş.

Arapgir. Ciğerciyan ailesi muhtemelen evlerinin avlusunda kahve içiyor. Soldan ikincisi George/Kevork Ciğerciyan. Sağ köşede, dipte, yere bir gramofon ve yanına da ahizesi konmuş.

Arapgir. Ciğerciyan ailesi. Sağ baştaki kişi Ermenice bir gazete okuyor.

Arapgir. Soldan sağ; saz, kemani, klarinet ve tef çalan Ermeniler.

Fırat'tan Manzaralar

Bu fotoğraflar muhtemelen Arapgir civarından çekilmiş.

Harput

Harput bölümünde gösterilen bu fotoğraflardan anlaşılmaktadır ki Çiğerciyan Harput bölgesinde de bulunmuştur. Fotoğraf makinesiyle birlikte Harput şehri ve civar köylerini de ziyaret etmiştir. Bu fotoğraf Khulavank’taki tarihi mezarlığa aittir. Bu bilgiyi bize ulaştıran Samuel Karapetyan’a teşekkür ederiz. Kendisi Çiğerciyan’ın bu fotoğrafı ile Khulavank’a ait bilinmiş bir başka fotoğrafı karşılaştırdı. Fotoğraflardaki benzerlik aşikâr. Tarihi haçkarlar [haç şeklinde mezar taşları] tahrip edilmiş, artık yoklar. Bu tespit, Cerecyan’ın fotoğrafının değerini artırıyor şüphesiz. Bu yer Khulaküğ’ün (Hülvenk/Şahinkaya) doğusunda, birkaç dakikalık uzaklıktadır.

Harput. Bir Ermeni kız yetimhanesi, öğrencileri ve öğretmenleri. Resimde küçük kızların bu kurumda nakış yapmayı öğrendikleri görünüyor.

Harput şehrindeki Amerikan yetimhanesinde barınan kızlar ve erkekler. Bu fotoğrafların Harput şehrinde çekilmiş olduğu, Amerikan Missionary Herald gazetesinin 1897 tarihli (Sayı 93, Aralık 1897, s. 501-503) bir sayısında da kullanılmış olmaları sayesinde tespit edilmiştir. (Bu bilgi Nazan Maksudyan tarafından aktarılmıştır.) Fırat Koleji yerleşkesi içinde bulunan yetimhane, Sultan II. Abdülhamid’in hükümdarlığı döneminde Ermenilere yönelik uygulanan katliamların ardından 1895 yılında kurulmuştur. Bu yetimhanede 100’e yakın kız ve erkek Ermeni yetimi barınmakta, çeşitli zanaatlar öğrenmekteydi. İlk fotoğraf yetimhanenin terzilik atölyesini, ikincisi ise ayakkabıcılık atölyesini göstermektedir. Yetimhanedeki çocukların büyük bir kısmını Arapgir’den gelen kız ve erkeklerin oluşturduğu bilinmektedir. Fotoğraflar 1897 tarihli. Edindiğimiz bilgilere göre Çiğerciyan kendi fotoğraf makinesini İsviçre’den dönerken yani 1900 yılında getirmiştir. Ama Harput fotoğrafları bu tarihten birkaç yıl önce çekilmiş. Acaba Çiğerciyan 1900 tarihinden önce de bir fotoğraf makinesine sahip miydi? Acaba bu yetimhane fotoğraflarını çeken Çiğerciyan değil mi? Bu sorular şimdilik cevapsız kalıyor.

Erzurum/Garin ve Çevresi: 1900 – 1907

Sanasarian Koleji

Erzurum/Garin Sanasaryan Koleji S. Petersburg’ta yaşayan Mıgırdiç Sanasaryan’ın himayesinde 1881 tarihinde kurulur. Osmanlı İmparatorluğu’ndaki en ünlü ve kaliteli Ermeni kültür kurumlarından biri idi. Öğretmen kadrosunun büyük bir kısmı pedagojik eğitimini Avrupa, özellikle Almanya üniversitelerinden almıştı. Bu eğitim kurumu Erzurum Ermeni Ruhani Önderlik binasının bitişiğindeydi. Kurumun, 1883 tarihinde 33 Arapgirli öğrencisi vardı. İlerde bu kurumda öğretmen olan George Ciğerciyan da onlardan biri idi.

İlk sırada, solda, Sanasaryan Koleji’nin binalarından biri görünüyor. Biraz ilerde Erzurum Ermeni Apostolik Kilisesi Ruhani Önderlik binası ve çan kulesi ile kilisesi var.

Sanasaryan Koleji ve öğrenciler.

Bir göl kıyısında konser veren orkestranın Sanasaryan Koleji’ne ait olduğunu düşünüyoruz (kesit).

