Çarsancak kazası Denk köyü 1256 tarihli (1840) Osmanlı nüfus sayımı
Çarsancak kazası Denk köyü 1256 tarihli (1840) Osmanlı nüfus sayımı (Kaynak; Başbakanlık Osmanlı Arşivleri)

Dersim - Demografi (I. Kısım)

Yazar George Aghjayan, 03/05/15 (Güncelleme 03/05/15) Çeviren: Arlet İncidüzen

* Teşekkür: Bu eseri, yakın arkadaşlarım David Davidian, Hagop Hachikian, George Leylegian ve Khatchig Mouradian’ın yardımları olmadan ortaya çıkaramazdım. Her biri, bilerek ve bilmeyerek, yapıcı geri bildirimlerle ve yıllar içinde sağladıkları materyallerle bana katkıda bulundular. Bununla birlikte her türlü hata ve kusur bana aittir.

** Not: Bu çalışma tamamen, ulaşılabilen basılı kaynaklara dayanmaktadır. Tüm bilgilerin doğrulanabilir olduğuna inanıyorum ancak akla takılan soruların çözülebilmesi için saha çalışması yapılması gerekmektedir. Köylerin bugünkü veya en yeni isimleri parantez içinde verilmiştir.

Dersim Sancağı şu kazalardan oluşmaktaydı: Hozat (merkez kazası), Çarsancak, Çemişgezek, Kızılkilise, Mazgerd ve Ovacık. Sürekli değişen Osmanlı idari sınırlarına göre Dersim’in kazaları 1880’ler boyunca bazen ayrı ayrı ve bazen tamamıyla çeşitli vilayetlere bağlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun gerileme döneminde Ermeni nüfusu Çemişgezek ve Çarsancak’ta yoğunlaşmıştır.

Aşağıdaki tablo, Dersim nüfusunu yaklaşık 30 yıllık bir süreçte özetlemektedir. Müslüman nüfusun açıkça arttığı bir dönemde Ermeni nüfusundaki durağanlık gayet aşikârdır.

Hazari (günümüzde Anıl) köyü papazı Hovhannes ve ailesi (Kaynak; Vazken Antreasyan koleksiyonu, Paris)

1894 Salnamesi tahmini değerleri, Mamuret-ül 1312 Aziz Salnamesinde geçen köylerin nüfuslarından derlenmiştir. 1894 Salnamesinin orijinal verisi ise aynı yıl basılan matbu salnamedeki toplam nüfus bilgisidir.

Aşağıda, her bir kazanın ve kazalara bağlı, soykırımdan önce Ermenilerin yaşamakta olduğu köylerin nüfusları üzerine genel bir tartışma sunulacaktır. Böyle bir analiz yapılırken, hem Ermenilere hem de Osmanlılara ait nüfus verilerinin güçlü yanları kadar kusurlu taraflarının da olduğu unutulmamalıdır, iki kaynağa da ait veriler birlikte kullanılarak karşılaştırılabilir ve daha eksiksiz bir anlatı oluşturulabilir.

Hozat Kazası

Ermeni Soykırımı’ndan önce Hozat’ta 100’den fazla köy vardı. O yıllardan bu yana sayı çarpıcı bir biçimde azalmıştır. Bu durum kazanın sınırlarının yıllar içinde değişmesiyle olduğu kadar bazı küçük köylerin mezraya dönüşmesiyle de açıklanmaktadır.

1871 (Hicri 1288) Salnamesi, Hozat’ı Ovacık Kazası dahilinde, Erzurum Vilayeti’ne bağlı göstermektedir. Ovacık nüfusu toplam 7050 erkek (6657 Müslüman ve 393 Hıristiyan), 175 köy olarak verilmektedir. Bölgedeki tek Hıristiyan unsur Ermeniler olduğundan ve 1914’e kadar Ovacık Kazası’nda hiç Ermeni yaşadığı kayıt edilmediğinden, bu 393 Hıristiyan erkeğin Hozat Kazası’ndaki Ermeniler olduğu sonucuna varılabilir. Ertesi yılın salnamesinde, 1872 (Hicri 1289), 177 köy ve 6407 erkek (5991 Müslüman, 416 Hıristiyan) bildirilmiştir. Ayrıca bölgede 6 (Ermeni) kilise ve 3 (Ermeni) okulu bulunduğunu belirtmektedir. Aynı rakamlar 1873 (Hicri 1290) salnamesinde de geçmektedir, sadece bu salnamede köy sayısı 176’dır. Ek olarak, toplam hane sayısı 2393 şeklinde verilmiştir. Bu da hane başına 2.7 erkek düştüğü göstermektedir.

