Arapgir Ermenilerinin Tarihçesi

Yazar: Todd Shaphren (Paregyan), 15/05/2023 (son değişiklik: 15/05/2023) - Çeviren: Arlet İncidüzen

Daha önceki bir yazıda, Birinci Dünya Savaşı'nın sona ermesini takip eden aylarda Arapgir’e ve civar köylere dönen Soykırımdan sağ kurtulanların bir listesini yayınlayan Arapgir Yeniden İnşa Birliği’nin çalışmalarını tartışmıştık. Arapgir Birliği, ilginç bir şekilde 1980’lerin başlarında Arapgir’deki Ermenilerin sayısını kontrol ederken, onların Sovyet Ermenistanı’ndaki Nor Arapgir/Yeni Arapkir’e göç etmelerine yardım etmeyi ve kalanlara da para yardımı sağlamayı sürdürmüştür. [1]

Bu resmi olmayan sayımlar, Türkiye’nin Arapgir kazasındaki Ermeni varlığının azalmasının bir kaydını oluşturmaktadır. Ermeni aile tarihlerini araştıranlar için de önemli birer referans malzemesidir.

Temel olarak, Arapgir ve çevre köylerin Soykırım öncesi nüfusu için Antranik Poladyan’dan alıntı yapabiliriz. Kaleme aldığı Arapgir Ermenileri tarihinde, mevcut kaynakları gözden geçirmiş ve 35.000 civarındaki kaza nüfusunun yaklaşık yarısının Ermenilerden oluştuğu sonucuna varmıştır. [2]

Arapgir'in demografisi 1915’te bütünüyle değişmiştir. Nisan 1920’de yayınlanan Arapgir Hayatta Kalanlar Listesi, Arapgir’de ve yakınlardaki üç köyde 2.226, Halep’te 216 olmak üzere toplam 2.442 kişiyi içermektedir. Liste 1919’un ortalarından kalmadır, bu nedenle hayatta kalan çok sayıda kişinin Küçük Asya’nın dışına henüz çıkmamış olması pek olası değildir.

1919 ortalarında Arapgir ve çevresinde yaşadıkları kaydedilen bu 2.226 kişiye ne oldu? Şehrin Ermeni nüfusu I. Dünya Savaşı sonrasında toparlanıp arttı mı? Ne yazık ki, Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran savaş ve Cumhuriyet döneminin Ermeni karşıtı politikaları, Ermeni nüfusunun ve toplumunun bugün temelde yok denecek kadar azalmasına neden oldu. [3] Bu düşüş, Arapgir Birliği tarafından 1925’ten 1983’e kadar ilk olarak New York’ta yayınlanan Nor Arapgir Değegadu’nun [Nor Arapgir Habercisi] sayfalarında anılır.

1928 gibi erken bir tarihte, Arapgir Birliği Arapgir’de yaşayan Ermenilerin bir listesini yayınlamıştır. Hane üzerinden düzenlenmiş liste, her bireyin tam adını içermektedir. 305 aileden 948 Ermeni adı listelenmiştir -1919’da sayılan hayatta kalanların sayısından görülen dramatik bir düşüş. [4] 1920’lerin başındaki istikrarsız siyasi koşullar nedeniyle birçok kişi yöreden ayrılmıştır. Ayrıca Arapgir Birliği, 1920’lerin ortalarından sonlarına kadar yüzlerce kişinin Erivan’ın hemen dışındaki yepyeni Nor Arapgir şehrine taşınmasına yardım etmiştir.

Arapgir Ermenilerinin bir sonraki nüfus sayımı 1950 yılında, Everek rahibi, Peder Toros Çalgıcıyan tarafından gerçekleştirilmiştir. Vilayetleri dolaş dolaşan peder, Arapgir nüfus sayılarını Nor Arapgir Değegadu’yla paylaşmıştır. [5] 25 Temmuz 1950 tarihi itibariyle Arapgir Ermenilerinin sayısı 115’tir. [6] Bunlar yetişkin veya aile reisi verileridir, tam bir sayım değildir. 1963 sayımındaki ortalama aile nüfusu sayısını (4.45) kullanırsak, gerçek nüfus 500 civarında olmalıdır. Ermeniler ya İstanbul'a ve ardından Batı’ya gitmek ya da II. Dünya Savaşı’ndan sonra Erivan’daki Nor Arapgir’e yerleşmek için bölgeden ayrılmaya devam etmiştir.