1) Sanasaryan Koleji, hayırsever Mıgırdiç Sanasaryan’ın (1818-1889) büstü.
2) Bir göl kıyısında konser veren orkestranın Sanasaryan Okulu’na ait olduğunu düşünüyoruz.

1); 2) Sanasaryan Koleji girişi. Üst düzey devlet görevlilerinin katılımı ile yapılan bir tören.
3) Sanasaryan Koleji’nin buz pisti

Sanasaryan Koleji öğrencileri muhtemelen bir piknik gezisinde.

Garin/Erzurum'dan Çeşitli Fotoğraflar

Muhtemelen Erzurumlu Ermeni bir aile.

Bu fotoğrafta yukardaki fotoğrafın solunda, Erzurum/Garin Ermeni yerel kıyafetleri ile oturan kız görülmekte.

Önceki fotoğrafta ilk sırada duran kız, yine yerel kıyafetlerle görülmekte.

Erzurum, gerideki bina muhtemelen konak (Hükümet Konağı). Binanın girişinde, üstte görünen imparatorluk arması da bu düşünceyi desteklemektedir. Bu bina bir yangın sonucu artık yok olmuştur ve valilik de başka bir yere taşınmıştır. Fotoğraf, Osmanlı resmi görevlileri ve üst düzey askeri yetkililer huzurundaki bir törene aittir. Bu bilgiler için Tolga Cora’ya teşekkür ederiz.

S. Asdvadzadzin Manastırı. Aksikoms yada Surp Ohan (günümüzde Demirdöven) köyünden 1.3 km. güney-batı veya Hasankale (günümüzde Pasinler) şehrinden 6 km. kuzey-doğuda yer almakta. Köy, Erzurum/Garin vilayeti sınırlarında bulunan Pasen sancağındaydı. Manastır, “Magistros”, “Diramayr”, “Yot Verk” ve “Dziranik” isimleri ile de anılmakta. XI. yy. inşa edilmiş olan manastır XX. yy. Ortalarında yok edilir. (Kaynak; Soykırım Soykırım'dan sonra, RAA -Ermeni Mimarisi Araştırmaları- Yerevan, 2015).

Surp Asdvadzadzin Manastırı’nın mezarlığına ait haçkarlar [haç şeklinde mezar taşları]. Bu konuda bizi Samuel Karapetyan bilgilendirdi.

Bir kız okulunun öğrencileri. Muhtemelen Erzurum’da.

Erzurum ve civarından manzaralar.

Erzurum ve civarından manzaralar.

Öşkvank

X. yy. inşa edilmiş bir manastır. Tortum’un kuzeyinde, Çamlıyamaç köyünde bulunur.

Tortum Şelalesi

Tortum şelalesi, 48 m. yüksekliğe sahip. Erzurum/Garin şehrinden yaklaşık 100 km. doğuda bulunmakta.

George Djerdjian: Kişisel ve Aile Fotoğrafları

George Djerdjian, 1895. Reichenberg (günümüzde Liberec, Çek Cumhuriyeti sınırları içinde), öğrencilik yıllarında. 

1899 Zürih - George Djerdjian, okul fotoğrafı. Djerdjian (sakallı ve gözlüklü) fotoğrafın tam ortasında görülmekte.

1) George Djerdjian kuvvetle muhtemel Arapgir veya Erzurum’da.
2) 1907 Hartum (Sudan), Djerdjian Arapgir’i terkettikten sonra.

1912 İstanbul – Kürkçüyan aile buluşması. 1909 tarihinde George Djerdjian Sudan’da Bargeşd Kürkçüyan ile evlenir. Fotoğrafın sol ucunda, ayaktakiler Bargeşd ve George, kucaklarında ise ilk evladları olan Arsen (doğumu 1910).

1913 Omdurman (Sudan) - George ve Bargeşd Djerdjian, evladları Arsen ve 2 yaşındayken ölen Lili ile.

1945 Hartoum - George Djerdjian ve oğlu Edvard.

Meçhul fotoğraflar

Bu fotoğraflar hakkında bilgilerimiz eksik. Bu yer nerede, fotoğrafta görünen bina ne için kullanılmış, fotoğrafdaki kişi veya kişileri tanıyormusunuz? Bize yazabilirsiniz: houshamadyan@gmail.com

Muhtemelen fotoğraf Arapgir’de çekilmiş. Yerel kıyafetlerdeki çeşitlilik çok ilginç. Solda, ayakta duran fesli şahıs balık tutmakta. Balıkçı asası tutmuş kadın Arapgir’deki Djerdjian ailesinin evinin avlusunda çekilmiş fotoğraftaki kadını andırıyor.