1312 tarihli (1894) Mamuretül Aziz Salnamesi’nden alınmış nüfus tablosu

Mamuret-ül Aziz’in 1894 (Hicri 1312) salnamesi, her köyün nüfusunu cinsiyet ve dine göre ayrı ayrı vermesiyle benzersizdir. Bu sayede hangi köyün hangi kazada olduğunun kesin olarak belirlenmesi ve Ermeni kaynaklarıyla karşılaştırılabilmesi sağlanmaktadır. Ek olarak, tabloya dökülmüş nüfus verilerini uzlaştırmayı daha kolay hale getirse de hataların ayırt edilebilmesi gerekliliğini tamamen ortadan kaldırmaz. Bununla birlikte mevcut verilerin toplandığı tarih de bilinmemektedir. Muhtemelen 1890 ile 1893 tarihleri arasında toplanmıştır. Verilerin doğruluğunu gerçekten belirleyebilmek için nüfus kayıtlarına ulaşılması gerekir. Yine de bazı ilginç gözlemlerde bulunulabilir.

Salname, Ermeni nüfuslu 17 köy belirtmektedir. Ermeni kaynaklarında bu köylerin bazılar başka kazalara, özellikle Çemişgezek’e bağlı gösterilmektedir. Nüfus,1738 hane, 857 Ermeni (502 erkek, 355 kadın) ve 7530 Müslüman (4703 erkek, 2827 kadın) olarak kaydedilmiştir. Buna göre hane başına 4.8 kişi ve 3.0 erkek düşmektedir. Hane başına düşen kişi sayısı karma köylerde daha yüksekken, sadece Ermenilerin yaşadığı 2 köyde en düşük olarak görülmektedir. Basit bir örnek olsa da kadınların ve büyük olasılıkla Ermeni erkeklerin gerçekten eksik sayıldığının bir göstergesidir.

Ermeni erkeklerini 416 (1872) ve 502 (1893) sayılarında gösteren bu iki veri noktası arasında, Vartabed Karekin Sırvantsdiants, 1878-1879 tarihlerinde Ermenistan boyunca seyahat etmiş ve her köyün hane sayısını kayıt altına almıştır. 17 köyün sadece 2 tanesi (Brasdik ve Hağtug) tamamen Ermenilerin yaşadığı köyler olduğundan, doğrudan bir karşılaştırma yapılması mümkün değildir. Bununla birlikte, Sırvantsdiants’ın hane sayısı [Karekin Sırvantsdiants, Toros Ağpar, İstanbul, 1884] Mamuret-ül Aziz salnamesiyle uyuşmaktadır. Sırvantsdiants, Hozat kazasındaki 17 köyde toplam 171 hane Ermeni tespit etmiştir.

1312 tarihli (1894) Mamuretül Aziz Salnamesi’nden alınmış nüfus tablosu

Bundan sonra Hozat hakkında ulaşabilecek kaynaklar, 1913-1914 tarihli Ermeni Patrikhanesi verileri ve bir 1914 tarihli bir Osmanlı icmalidir. Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımı, soykırım arifesinde, 17 köyde 281 haneden oluşan 1678 Ermeni’nin yaşadığını tespit etmiştir. Osmanlı belgesinde Ermenilerin nüfusu 1151 şeklinde geçmektedir. Her iki kaynakta da daha fazla ayrıntı verilmemektedir. İki kaynak arasındaki fark, 527 Ermeni’dir.

Osmanlı nüfus kayıtlarının kadınları ve çocukları pek hesaba katmadığı yazılı olarak kanıtlanmıştır. Ek olarak, Osmanlı verilerinden daha düşük seviyede de olsa Ermeni Patrikhanesi’nin de çocukları nüfus sayımlarında eksik hesapladığına dair kanıtlar mevcuttur. Örnek hacmi küçük olsa da Osmanlı verilerinden, Hozat kazasında erkeklerin nüfusunun kadınların nüfusuna oranının, karışık nüfuslu köylerde, sadece Müslümanların veya Ermenilerin yaşadığı köylere nazaran daha düşük görünmesi belirtilmeye değer ilginç bir nottur. Ne olursa olsun, dönem yorumcularına göre bu köylerde kadın nüfusunun yüksek olmasının iki sebebi olabilir: erkeklerin askere alınması ve erkeklerin çalışmak için kaza dışına gidiyor olmaları. Ermeniler içinse 1894’ten 1896’ya kadar devam eden Hamidiye Katliamları büyük ölçüde erkekleri hedef aldığından, kadınların sayısının yüksek olmasının sebebi budur. Tutucu bir bakış açısıyla erkek ve kadın sayısının aynı olacağı iddia edilse bile kadınlar yine de Osmanlı kayıtlarında eksik hesaplanmıştır.

Hozat, 1937 veya 1938 civarı (Kaynak; kişisel koleksiyon)

1914’teki verilerde de Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesinde olduğu gibi ya da Hozat bölgesinde görüldüğü gibi daha yakın tarihe dair veriler elde ettiğimiz daha geniş bir coğrafya için de nüfus hesaplamalarının eksik olabileceği inkâr edilemez. Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesinde Ermeniler için erkeklerin kadınlara oranı 1.41’di. Dersim Vilayeti’nin tamamında ise oran 1.16. 1905-1906 Osmanlı nüfus sayımın Dersim Vilayeti için sadece toplam Ermeni nüfusu ve Ermenilerde erkeklerin kadınlara oranının 1.18 olduğu bilgisi vardır. Bu, Osmanlı kaynaklarında 1914 yılında kaydedilmiş nüfusun toplamı hakkında düzgün bir yargıda bulunmak için tamamen yeterli olmasa da kadınların, bu çalışmanın ele aldığı dönem boyunca neredeyse aynı ölçüde, nüfus sayımlarında eksik hesaplandığını teyit eden bir bilgidir. Böylece, iki kaynak arasındaki farklılığın önemli bir kısmının, Osmanlı kaynaklarında kadınların eksik hesaplanması olduğunu söylemek mantıksız bir iddia olmayacaktır.

