Puçigyan ailesi, Perri, 1895 civarı (Kaynak; Minnie Puçigyan Caton koleksiyonu)

Dersim - Demografi III. Kısım

Yazar George Aghjayan, 16/07/15 (Güncelleme 16/07/15) Çeviren: Arlet İncidüzen

Çarsancak Kazası

Çarsancak Kazası, Dersim bölgesinin kuzeydoğunda Palu sınırına kadar büyük bir kısmını oluşturmaktaydı. Soykırım arifesinde kazanın 50’den fazla köyünde Ermeni nüfus mevcuttu.

1872 [Hicri 1288] Diyarbakır Salnamesi’nde, Çarsancak ve Pertag da dahil olmak üzere civarındaki 92 köyün nüfusu 2368 hane ve 7665 erkek (3945 Müslüman ve 3720 gayrimüslim) olarak bildirilmiştir.

1875 [Hicri 1292] Diyarbakır Salnamesi’nde, Çarsancak’ın baş şehri Peri’nin nüfusu, 401 hane ve 1246 erkek (234 Müslüman ve 1012 gayrimüslüm) şeklinde belirtilmiştir. Pertag şehrinde nüfus 530 hane ve 1297 erkek (1117 Müslüman ve 180 gayrimüslim) olarak bildirilmiştir. Aynı nüfus verileri bir sonraki yılın salnamesinde çok ufak bir değişiklikle –Çarsancak’taki gayrimüslim erkek nüfusu 100 kişi artmış ve Pertag’ın hane sayısı 10 hane eksilmiştir- neredeyse aynı şekilde verilmiştir. Bunlar yeni yapılmış hatalardan çok düzeltmeler gibi durmaktadır.

Kevork S. Yerevanyan Çarsancak Ermenileri Tarihi [Ermenice], Beyrut, G. Donigyan Matbaası, Çarsancak Derneği Merkez Yönetimi yayını (Fresno), 1956

1881’de [Hicri 1298], Çarsancak yeni kurulan Mamuret-ül Aziz Vilayeti’ne dahil oldu ve o yılın salnamesine göre nüfus şöyleydi:

Peri şehrinin 4 mahallesinde:
401 hanede toplam 1336 erkek (350 Müslüman, 986 Apostolik Ermeni)

Çarsancak’a bağlı 73 köyde:
1381 hanede toplam 3925 erkek (1271 Müslüman, 2654 Apostolik Ermeni)

Pertag şehrinin mahallesinde:
520 hanede toplam 3925 erkek (966 Müslüman, 188 Apostolik Ermeni)

Pertag kazasına bağlı 23 köyde:
552 hanede toplam 1127 erkek (943 Müslüman, 184 Apostolik Ermeni)

Aşağıdaki tablo Çarsancak ve Pertag kazalarına ait verilerdir.

Çemişgezek’e benzer bir analiz, Pertag/Çarsancak bölgelerinin birleşimi için hafif farklı bir sonuç vermektedir. Benzer büyüklükteki başlıca şehirler, Peri ve Pertag’ta dini yoğunluk tezat büyüklükteydi. Peri’nin %79’u Hıristiyanken, Pertag’ın nüfusunun %84’ü Müslümandı. Bu iki şehir için de hane başına düşen kişi sayısı Çemişgezek’le benzerdi. Özellikle, Ermenilerin yoğun olduğu Peri’de hane başına düşen nüfus yüksekti (6.1). Müslüman çoğunluktaki Pertag’ın hane başına düşen kişi sayısı 4.9’du. Bununla birlikte, kazaya bağlı 106 köyden sadece 4’ü bütünüyle Ermeni köyüydü. Sadece Ermenilerin yaşadığı az sayıdaki köydeki hane başına düşen kişi sayısı (4.6), sadece Müslümanların yaşadığı köylerdeki hane nüfusundan (4.3) yüksek olsa da pek anlamlı durmuyor. Çemişgezek’in aksine, hane başına düşen kişi sayısı (5.4) en çok karışık nüfusa sahip köylerde görülüyor. Ek olarak köyün büyüklüğüne göre hanedeki kişi sayısı hakkında elle tutulur bir veri yok. Nüfus sayımlarından kadınların yok sayılması Çarsancak kazasında (Pertag’la birlikte) daha fazla belirgin konumda görülmektedir. Kaydedilen erkek sayısı kadınları, Müslümanlarda 538 ve gayrimüslimlerde 473 kişiyle aşmaktadır. 1914 Osmanlı kayıtlarında göre Çarsancak kazasındaki Müslüman nüfus 8216’dan 12157’ye, gayrimüslim nüfus ise 6723’ten 7105’e yükselmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 1145 hanede 7938 Ermeni kaydedilmiştir.