Bu resmi olmayan sayımların sonuncusu 1963 yılına aittir. Nor Arapgir Değegadu’da Arapgir ve çevresinde 61 aileden 272 Ermeni’nin yaşadığı bildirilmiştir. [7] Arapgir’deki Ermeni nüfusu küçülmeye devam etmiştir: ~17.000’den (1915 öncesi) 2.226’a (1919), ardından 948’e (1928), sonra ~500’e (1950) ve 272’ye (1963).

İlginç bir şekilde, 1963 raporu, her hane reisinin mesleğini ve ailenin kirada mı yoksa kendi evinde mi oturduğu bilgisini içermektedir. On üç aile reisi işsizdir ve baskın meslek 10 kayıtla “işçi”dir [գործաւոր]. Bu mesleklerin çeşitliliği ve ekonomik önemi, 1891 tarihli bir Fransız ticaret dergisinde Arapgir Ermenileri için anlatılanlardan çok farklıdır. [8] Bu, Soykırım’dan sonraki elli yıl içinde doğu illerinde Ermeni toplumunun gerilemesini daha iyi göstermektedir.

1970’lerde ve 1980’lerde Nor Arapgir Değegadu’da memleket derneğinin para gönderdiği kişileri kapsayan çeşitli listeler çıkmıştır. [9] 1970 yılında 25, 1971’de 24, 1974’te 26, 1980’de 22 ve 1981’de 19 olmak üzere yardım alan 25 kişi vardır. 1980 bağışları için yazılan teşekkür mektubunda şunlar yer almaktadır: “Size aktaracak yeni bir gelişme yok… Burada [Arapgir] sadece birkaç ev [hane] kaldı. Sadece yaklaşık beş hanenin yaşadığı Şepig [ve] [V]ank köyleri var.” [10]

Mayıs 1949’da Boston’da düzenlenen Arapgir Birliği’nin 22. Yıl Kongresi’nde, Sovyet Ermenistan’ında Nor Arapgir dışında yaşayan tüm Arapgir Ermenilerinin nüfus sayımı yapılmasına karar verilir. [11] Proje, Arapgir Ermenilerinin tarihini hazırlamak için devam eden çabanın bir parçasıdır. Poladyan tarafından yazılan ve düzenlenen tarih, yaklaşık yirmi yıl sonra yayınlanmıştır.

Nor Arapgir Değegadu’daki çağdaş bir makale, “Nüfus Sayımını Gerçekleştirelim” başlığını taşıyordu. Yazar, tüm Arapgirlileri “son yarım yüzyılda ölümden kıl payı kurtulmuş ve yabancı ülkelere dağılmış” hayatta kalanların hepsini saymak için bu çabaya katılmaya teşvik ediyordu. Ortaya çıkan sonucun, “insan denilen canavarlar tarafından kovalanarak dünyanın dört bir yanına dağılan ama gökyüzünü ve vatanı ARAPGİR'i asla unutmayanların hatırası” olacağı umuluyordu. [12] Yaygın katılımı teşvik eden daha kısa İngilizce bir makale de dahil edilmişti.

Aradan bir yıl bile geçmeden, Arapgir tarihinin yazılmasında nüfus sayımının öneminin tekrar teyit edildiği bir yazı yayınlandı. Burada bir anket gönderildiği ve en kısa sürede doldurulup geri gönderilmesi gerektiği özellikle belirtilmiştir. [13]

Görünüşe göre Nor Arapgir Değegadu’da nüfus sayımı hakkında daha fazla tartışma yürütülmemiştir ve Poladyan’ın tarihinde özel olarak bahsedilmese de kitaptaki önde gelen kişiler hakkındaki bazı biyografik bilgiler, nüfus sayımı anketlerinin iadesiyle birlikte verilmiş olabilir.