1914 Osmanlı icmali hakkında bir diğer mesele de nüfus sayımının gerçekten güncel yapılmış olmamasıdır. Bunun yerine 1905-1906 tarihli nüfus sayımı üzerinden bir muhakeme geliştirilmiştir. Bu yargıya nasıl varıldığı çok açık değil ancak sadece kayıt altına alınan doğum ve ölüm sayılarına göre belirlenmiş olması, giderek çoğalan bir nüfusta daha ileri sayıda bir eksik hesaplama yapılması ihtimalini beraberinde getirmektedir.

Hozat, 1937 veya 1938 civarı (Kaynak; kişisel koleksiyon)

Son olarak belirtilmesi gereken bir nokta daha var. Hozat’ta kayıtlı Müslüman nüfus 7530’dan 11874’e yükselirken Ermeni nüfusu 857’den 1151’e çıkmaktadır. Böylece Müslüman nüfus %58 artış gösterirken Ermenilerde artış oranı %34 olmaktadır. Diğer bir ifadeyle Ermeni nüfusunun genel nüfusa oranı %10.2’den %8.8’e gerilemiştir. Ermenilerin çoğalma oranının Müslümanlarla aynı kalabilmesi için 1351 kişiye ihtiyaç vardı. Bununla birlikte 1894-1896 Hamidiye Katliamları ve göç, azaltıcı etkenlerdi. Ek olarak, Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesinde verilmemiş Müslüman köylerin nüfusuyla çok daha iyi bir raporlama olabilirdi.

Aşağıdaki tablo Hozat kazası hakkında bahsedilen verileri yansıtmaktadır:

Bu analize ve üzerinde çalıştığım diğer bölgelere bakarak, tutucu da olsa Ermeni Patrikhanesi’nin verileri Ermeni nüfusu hakkında en iyi tahmini vermektedir ve genel olarak belirtilen eksikliklerin ışığında Osmanlı raporlarıyla uyumludur.

Aşağıda verilen köy bilgileri (isimleri parantez içinde) soykırım öncesindeki Ermeni nüfusu hakkındadır. Huşamadyan [hatırat] kitaplarındaki verileri dahil etmedim. Nüfus rakamları verilirken yazarlar genellikle hane sayısını hesaplarına katmaktadırlar. Bu çok arzulanan bir yöntem değildir. Ermenilere ve Müslümanlara ait iddialar farklılıklar göstermekte ve temelde sonuç yazarın şahsi görüşüne bağlı kalmaktadır. Ek olarak bazı kaynaklar çok daha önce basılmış kaynakları baz almakta, bu nedenle kesinlikle güncellenmiş bilgiler değillerdir. Bilginin yol gösterici olması gerektiğinden bu tür kaynakları dahil etmemeye karar verdim. Ek olarak, kilise isimlerini ekledimse de bunlar 1915’te faaliyette olan kiliselerin tamamını yansıtmamaktadır. Seyyahlar, Dersim boyunca sayısız Ermeni kilisesi ve manastırının yıkıntılarından bahsetmektedir. Ermeni nüfusu uzun yıllardır baskı altındaydı ve kırsal bölgelerden daha büyük kentlere doğru göç yaşanıyordu.

Halvor Manastırı, veya Aziz Garabed Manastırı, 1937 veya 1938 civarı (Kaynak; kişisel koleksiyon)

1. Hozat
39°6′29.84″K 39°13′7.72″D
350 Ermeni, 60 hane
Surp Pırgiç Kilisesi

Karekin Sırvantsdiants 19 hane Ermeni tespit etmiştir. Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesine göre Hozat’ta 239 Ermeni (135 erkek, 104 kadın) ve 838 Müslüman (454 erkek, 384 kadın) toplam 134 hane halinde yaşamaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımına göre Ermeni nüfusu 350 kişiyle 60 haneye yükselmiştir.

2. Ağzunig, Arsunik, Ağzunik (Kayabağ)
38°59′49.31″K 39°21′56.19″D
65 Ermeni, 15 hane
Surp Sarkis Kilisesi

Karekin Sırvantsdiants köyde 7 hane Ermeni tespit etmiştir. Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesine göre Ağzunig’te 21 Ermeni (12 erkek, 9 kadın) ve 112 Müslüman (71 erkek, 41 kadın) toplam 35 hane halinde yaşamaktadır. 1900’ler civarında, H. S. Eprigian [Soukias (Fr.) Eprigian, Illustrated Dictionary of the Historic Homeland (in Armenia), 2 Cilt, Venedik, 1907], köyde 60 Ermeni ve 150 Kürt yaşadığını bildirir. 1914 Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımına göre Ermeni nüfusu 65 kişiyle 15 haneye yükselmiştir.