Perri, Harutyun Gopoyan (solda, oturan) ve ailesi (Kaynak; Kevork S. Yerevanyan, Çarsancak Ermenileri Tarihi [Ermenice], Beyrut, 1956)

1. Peri, Çarsancak, Perri, Perin [Akpazar]
38°50′59.40″K 39°40′43.51″D
1763 Ermeni, 310 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi
Garmir Manastırı

Sırvantsdiants şehirde 318 hane Ermeni tespit etmiştir. Sırvantsdiants’la hemen hemen aynı zamanlarda Rahip Boğos Natanian civar bölgelerde bir nüfus sayımı gerçekleştirmiş ve Peri’de 400 hanede 3200 Ermeni tespit etmiştir (açıkça hane başına 8 kişi hesapladığı görülmektedir). 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre Peri’de toplam nüfus, 2043 Apostolik Ermeni (1061 erkek ve 982 kadın), 71 Protestan (31 erkek ve 40 kadın) ve 546 Müslüman (302 erkek ve 262 kadın) şeklinde 442 hanedir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus azalmış, 310 hanede 1763 Ermeni’ye düşmüştür.

Perri, Samuelyan Ailesi. Soldan sağa; Kohar Samuelyan, Arusyag (Kohar’ın kızı). Sağdan sola; Khaçadur (Kohar’ın oğlu), Mesrob (Kohar’ın eşi). Diğerleri bilinmiyor. (Kaynak; Kevork S. Yerevanyan, Çarsancak Ermenileri Tarihi [Ermenice], Beyrut, 1956)

2. Ağmezre, Akmezre
38°52′5.85″K 39°28′45.58″D
21 hane
Surp Karasun Mangunk Kilisesi

Eski haritalar dikkate alındığında Ağmezre’nin konumu, verilen koordinatlardan biraz daha doğuda olabilir. Günümüzde burada yerleşim yoktur. Natanian’a göre köyde 20 hane Ermeni varken, Sırvantsdiants 30 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 66 Ermeni (33 erkek ve 33 kadın) ve 42 Müslüman (21 erkek ve 21 kadın), toplam 29 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus herhangi bir sayı belirtilmeden 21 hane olarak verilmiştir.

1) Perri, 1912 civarı. Soldan sağa; Hatun Topçıyan Puçigyan (1897-1987); Koharig Garabedyan Puçigyan (1873-1914); Manug Hagop Puçigyan (1893-1912); Azniv Puçigyan Taşçıyan (1898-1977) (Kaynak; Mary Jane Puçigyan koleksiyonu)
2) Perri, Ermoyan ailesi, 15 Ekim 1898. Başında fes, oturmuş olan baba Harutyun Ermoyan ve sağında bulunan oğlu Hrant dışındakilerin kimliği meçhul. Ailenin tüm fertleri 1915’te öldürülür (Kaynak; Kevork S. Yerevanyan, Çarsancak Ermenileri Tarihi [Ermenice], Beyrut, 1956)

3. Ayvatlu, Hayvatli, Ayvarlu [Ayvatlı]
38°54′31.18″K 39°47′44.78″D
72 Ermeni, 11 hane
Surp Minas Kilisesi

Natanian köyde 10 hane tespit ederken Sırvantsdiants 9 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 64 Ermeni (36 erkek ve 28 kadın) ve 54 Müslüman (31 erkek ve 23 kadın), toplam 21 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 11 hanede yaşayan 72 Ermeni kaydedilmiştir.