Önerilen Arapgir nüfus sayımı dönemine ait olan ve yakınlardaki Şepig köyünü kapsayan iki liste bulunmaktadır. Daha geniş Arapgir nüfus sayımında Arapgir köylerinin sayımlarının köy hemşeri örgütleri tarafından yapıldığını varsayarsak, o zaman bu listelerin Şepig Birliği tarafından yapıldığı ve genel bir çabanın örneklerini temsil ettiği anlaşılır.

İki liste, Erivan’daki Ulusal Arşivler’deki Arapgir Birliği dosyaları içindeki bir Şepig alt dosyasında bulunmaktaydı. [14] Bu kayıtlar, 1) Hamidiye katliamlarından önce 1895’teki Şepig nüfusunu hane bazında ve 2) 1950 dolaylarında hane bazında Nor Arapgir dışındaki Şepig nüfusunu listelemektedirler.

Listelerin düzenleyen Hripsime Mamasyan’dır. Hripsime, Şepig'de bir öğretmendi ve 1910’da Philadelphia’ya göç etmişti. Mamasyan, kardeşi Arakel Melkonyan, başkan olarak I. Dünya Savaşı’nın sonunda, memleketliler derneğinin işlerini onun evinde yürüttüğü için Şepig Birliği hakkında bilgi sahibi olabilirdi. 1919 yazından itibaren Hayrenik’e çıkan bu önemli ilanda Hripsime’nin adresi yer almaktadır:

“Şepig, Arapgir’den kurtulanlar, nerede olurlarsa olsunlar şu adrese başvursunlar: Şepig Yeniden İnşa Birliği Komitesi, 1125 Master St., Phila. Pa. A.B.D. Not: Diaspora dergilerinden/gazetelerinden de bu ilanı basmalarını rica ediyoruz.” [15]

Arakel 1940’ta, sekreter Garabed Hagopyan 1948’de ölmüş ve sayman Garabed Parigyan 1945’te Kaliforniya'ya taşınmıştı. Dolayısıyla Hripsime’den bu önemli projeyi koordine etmesi istenmişti. Diasporadaki bazı ailelerin yerleri ve belgelerdeki başlıklar, listeleri 1950’ye tarihlendirmemize olanak veriyor, bu da daha geniş Arapgir Birliği nüfus sayımı dönemine denk geliyor. Hripsime ise 1954’te vefat etmiştir.

Şahıs isimlerine ek olarak, listeler Şepigliler hakkında aşağıdaki özet bilgileri sağlamaktadır:

• 1895 nüfusunda 88 hane ve 523 aile üyesi vardı.
• 1950 dolaylarında dünya çapında 52 hane ve 234 aile üyesi vardı.
  • 25 kişi (hane sayısı bilinmiyor) Şepig’deydi ve bunların üçte ikisi Soykırımdan sonra doğmuştu.

Herhangi bir ankette olduğu gibi, diasporadaki tüm Şepiglilerle temasa geçilmemiş veya temas kurulsa dahi anketi geri göndermeyenlerin olması muhtemeldir. Ayrıca isimleri ve aile büyüklüğünü hatırlamada hatalar olabilir. Ancak, yazarın ailesi ve diğer bazı akrabaları için verilen bilgiler doğrudur. 1895’ten günümüze kadar Şepig köyünün nüfusunu gösteren tek matbu kayıttır bu.

Özel Not:Nor Arapgir Değegadu’daki listelerin çevriyazısını büyük bir nezaket ve beceriyle sağlayan Hasmig Kurdian’a ve atalarımızın Şepig köyünün listelerindeki isimlerin harflerini çeviren Jean Simon Khazarian’a gerçekten çok şey borçluyum. Ayrıca, hayatta kalanların ve Şepiglilerin listelerini bulan ve bana gönderen Khazhak Drampyan’a özel teşekkürler.