1312 tarihli (1894) Mamuretül Aziz Salnamesi’nden alınmış nüfus tablosu

3. Akrag, Agrak, Ekrek, Erkek (Gözlüçayır)
39°7′3.88″K 38°58′34.02″D
42 Ermeni, 7 hane
Surp Hagop Kilisesi
Surp Nşan Manastırı/Garmirvank

Akrag köyü, Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesinde Hozat kazasına bağlı gösterilirken, Ermeni kaynaklarında Çemişgezek kazasına bağlı değerlendirilmiştir. Çemişgezek kazasında aynı isimde iki köy vardı. Ghazarian [Haigazn Ghazarian, History of Chmshgadzak (in Armenia), Beyrut, 1971] içindeki bir haritada Ermeni nüfusa sahip olan köy diğeriyle karıştırılmıştır. Karekin Sırvantsdiants köyde 9 hane Ermeni tespit etmiştir. Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesine göre Akrag’ta 14 Ermeni (7 erkek, 7 kadın) ve 82 Müslüman (46 erkek, 36 kadın) toplam 14 hane halinde yaşamaktadır. 1902’de Çemişgezek Piskoposluğu kayıtlarında, 26 kişiden oluşan 5 hane Ermeni vardır. Ermeni nüfüsunun büyük oranda azalması ve Kürt nüfusunun çoğalması neticesinde, kilise ve manastırın taşlarının yağmalanarak ev yapımında kullanıldığı not edilmiştir. Köyün Kürt lideri Diab Ağa’nın soykırım sırasında Ermenileri kurtardığı bilinmektedir. 1914 Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımına göre Ermeni nüfusu 42 kişiyle 7 haneye yükselerek iyileşme gösterdiği belirlenmiştir. Hovhannes Adjemian [], soykırımı takip eden yıllarda Çemişgezek kazasına bağlı köylerde yaşayan Ermeni aileleri ve onlara neler olduğuna dair bir liste derlemiştir (bu listenin bir nüshası Ermeni Araştırmaları ve Çalışmaları Ulusal Birliği’nde bulunabilir). Adjemian Akrag köyü için 53 kişiden oluşan 9 Ermeni aile bilgisini verir.

4. Brasdik, Prasdik (Tekeli mezrası)
39°3′43.24″K 39°1′15.71″D
1914’te hiç Ermeni yoktur
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Ermeni kaynaklarına göre Çemişgezek kazası köylerinden sayılan Brasdik köyü bugün Hağtug’un (Tekeli) bir mezrasıdır. Karekin Sırvantsdiants köyde 3 hane Ermeni tespit etmiştir. Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesine göre Brasdik’te 10 Ermeni (7 erkek, 3 kadın) 3 hane halinde yaşamaktadır ve köyde hiç Müslüman yoktur. 1902’de köy bir harabedir.

5. Deke, Tage, Teke, Dekke, Tekia, Tehke (Toratlı)
39°3′43.92″K 39°0′27.28″D
42 Ermeni, 11 hane
Surp Toros Kilisesi

Deke de (Brasdik, Hağtuk ve Khadishar’la birlikte) Ermeni kaynaklarına göre Çemişgezek kazasına bağlı gösterilen köylerden biridir. Sırvantsdiants köyde 5 hane Ermeni tespit etmiştir. Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesine göre Deke’de 29 Ermeni (17 erkek, 12 kadın) ve 16 Müslüman (10 erkek, 6 kadın) toplam 11 hane halinde yaşamaktadır. 1902’de Çemişgezek Piskoposluğu, Deke’nin nüfusunu Brekhi’yle birlikte vermiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımına göre Ermeni nüfusu 42 kişiyle 11 haneye yükselmiştir. Adjemian, Deke köyü için 52 kişiden oluşan 9 Ermeni aile bilgisini verir.

Antranik, “Dersim. Seyahat ve topografi”, Tiflis, Mnatsagan Mardirosyan Matbaası, 1900, 237 sayfa

6. Hağtug, Hağtuk, Ahtuk, Akduk (Tekeli)
39°3′37.90″K 39°1′48.86″D
297 Ermeni, 48 hane
Surp Minas Kilisesi
Surp Yerek Manug Manastırı

Daha önce de belirttiğim gibi Hağtug da Ermeni kaynaklarına göre Çemişgezek kazasına bağlıydı. Sırvantsdiants köyde 25 hane Ermeni tespit etmiştir. Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesine göre köyde 110 Ermeni (74 erkek, 36 kadın) toplam 25 hane halinde yaşamaktadır ve hiç Müslüman yoktur. 1902’de Çemişgezek Piskoposluğu kayıtlarında, 264 kişiden oluşan 40 hane Ermeni vardır. 1914 Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımına göre Ermeni nüfusu 297 kişiyle 48 haneye yükselmiştir. Adjemian, Hağtug köyü için 250 kişiden oluşan 45 Ermeni aile bilgisini verir.