Puçigyan ailesi, Perri, 1895 civarı. Soldan sağa; Kevork Puçigyan (ayakta), Kevork Puçigyan (ailenin büyük babası, oturan), Kevork’un kucağında Bağdasar Puçigyan, Bedros Puçigyan (ailenin babası, oturan), babasının kucağındaki ise Penyam Puçigyan. En arka sırada, ayaktaki Khandil Puçigyan (kızlık soyadı Holopigyan, Bedros’un eşi). En ön sırada, tabureye oturmuş olan küçük kız Jessica Puçigyan (Kaynak; Minnie Puçigyan Caton koleksiyonu)

4. Baluşer, Balaşehr, Balaşer [Beydamı]
38°57′6.49″K 39°27′59.71″D
166 Ermeni, 20 hane
Surp Sarkis Kilisesi, Surp Toros Kilisesi, Surp Krikor Kilisesi, Surp Pırgiç Kilisesi
Khrandili Manastırı

Natanian da Sırvantsdiants da köyde 30 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 96 Ermeni (53 erkek ve 43 kadın) ve 37 Müslüman (22 erkek ve 15 kadın), toplam 28 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 20 hanede yaşayan 166 Ermeni kaydedilmiştir.

5. Basu, Baso, Pasu, Bassu [Güneşdere]
38°53′16.41″K 39°41′1.92″D
240 Ermeni, 30 hane
Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi

Natanian da Sırvantsdiants da köyde 25 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 240 Ermeni (115 erkek ve 125 kadın) ve 5 Müslüman (3 erkek ve 2 kadın), toplam 28 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 30 hanede yaşayan 240 Ermeni kaydedilmiştir.

Perri şehrindeki Gamar adı verilen çeşme (Kaynak; Kevork S. Yerevanyan, Çarsancak Ermenileri Tarihi [Ermenice], Beyrut, 1956)

6. Deng, Denk
38°50′34.63″K 39°44′20.16″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilise yok

Deng köyü, 1840 [Hicri 1256] yılı Osmanlı sayımında Palu kazasına dahil edilmiştir. Sadece erkekler sayılmıştır, 8 hanede 25 Ermeni. Natanian da Sırvantsdiants da köyde 3 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 4 Ermeni (3 erkek ve 1 kadın) ve 68 Müslüman (33 erkek ve 35 kadın), toplam 14 haneden oluşmaktadır. 1915’e gelindiğinde uzun süredir devam eden nüfus azalması nihayetine ermiş ve köyde yaşayan Ermeni kalmamıştır.

7. Gadosan, Kadosa [Karagüney]
38°53′21.50″K 39°34′38.45″D
1914’te hiç Ermeni yok
Surp Garabed Kilisesi

Sırvantsdiants Surp Asdvadzadzin adında bir kiliseden bahsetse de diğer kaynaklarda kilisenin adı daima Surp Garabed olarak geçmektedir. Natanian köyde 20 hane tespit ederken Sırvantsdiants 17 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 58 Ermeni (33 erkek ve 25 kadın) ve 22 Müslüman (11 erkek ve 11 kadın), toplam 19 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında bu köyde hiç Ermeni nüfus kaydedilmemiştir. Bununla birlikte Yerevanian ve Haladjian (Halacyan) köyde 15 hane Ermeni tespit etmişlerdir.

8. Gök Tepe [Göktepe]
38°55′48.74″K 39°36′48.42″D
200 Ermeni, 25 hane
Surp Garabed Kilisesi

Natanian köyde 38 hane tespit ederken Sırvantsdiants 40 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 205 Ermeni (114 erkek ve 91 kadın) ve 68 Müslüman (37 erkek ve 31 kadın), toplam 48 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 25 hanede yaşayan 200 Ermeni kaydedilmiştir.

9. Ğayazin, Ğayaçin, Khayaçi, Khayazi [Kayacı]
38°53′24.08″K 39°48′6.85″D
88 Ermeni, 8 hane
Surp Minas Kilisesi

Natanian köyde 15 hane tespit ederken Sırvantsdiants 10 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 131 Ermeni (71 erkek ve 60 kadın) ve 27 Müslüman (14 erkek ve 13 kadın), toplam 26 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus azalmış, 8 hanede 88 Ermeni’ye düşmüştür.