Arapgir Değegadu’daki Arapgirliler için Diğer Nüfus Listeleri

• [1] Arapgirliler Hemşeri Cemiyeti, Arapgir Filomatik Dernekleri, Kasım 1911’de üç bağımsız derneğin birleşmesiyle kuruldu. Yeni örgüt merkezi New York’taydı ancak bu yıllar içinde değişti. 1917’de hayatta kalanlara yardım etmek için Arapgir Yeniden İnşa Birliği kuruldu ve iki örgüt Aralık 1922’de Arapkir Birliği olarak birleştirildi.
• [2] Jerjian, George ve Poladyan, Antranik, Arapgir: Homage to an Armenian Community, Xlibris, 2014, s. 32-3. Jerjian’ın kitabı, Antranik L. Poladyan’ın Badmutyun Hayots Arapgiri [Arapgir Ermenileri Tarihi] isimli kitabının İngilizce kısaltılmış bir versiyonudur.
• [3] Bölgede hâlâ bilinmeyen sayıda Müslümanlaştırılmış Ermeni, Ermeni kökenli Türkler ve “gizli” Ermenilerin yaşadığı belirtilmelidir. Bunlar aktif bir Ermeni topluluğu oluşturmazlar ve Arapgir Birliği yayınlarında atıfta bulunduğumuz sayımlara dahil değildirler. Bkz. www.youtube.com/watch (Son Arapgir Ermenisi) ve Mayda Saris, Son Arapgirli: Varsen Oruncakciel, Birzamanlar Yayıncılık, İstanbul, 2011.
• [4] Nor Arapgir Değegadu, No. 6, 1928, s. 92-96.
• [5] Interestingly, this count is described in Suciyan’s The Armenians in Modern Turkey. She also notes that Father Chalegdjian performed 55 marriages and 126 baptisms during his visit (Suciyan, Talin, The Armenians in Modern Turkey:  Post-Genocide Society, Politics and History, I.B. Tauris, 2017, p. 58). İlginç bir şekilde, bu sayım Suciyan’ın Modern Türkiye'de Ermeniler’inde anlatılıyor. Peder Çalgıcıyan’ın ziyareti sırasında 55 evlilik ve 126 vaftiz gerçekleştirdiğini de belirtiyor (Suciyan, Talin, The Armenians in Modern Turkey: Post-Gocide Society, Politics and History, I.B. Tauris, 2017, s. 58).
• [6] Nor Arapgir Değegadu, No. 35, 1950, s. 1017-1018.
• [7] Nor Arapgir Değegadu, No. 60, 1963, s. 17-18.
• [8] Annuaire oriental du commerce, de l'industrie, de l'administration et de la magistrature... 10e année, 1891içindeki liste için bkz. https://bluebirdmaps.com/2017/10/04/prominent-armenians-in-eastern-anatolia-vilayets-1891-part-4/
• [9] Daha önceki yıllarda da bağış listeleri de görülmektedir.
• [10] Nor Arapgir Değegadu, No. 86, 1980-81, s. 25. Bu mektup Hasmig Kurdyan tarafından tercüme edilmiştir.
• [11] Nor Arapgir Değegadu, No. 33, 1949, s. 873. Bu makale Hasmig Kurdyan tarafından tercüme edilmiştir.
• [12] Nor Arapgir Değegadu, No. 33, 1949, s. 873.
• [13] Nor Arapgir Değegadu, No. 34, 1950, s. 951-952.
• [14] Arapgirliler Birliği, Amerika Merkezi Yönetimi, Fon 447, Dosya 42, Şepig alt-dosyası, Ermenistan Ulusal Arşivleri. Bu malzeme Khazhak Drampyan tarafından temin edilmiş ve Jean Simon Khazarian tarafından çevrilmiştir.
• [15] Bu ilan, Haziran ve Temmuz 1919’da Hayrenik’te yedi kez yayınlanmıştır. Çeviren: Hasmig Kurdyan.