7. Halvori, Halvorig, Alevori (Karşılar)
39°10′30.05″K 39°26′28.04″D
32 Ermeni, 5 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Karekin Sırvantsdiants köyde 7 hane Ermeni tespit etmiştir. Aynı zamanda Boghos Natanian [Boghos (Fr.) Natanian, Արտօսր Հայաստանի կամ տեղեկագիր Բալուայ, Քարբերդու, Չարսանճագի, Ճապաղ Ջուրի, եւ Երզնկայու (Ermenistan için Gözyaşı ya da Palu, Harput, Çarsancak, Cabağçur ve Erzincan üzerine bir rapor), İstanbul, 1878], köyde 5 hanede 78 Ermeni’nin yaşadığından bahseder. Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesine göre Halvori’de 31 Ermeni (14 erkek, 17 kadın) ve 140 Müslüman (105 erkek, 35 kadın) toplam 46 hane halinde yaşamaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımına göre Ermeni nüfusu 32 kişiyle 5 hane olarak kaydedilmiştir.

8. Halvorivank
39°14′18.62″K 39°28′48.53″D
78 Ermeni, 15 hane
Surp Garabed Manastırı

Manastır, Halvori köyünün yaklaşık 4 mil kuzeydoğusundaydı. Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesine göre Halvorivant’ta 35 Ermeni (22 erkek, 137 kadın) ve 49 Müslüman (31 erkek, 18 kadın) toplam 16 hane halinde yaşamaktadır. Daha eski Ermeni kaynaklarında manastır Halvori’den bağımsız bir köy olarak bahsetmiyor ancak 1914 Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımında manastır etrafındaki Ermeni nüfusu 78 kişiyle 15 hane olarak kaydedilmiştir. Uydu görüntülerinden manastırın kalıntıları, Halvorivank (bazen yerlilerin deyimiyle Vank veya Venk) köyü kalıntılarının 200 metre kadar kuzeyinde olduğu görülmektedir.

9. Khadisher, Khaghishar, Hadishar (Kalecik mezrası)
39°4′43.90″K 39°1′47.57″D
1914’te hiç Ermeni yoktur
Surp Garabed Manastırı

Daha önce de belirttiğim gibi Khadishar da Ermeni kaynaklarına göre Çemişgezek kazasına bağlı bir köydür. Bazı kaynaklar Khadishar’ı günümüzde Hozat’a bağlı olan Kalecik’in bir mezrası olarak gösterektedir. Sırvantsdiants köyde 3 hane Ermeni tespit etmiştir. Bundan sonra bu köyde hiç Ermeni varlığı bildirilmemiştir.

Çarsancak kazası Denk köyü 1256 tarihli (1840) Osmanlı nüfus sayımı (Kaynak; Başbakanlık Osmanlı Arşivleri)

10. Peyig, Payig (Çağlarca)
39°2′7.01″K 39°8′31.40″D
35 Ermeni, 5 hane
Bir kilise ve manastır kalıntıları

Karekin Sırvantsdiants köyde 12 hane Ermeni tespit etmiştir. Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesine göre Peyig’te 23 Ermeni (13 erkek, 10 kadın) ve 19 Müslüman (10 erkek, 9 kadın) toplam 14 hane halinde yaşamaktadır. Hane başına düşen kişi sayısı (3.00) beklenmedik şekilde düşük. 1914 Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımına göre Ermeni nüfusu 35 kişiyle 5 hane olarak kaydedilmiştir.

11. Sigedig, Sakedig, Segedik (Kaleciz mezrası)

Karekin Sırvantsdiants köyde 8 hane Ermeni tespit etmiştir ancak kiliseden bahsetmez. Bu durumda kilisenin 1800’lerde çökmüş olduğu muhtemeldir. Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesine göre Sigedig’te 33 Ermeni (20 erkek, 13 kadın) ve 42 Müslüman (23 erkek, 19 kadın) toplam 19 hane halinde yaşamaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımına göre Ermeni nüfusu 66 kişiyle 10 hane olarak kaydedilmiştir.

12. Sin, Shin, Sen (Geyiksuyu mezrası)
39°11′8.46″K 39°23′34.58″D
55 Ermeni, 10 hane
Surp Kevork Kilisesi

Sin köyünün, günümüzde bazen Desht (Geyiksuyu) köyüyle aynı köy olduğu ileri sürülür ancak bunlar birbirinden bağımsız köylerdir. Sin’in konumu aşağı yukarı uydu görüntülerine ve eski haritalara göre belirlenmiştir. Karekin Sırvantsdiants köyde 7 hane Ermeni tespit etmiştir ancak kiliseden bahsetmez. Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesine göre Sin’de 56 Ermeni (39 erkek, 17 kadın) ve 176 Müslüman (116 erkek, 60 kadın) toplam 19 hane halinde yaşamaktadır. Bu örnekte hane başına düşen kişi sayısı anlamsızca çok yüksek. 1914 Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımına göre Ermeni nüfusu 55 kişiyle 10 hane olarak kaydedilmiştir.