10. Gorjan, Korjan
38°55′4.60″K 39°37′6.92″D
130 Ermeni, 24 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

1935’e gelindiğinde köyün nüfusu 39 kişiydi, 1940’taysa ya artık tamamen boşaltılmıştı ya da bağımsız bir köy değildi. Natanian köyde 15 hane tespit ederken Sırvantsdiants 12 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 83 Ermeni (39 erkek ve 44 kadın) ve 40 Müslüman (20 erkek ve 20 kadın), toplam 22 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus artmış, 24 hanede 130 Ermeni’ye yükselmiştir.

11. Havseg Varin, Vari Avseg [Aşağı Havzik]
38°55′54.54″K 39°35′25.24″D
125 Ermeni, 15 hane
Surp Andon Kilisesi

Natanian köyde 25 hane tespit ederken Sırvantsdiants 15 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 81 Ermeni (47 erkek ve 34 kadın) ve 20 Müslüman (12 erkek ve 8 kadın), toplam 28 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 15 hanede yaşayan 125 Ermeni kaydedilmiştir.

12. Havseg Verin, Veri Avseg, Yukarı Havzik [Böğürtlen]
38°56′44.56″K 39°34′56.40″D
61 Ermeni, 7 hane

Surp Minas Kilisesi (Sırvantsdiants kilisenin adını Surp Asdvadzadzin olarak belirtmektedir) Natanian köyde 20 hane tespit ederken Sırvantsdiants 14 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 105 Ermeni (60 erkek ve 45 kadın) ve 24 Müslüman (15 erkek ve 9 kadın), toplam 22 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus azalmış, 7 hanede 61 Ermeni’ye düşmüştür.

13. Havşakar, Havlapar, Avşakar, Huşakar [Akdemir]
38°59′10.06″K 39°8′59.27″D
260 Ermeni, 40 hane
Surp Kevork Kilisesi, Surp Sarkis Kilisesi

Köydeki kiliselerin sayısı ve isimleri konusunda bir belirsizlik mevcuttur. Yerevanian, Eprigian ve Sırvantsdiants sadece Surp Kevork isminde bir kiliseden bahsederken, Teotig sadece Surp Hovhannes isimli bir kilise belirtir. Kevorkian ve Safrastyan ise Surp Kevork ve Surp Sarkis isimli iki köyden bahsederler. Natanian köyde sadece 15 hane tespit ederken Karekin Sırvantsdiants 38 hane Ermeni kaydetmiştir. H. S. Eprigian da büyük ihtimalle Sırvantsdiants’n verilerine dayanarak 38 hane Ermeni saptamıştır. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 115 Ermeni (61 erkek ve 54 kadın) ve 8 Müslüman (3 erkek ve 5 kadın), toplam 35 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımına göre köyün nüfusu 40 hanede 260 Ermeni’yle sabit kalmıştır.

14. Hoşe [Karşıkonak]
38°50′31.09″K 39°41′35.09″D
238 Ermeni, 29 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi
Surp Boğos Manastırı

1840 Osmanlı nüfus sayımında Hoşe, 28 hanede yaşayan 110 Ermeni nüfusuyla Palu’ya dahil edilmiştir. Natanian köyde 20 hane tespit ederken Sırvantsdiants 25 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre tamamı Ermenilerden oluşan köyün nüfusu, 118 kişi (71 erkek ve 47 kadın) ve 21 haneden oluşmaktadır. Diğer köylerdekiyle tutarlı olarak burada da kadınlar eksik sayılmıştır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus artmış, 29 hanede 238 Ermeni’ye yükselmiştir.

15. İsmayeltsik [İsmailli]
38°53′30.49″K 39°37′24.01″D
312 Ermeni, 38 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi
Surp Loys/Lusavoriç Manastırı

Natanian köyde 40 hane tespit ederken Sırvantsdiants 25 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 238 Ermeni (138 erkek ve100 kadın) ve 84 Müslüman (41 erkek ve 43 kadın), toplam 51 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 38 hanede yaşayan 312 Ermeni kaydedilmiştir.