1) Sukias (Rahip) Eprikyan, “Resimli Yerel Sözlük”, II. cilt, II. baskı, T-G harfler, Venedik, St. Lazzaro, 1907, 400 sayfa
2) Üstrahip Boğos Natanyan, “Ermenistan’ın Gözyaşı veya Palu, Harput, Çarsancak, Çabağ Çur ve Erzincan Raporu, milletperver kişilerin isteğine istinaden, Hizan kazası”, İstanbul, 1878, 202 sayfa

13. Sorpian, Sulpiyan (Yenidoğdu)
39°2′1.48″K 39°11′12.95″D
130 Ermeni, 20 hane
Surp Kevork Kilisesi ve 6 manastır kalıntısı

Ermeni nüfusa sahip Sorpian isimli iki köy vardı. Her ikisi de Dersim Vilayeti’ne bağlı olduğundan bazı kaynaklarda karışıklıklar yaşanmıştır. Yenidoğdu, eski Kilise isimli köyün yeni adı diye verilirken, harita bilgilerinde kimi zaman Sorpian ile karıştırılmaktadır. Her şeye rağmen bunlardan bugün artık biri mezra biri köydür ve birbirlerinde bir mil kadar uzaklıktadırlar. Verilen koordinatlar Sorpian’ın konumunu belirtir. İlginç şekilde Kilise köyünde hiç Ermeni yaşadığı belirtilmemiştir. Anlaşılan köy ismini, harabeye dönüştüğü bildirilen civardaki manastırlardan birinden almıştır. Karekin Sırvantsdiants köyde 12 hane Ermeni tespit etmiştir ancak kiliseden bahsetmez. Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesine göre Sorpian’da 40 Ermeni (22 erkek, 18 kadın) ve 57 Müslüman (31 erkek, 26 kadın) toplam 20 hane halinde yaşamaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımında Ermeni nüfusunun 130 kişiyle 20 haneye yükseldiği kaydedilmiştir.

14. Tashdag, Teshtek, Teshteg (Atadoğdu)
39°9′41.20″K 39°20′39.56″D
135 Ermeni, 20 hane
Surp Hagop Kilisesi [Kévorkian (Raymond Kévorkian ve Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du genocide, Paris, 1992) kilisenin adını Surp Toros olarak bildirir]
Surp Tovmas Manastırı

Surp Tovmas Manastırı kaynakların hepsinde geçmez. Thierry [Jean-Michel Thierry, Le Couvent Erkayn Enkuzik en Dersim, Ermeni Araştırmaları Dergisi, Sayı 20 (1986-1987), s. 381-417], Tashdag Surp Tovmas Manastırı’nın Tashdag’ın değil Desht/Tashd’ın köyü olan Geyiksuyu’nda gösterir. Karekin Sırvantsdiants köyde 6 hane Ermeni tespit etmiştir. Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesine göre Tashdag’da 7 Ermeni (4 erkek, 3 kadın) ve 82 Müslüman (53 erkek, 29 kadın) toplam 19 hane halinde yaşamaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımında Ermeni nüfusunun kayda değer şekilde 135 kişiyle 20 haneye yükseldiği kaydedilmiştir.

Rahip Karekin Sırvantzdyants, “Toros Ahpar, Ermenistan Yolcusu”, I. Kısım, Dındesyan matbaası, İstanbul, 1879

15. Undjghag, Endjagha, Indjiga, Endjeghag (Altınçevre)
39°1′40.64″K 39°14′37.17″D
240 Ermeni, 40 hane
Surp Minas Kilisesi

Kévorkian bu köy için İn şeklinde alternatif bir isim kullanır, ne var ki İn, Undjghag’ın 1-2 mil kuzeyinde başka bir köyün adıdır. Ayrıca Garmin Vank’ı bu köyün yakınlarında konumlandıran tek kaynaktır, oysa manastır tipik bir biçimde daha çok Yergan köyünde gösterilmektedir ve ben de orada belirtmeyi uygun gördüm. Karekin Sırvantsdiants köyde 28 hane Ermeni tespit etmiştir. Boghos Natanian ise 28 hane Ermeni’den bahseder. Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesine göre Undjghag’da 158 Ermeni (89 erkek, 69 kadın) ve 240 Müslüman (129 erkek, 111 kadın) toplam 79 hane halinde yaşamaktadır. H. S. Eprigian, muhtemelen Sırvantsdiants’ın verilerine dayanarak 1900’lerde 28 hane Ermeni yaşadığını belirtir. 1914 Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımında Ermeni nüfusunun 240 kişiyle 40 haneye yükseldiği kaydedilmiştir.