16. Kalajuk, Kalajek
38°53′44.53″K 39°27′20.27″D
56 Ermeni, 6 hane
Kilise yok

Bu küçük Ermeni köyü günümüzde Yeniköy’ün mezrası konumunda durmaktadır. Natanian bu köyden hiç bahsetmezken Sırvantsdiants 4 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 4 hanede yaşayan 15 Ermeni’den (9 erkek ve 6 kadın) oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus artmış, 6 hanede 56 Ermeni’ye yükselmiştir.

17. Karapunar, Ğarapunar
38°56′17.31″K 39°33′9.68″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilise yok

Natanian da Sırvantsdiants da köyde 8 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 40 Ermeni (18 erkek ve 22 kadın) ve 27 Müslüman (13 erkek ve 14 kadın), toplam 12 haneden oluşmaktadır. Yerevanian pek mümkün görünmese de köyde yaşayan 17 hane Ermeni’den bahsederken, 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında bu köyde hiç Ermeni kaydedilmemiştir.

18. Khajar Varin, Khajar Sufla Yukari Aşaği [Aşağı Kacarlar]
38°56′26.02″K 39°31′34.61″D
71 Ermeni, 7 hane
Bir kilise harabesi

Natanian köyde 8 hane tespit ederken Sırvantsdiants 4 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 13 Ermeni (8 erkek ve 5 kadın) ve 3 Müslüman (2 erkek ve 1 kadın), toplam 4 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus artmış, 7 hanede 71 Ermeni’ye yükselmiştir.

19. Khajar Verin, Khajar Ulya, Khajar Yukari [Yukarı Kacarlar]
38°56′27.89″K 39°30′32.18″D
46 Ermeni, 6 hane
Bir kilise harabesi

Natanian köyde 10 hane tespit ederken Sırvantsdiants 6 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 29 Ermeni (17 erkek ve 12 kadın) ve 5 Müslüman (2 erkek ve 3 kadın), toplam 8 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus artmış, 6 hanede 46 Ermeni’ye yükselmiştir.

20. Kharesig, Kharessig, Ğaresig, Havaşik, Harasenk [Biçmekaya]
38°51′15.13″K 39°29′36.66″D
112 Ermeni, 12 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi
Surp Garabed Manastırı

Kevorkian ve Yerevanian köyün kilisesinden Surp Asdvadzadzin adıyla bahsederken, Sırvantsdiants ve Teotig kilisenin adını Surp Garabed olarak belirtmektedir. Natanian köyde 25 hane tespit ederken Sırvantsdiants 25 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 108 Ermeni (61 erkek ve 47 kadın) ve 46 Müslüman (26 erkek ve 20 kadın), toplam 35 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 12 hanede yaşayan 112 Ermeni kaydedilmiştir.

Perri’deki Ermeni okulunun öğrenci velilerinin imzalarından bir koleksiyon (Kaynak; Kevork S. Yerevanyan, Çarsancak Ermenileri Tarihi [Ermenice], Beyrut, 1956)

21. Khırneg, Khımig, Khurnig [Hırnik]
38°54′49.92″K 39°33′41.76″D
74 Ermeni, 13 hane
Surp Hagop Kilisesi

Natanian köyde 25 hane tespit ederken Sırvantsdiants 15 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 62 Ermeni (40 erkek ve 22 kadın) ve 16 Müslüman (8 erkek ve 8 kadın), toplam 16 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 13 hanede yaşayan 74 Ermeni kaydedilmiştir.

22. Kodarji, Kodariç, Godariç, Kurdarji, Koderiç [Güneyharman]
38°54′33.31″K 39°44′55.70″D
300 Ermeni, 33 hane
Surp Kevork Kilisesi

Natanian köyde 30 hane tespit ederken Sırvantsdiants 27 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 127 Ermeni (62 erkek ve 65 kadın) ve 54 Müslüman (31 erkek ve 23 kadın), toplam 37 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus artmış, 33 hanede 300 Ermeni’ye yükselmiştir.