16. Yergan, Ergan, Yergayn, Yergayn-Ungoyz (Geçimli)
39°1′53.64″K 39°15′57.99″D
30 Ermeni, 5 hane
Surp Harutyun Kilisesi
Surp Garabed Manastırı/Asdvadzamayr Manastırı/Garmirvank

Manastır verilen isimlerde anılmıştır. Güncel ve tarihi resimlerden çok büyük, nerdeyse katedral boyutunda bir yapısı olduğu anlaşılmaktadır. Thierry manastır hakkında yararlı bir makale yazmıştır. Karekin Sırvantsdiants 1880 tarihlerinde köyde 10 hane Ermeni tespit etmiştir. Aynı zamanda Natanian Ermenilerin 35 kişiden oluşan 5 hane olduğunu belirtir. Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesine göre Yergan’da 24 Ermeni (12 erkek, 12 kadın) ve 101 Müslüman (62 erkek, 39 kadın) toplam 25 hane halinde yaşamaktadır. H. S. Eprigian, yine muhtemelen Sırvantsdiants’ın verilerine dayanarak 1900’lerde 10 hane Ermeni yaşadığını belirtir. 1914 Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımında Ermeni nüfusunun 30 kişiyle 5 hane şeklinde sabit kaldığı kaydedilmiştir.

Halvor Manastırı (veya Aziz Garabed Manastırı), yıkımından sonra çekilmiş bir fotoğraf, 1937 veya 1938 civarı (Kaynak; kişisel koleksiyon)

17. Zembegh, Zumpugh, Zampegh, Zumpegh

Zembegh hakkında önemli karışıklıklar vardır. İlk önce, Yerevanian [Kevork Yerevanian, History of Charsandjak Armenians, Beyrut, 1956] ve Antranig [Antranig, Dersim: Travel and Topography, Tiflis, 1900] iki köyden (verin/yukarı ve varin/aşağı) ve her ikisinde de Ermeni nüfusu olduğundan bahsederler. Diğer kaynaklarda sadece bir köy geçmektedir. Ek olarak, köy farklı konumlarda tarif edilmektedir. Halajian’ın [Kevork Haladjian, Ethnography of Dersim Armenians, Erivan, 1973] haritasında Zambagh’ı Vayna yakınlarında konumlandırır. Kévorkian, köy için Gülbahar ismini kullanır. Ne var ki Haladjian’ın haritası Gülbahar ile Zambagh’ı birbirine yakın iki farklı köy olarak gösterir. Her şeye rağmen bu konumda Zambagh isminde bir köye dair hiç kanıt bulamadım. Ayrıca Haladjian’ın haritasında Nerkin Zumpugh, Verin Zumpugh ve Zumpugh Mezre isimlerinde 3 köy gösterilmektedir. Bu köyler Yerevanian’ın çıkış noktası olan Markho/Merho’nun kuzeybatısındalar ve daha eski Britanya ve Alman askeri haritalarında da gösterilmektedirler. Ghazarian’ın kullandığı bir haritada da Vayna yakınlarında olmasını aksine bu konum desteklenmektedir. Nihayetinde Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesi genel olarak köyleri coğrafi sırayla listelemektedir ve Zembegh tabloda Yergan ve Khozakpour’un ardından gelmektedir. Daha somut kanıtlar olmadığından bu köyler için aşağıdaki konumları kullanmayı tercih ettim:

Zembegh Varin
39°3′18.19″K 39°22′52.29″D

Zembegh Verin (Çığırlı)
39°4′50.69″K 39°21′2.26″D

Karekin Sırvantsdiants Zampegh adında bir köyde 10 hane Ermeni ve Surp Minas adına bir kilise olduğunu bildirmiştir. Eprigian aynı bilgiyi tekrarlar. Aynı zamanda Boghos Natanian Zmbegh isminde bir köyde 62 kişiden oluşan 5 hane Ermeni olduğundan bahseder. Mamuret-ül Aziz 1894 salnamesine göre 24 Ermeni (14 erkek, 10 kadın) ve 59 Müslüman (36 erkek, 23 kadın) toplam 24 hane halinde yaşamaktadır. Hane nüfusları düşük. 1914 Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımında sadece bir köyün Ermeni nüfusu 81 kişiyle 10 hane şeklinde kaydedilmiştir Yerevanian, Verin Zembegh’te 10 hane ve Varin Zembegh’te 15 hane Ermeni olduğunu bildirir. Haladjian Verin Zembegh’te 16 hane ve Varin Zembegh’te 22 hane Ermeni’nin yaşadığını belirtir. Tek bir köy için hesaplandığında verilen nüfusun hangisine, yukarı mı aşağı mı ikisinin toplamına mı ait olduğu belirsizdir.

Teotig [Teotig, The Calvary of the Armenian Clergy and its Followers in 1915 (in Armenia), New York, 1985] Surp Kevork isminde bir kiliseden bahsederken Kévorkian Surp Kevork ve Surp Minas isimlerine iki kiliseden bahseder. Yerevanian ve Haladjian, Surp Minas Kilisesini Verin Zembegh’te gösterirler. Ghazarian’ın haritasında Zembegh’te kilise Surp Minas’tır. Daha fazla bilgiye ,ihtiyaç duyulmadan Surp Minas Kilisesi’nin Verin Zembegh’te ve Surp Kevork Kilisesi’nin Varin Zembegh’te olduğu ileri sürülebilir.

Üstrahip Boğos Natanyan, “Ermenistan’ın Gözyaşı veya Palu, Harput, Çarsancak, Çabağ Çur ve Erzincan Raporu, milletperver kişilerin isteğine istinaden, Hizan kazası”, İstanbul, 1878, 202 sayfa

Kaynakça

  • Andréassian, Vazken. Hazari : vie et survie d'un village arménien après juin 1915. issuu.com/vazken/docs/1995-hazari__vie_et_survie_dun_village_armenien
  • Antranig, Տերսիմ. ճանապարհորդութիւն եւ տեղագրութիւն, Tiflis, Mnatsakan Mardirosiants Press, 1900. [Dersim: Seyahatname, Aras Yayıncılık, İstanbul, 2012]
  • Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Nüfus Defterleri (NFS.d.), Klasör no: 2689, “1256 (1840) Harput eyaleti, (Maadin-i Hümayun) sancağı, Palu kazası, reaya defteri. a.g.y.tt”.
  • Dahiliye Vekâleti, Vilâyetler İdaresi Umum Müdürlüğü. 6, Tunceli Vilâyeti. Ankara 1959.
  • Soukias (Fr.) Eprigian, Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան [Tarihi Anavatanın resimli sözlüğü], 2 Cilt, Venedik, St. Lazarus, 1907.
  • Ghazarian, Haigazn, Պատմագիրք Չմշկածագի [Çemişgezek Tarihi], Beyrut, Hamazkayin Press, Çemişgezekliler Derneği yayını, 1971.
  • Kevork Halladjian, Տերսիմի հայերի ազգագրութիւնը [Dersim Ermenileri Etnografyası], “Armenian Ethnography and Folklore” içinde, 5 Cilt, Erivan, 1973.
  • Kemal H. Karpat, Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics. Madison, Wisconsin 1985.
  • Hampartsoum H. Kasbarian, Չմշկածագ եւ իր գիւղերը [Çemişgezek ve köyleri], Boston, Baykar Press, 1969.
  • Raymond H. Kévorkian and Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du genocide, Paris, ARHIS, 1992. [1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler, Aras Yayıncılık, İstanbul, 2012]
  • Mamuretül aziz Vilâyeti, 1298 (1881M) Tarihli Mamuretül aziz Vilâyeti Salnamesi. Elazig 2001.
  • Mamuretül aziz Vilâyeti, Mamuretül aziz Vilâyeti Salnamesi. 1312 (1894).
  • Justin McCarthy, Muslims and Minorities: The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire, New York University Press, New York, 1983.
  • Boghos (Fr.) Natanian, Արտօսր Հայաստանի կամ տեղեկագիր Բալուայ, Քարբերդու, Չարսանճագի, Ճապաղ Ջուրի, եւ Երզնկայու, İstanbul, 1878. [Sivas 1877, Birzamanlar Yayıncılık, İstanbul, 2008]
  • Naci Okçu and Hasan Akdağ, Salname-i vilayet-i Erzurum (1287/1870-1288/1871-1289/1872-1290/1873): Erzurum il yıllığı, Erzurum 2010.
  • Dikran Papazian, Պատմութիւն Բալահովիտի [Palu Vadisi Tarihi], Meshag Press, Beyrut, 1963.
  • Antranig L. Poladian, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի [Arapgir Ermenileri Tarihi], Baykar Press, Amerika Arapgir Derneği yayını, New York, 1969.
  • Safrastyan, A. Kh. Gosdantnoubolsi Hayots Badriarkarani Goghmits Tourkiayi Artaratadoutyan yev Tavanankneri Minisdroutyan Nergayatsvadz Haygagan Yegeghetsineri yev Vankeri Tsoutsagnern ou Takrirneru in Echmiadzin, [İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından Türkiye Adalet Bakanlığı’na gönderilmiş Ermeni Kiliseleri ve Manastırları listesi Eçmiadzin nüshası] Şubat-Nisan 1965, s. 184-187.
  • Karekin (Fr) Srvantsdiants, Թորոս Աղբար, Հայաստանի ճամբորդ [Toros Ağpar, Ermenistan yolcusu], 2 Cilt, G. Baghdadlian (Aramian) Matbaası, İstanbul, 1884.
  • Teotig, Գողգոթա հայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տարին [1915’de Ermeni Ruhban Sınıfının Felaketi ve ardından gelenler], New York, 1985.
  • Jean-Michel Thierry, Le Couvent Erkayn Enkuzik en Dersim, Ermeni Araştırmaları Dergisi, Sayı 20 (1986-1987), s. 381-417.
  • Tunceli İl Yıllığı, Ankara 1973.
  • Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, Ankara 1999.
  • Kevork S. Yerevanian, Պատմութիւն Չարսանճագի հայոց [Çarsancak Ermenileri Tarihi], Beyrut, G. Donigian Printers, Pan-Çarsancak Birliği Merkez KOmitesi tarafından yayınlanmıştır, Fresno, 1956.
  • İbrahim Yılmazçelik, XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Dersim Sancağı, Elazığ 1999.