23. Kurekan, Küreken [Obuzbaşı]
38°52′57.03″K 39°49′34.46″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilise yok

Yerevanian da Antranig de tamamı Ermeni olan Kurekan köyünde 20 hane tespit etmiştir. Bununla birlikte 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 104 Ermeni (50 erkek ve 54 kadın) ve 28 Müslüman (15 erkek ve 13 kadın), toplam 20 haneden oluşmaktadır. Yerevanian’ın kaynak olarak Antranig’in verilerini aldığını düşünüyorum. Bu veriler, tamamı Ermeni olan bir köyün Müslümanlaşmaya başlamasına veya Müslümanların gelişiyle Ermenilerin köyden uzaklaştığına dair bir kanıt olarak değerlendirilebilir.

24. Kuşin, Kuşci, Kuşçi [Kuşçu]
38°51′56.76″K 39°43′32.20″D
177 Ermeni, 25 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi
Surp Andon Manastırı

Natanian köyde 24 hane tespit ederken Sırvantsdiants 20 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 153 Ermeni (85 erkek ve 68 kadın) ve 28 Müslüman (18 erkek ve 10 kadın), toplam 27 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 25 hanede yaşayan 177 Ermeni kaydedilmiştir.

25. Kuşin Mezre, Kuşci Mezre, Kuşçi Mezre [Kuşçu Mezrası]
38°52′48.03″K 39°44′3.06″D
61 Ermeni, 5 hane
Surp Garabed Kilisesi

Natanian da Sırvantsdiants da köyde 6 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre tamamı Ermeni olan köyün nüfusu, 52 kişi (27 erkek ve 25 kadın) ve 9 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 5 hanede yaşayan 61 Ermeni kaydedilmiştir.

26. Kuzulcuk, Ğuzulcuğ, Ğuzulçukh, Kızilcukh [Kızılcık]
38°54′5.71″K 39°38′45.02″D
232 Ermeni, 15 hane
Surp Asdvadzadzin veya Asdvadzamayr Kilisesi

Natanian da Sırvantsdiants da köyde 20 hane Ermeni tespit etmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 15 hanede yaşayan 232 Ermeni kaydedilmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi bu köyü içermez. Bununla beraber Peri şehrinin mahallelerinden biri Kuzucuk adındadır. Kuzulcuk’un, Peri’nin bir mahallesi olamayacak kadar uzakta bulunduğu düşünüldüğünde, bu durum salnamedeki bir imla veya tespit hatası olarak değerlendirilebilir. Salnamede kaydedilen mahallenin nüfusu, 234 Ermeni (63 erkek ve 71 kadın) ve 3 Müslüman (1 erkek ve 2 kadın) toplam 19 haneyle Kuzulcuk köyüne uygun görünmektedir.

27. Lusadariç, Musadariç [Arpalı]
38°54′59.09″K 39°31′38.30″D
Lusadariç Mezre
38°54′39.45″K 39°31′46.94″D
174 Ermeni, 19 hane
Surp Hagop Kilisesi
Surp Yerek Mangunk veya Yerits Mangants Manastırı (Kevorkian ve Teotig’e göre Surp Karasun Mangunk Manastırı)

Natanian, toplam 25 hane Ermeni tespit ettiği bu iki yerleşim yerinin ayrı ayrı nüfus verilerini (15 hane Lusadariç’te ve 10 hane Lusadariç Mezre’de) veren tek kaynaktır. Diğer bütün kaynaklar Lusadariç Mezre’yi ayrı bir yerleşim olarak saymaz. Sırvantsdiants köyde 24 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 143 Ermeni (81 erkek ve 62 kadın) ve 33 Müslüman (17 erkek ve 16 kadın), toplam 30 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 19 hanede yaşayan 174 Ermeni kaydedilmiştir.

28. Margig, Margeg, Margik, Mergeg [Günboğazı]
38°57′39.43″K 39°26′28.51″D
20 Ermeni, 4 hane
Kilise yok

Natanian köyde 20 hane tespit ederken Sırvantsdiants 12 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 38 Ermeni (19 erkek ve 19 kadın) ve 32 Müslüman (21 erkek ve 11 kadın), toplam 11 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus iyice azalmış, 4 hanede 20 Ermeni’ye düşmüştür.

29. Mercumeg, Mercimeg [Mercimek]
38°51′43.10″K 39°23′27.63″D
1914’te hiç Ermeni yok
Surp Hagop Kilisesi (Yerevanian kiliseden Surp Hovhannes adıyla bahseder.)

Natanian köyde 10 hane tespit ederken Sırvantsdiants 9 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 28 Ermeni (16 erkek ve 12 kadın) ve 105 Müslüman (66 erkek ve 39 kadın), toplam 23 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında köyde hiç Ermeni kaydedilmemiştir.

30. Nor Küğ [Yeniköy]
38°53′51.94″K 39°26′35.60″D
122 Ermeni, 35 hane
Surp Kevork Kilisesi

Sırvantsdiants köyde 12 hane tespit ederken Natanian mantıksız derecede yüksek bir rakamla 40 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 53 Ermeni (36 erkek ve 17 kadın) ve 5 Müslüman (1 erkek ve 4 kadın), toplam 19 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus artmış, 35 hanede 122 Ermeni’ye yükselmiştir.

31. Ureg Verin [Yukarı Yakabaşı]
38°50′48.65″K 39°28′11.14″D
122 Ermeni, 15 hane
Surp Hovhannes Kilisesi

Natanian köyde 12 hane tespit ederken Sırvantsdiants 10 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 53 Ermeni (32 erkek ve 21 kadın) ve 40 Müslüman (20 erkek ve 20 kadın), toplam 11 haneden oluşmaktadır. Hane sayısı anlaşılamaz şekilde çok azdır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus artmış, 15 hanede 122 Ermeni’ye yükselmiştir.

32. Urts, Khors, Hurs, Huris [Örsköy]
38°54′30.70″K 39°43′30.91″D
195 Ermeni, 22 hane
Surp Minas Kilisesi

Natanian köyde 25 hane tespit ederken Sırvantsdiants 21 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 149 Ermeni (85 erkek ve 64 kadın) ve 103 Müslüman (52 erkek ve 51 kadın), toplam 36 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 22 hanede yaşayan 195 Ermeni kaydedilmiştir.

33. Pağnik, Pağnig [Kepektaş]
38°51′31.64″K 39°42′39.19″D
93 Ermeni, 12 hane
Surp Minas Kilisesi

Natanian köyde 12 hane tespit ederken Sırvantsdiants 13 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 77 Ermeni (42 erkek ve 35 kadın) ve 38 Müslüman (20 erkek ve 18 kadın), toplam 19 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 12 hanede yaşayan 93 Ermeni kaydedilmiştir.

34. Paşavank, Paşağag, Başağag [Pınarlar]
38°52′33.65″K 39°28′39.71″D
Paşavank Mezra
38°52′23.28″K 39°28′22.85″D
632 Ermeni, 96 hane
Surp Sarkis Kilisesi

Surp Hovhannes Manastırı (bkz. Yerevanian) veya Surp Karasun Mangunk Manastırı (bkz. Kevorkian) Bu yerleşim yerleri sadece Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımında ayrı ayrı verilmiştir. Natanian köyde 70 hane tespit ederken Sırvantsdiants 89 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 259 Ermeni (137 erkek ve 122 kadın) ve 82 Müslüman (45 erkek ve 37 kadın), toplam 81 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında, Paşavank’ta 75 hanede yaşayan 497 ve Paşavank Mezra’da 21 hanede yaşayan 135 Ermeni kaydedilmiştir.

Pertag [Pertek] (Kaynak; Lamberto Vannutelli, Anatolia Meridionale E Mesopotamia, Roma, 1911)

35. Pertag [Pertek]
38°52′1.83″K 39°19′27.74″D
445 Ermeni, 45 hane
Surp Toros Kilisesi, Surp Asdvadzadzin Kilisesi, Surp Şımavon Kilisesi
Surp Karasun Mangunk Manastırı

Natanian da Sırvantsdiants da köyde 60 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 408 Ermeni (210 erkek ve 198 kadın) ve 2088 Müslüman (1082 erkek ve 1006 kadın), toplam 512 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 45 hanede yaşayan 265 Ermeni kaydedilmiştir. Ayrıca Fırat nehrinin batı kollarının su seviyesi yükselmeden önce bulunduğu ve Eski Pertag olarak bilinen yerleşim yerinde yaşayan 180 Ermeni de kaydedilmiştir. Toplam nüfus belirtilmiş olmasına rağmen Eski Pertag’ta yaşayan Ermenilerin kaç hane oldukları verilmemiştir.

36. Pertagi Til [Korluca]
38°49′48.50″K 39°19′12.68″D
108 Ermeni, 27 hane
Surp Sarkis Kilisesi

Natanian köyde 35 hane tespit ederken Sırvantsdiants 40 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre tamamı Ermeni olan köyün nüfusu, 206 kişi (105 erkek ve 101 kadın) ve 51 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus azalmış, 27 hanede 108 Ermeni’ye düşmüştür. Çeşitli kaynaklarda Til ismiyle birlikte geçen –Til, Til Verin, Pokr Til, Pertag Til– birkaç köy mevcuttur. Bunların hepsinin bu iki köyden birini işaret ettiğine inanıyorum; Pertagi Til ve Til köyü, Peri şehrinin doğusunda yer almaktaydı (bkz. No:45). Teotig, sehven 3 köyden bahseder ancak Til ve Verin Til köylerinin tekrarlandığı kanaatindeyim.

Aradzani veya Murat da denilen, Doğu Fırat kıyısında bulunan Pertag (Kaynak; Vahe Hayg, Harput ve Altın Ovası [Ermenice], 1959, New York)

37. Sağman, Tsağman [Sağman]
38°55′11.96″K 39°17′54.56″D
30 Ermeni
Surp Kevork Kilisesi (bkz. Sırvantsdiants ve Teotig) veya Surp Sarkis Kilisesi (bkz. Yerevanian ve Kevorkian)

Günümüzdeki Sağman kasabası, kaleye daha yakın olan eski kasabanın kuzeyindedir. Natanian köyde 10 hane tespit ederken Sırvantsdiants 4 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 10 Ermeni (5 erkek ve 5 kadın) ve 526 Müslüman (273 erkek ve 253 kadın), toplam 95 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında hane sayısı belirtilmeden köyde yaşayan 30 Ermeni kaydedilmiştir.

38. Sevjoğ, Sıvjoğ, Soğjov, Sevcukh, Sığjov, Şihso [Burmageçit]
38°57′56.76″K 39°32′21.94″D
333 Ermeni, 53 hane
Surp Hagop Kilisesi, Surp Sarkis Kilisesi
3 manastır kalıntısı

Mevcut kaynakların tamamında kilise Surp Hagop olarak adlandırılmaktadır. Kevorkian Surp Sarkis adından bahsederken, Safrastyan, Surp Yerits Mangants ve Surp Varvar gibi başka kilise adları da belirtmektedir. Natanian köyde 30 hane tespit ederken Sırvantsdiants 36 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 307 Ermeni (162 erkek ve 145 kadın) ve 86 Müslüman (42 erkek ve 44 kadın), toplam 55 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 53 hanede yaşayan 333 Ermeni kaydedilmiştir.

39. Seyidli, Seyitli [Elmalık]
38°52′21.72″K 39°47′3.72″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilise yok

Natanian da Sırvantsdiants da köyde 4 hane Ermeni tespit etmiştir. Bununla beraber onlardan sonra köyde Ermeni yaşadığına dair hiçbir kayıt yoktur. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre tamamı Müslüman olan köyün nüfusu, 65 kişi (30 erkek ve 35 kadın) ve 16 haneden oluşmaktadır.

40. Şamtsik, Şamli, Şentsik, Şantsik [Çimenli]
38°54′26.15″K 39°35′42.27″D
31 Ermeni, 2 hane
1 kilise harabesi

Natanian köyde 10 hane tespit ederken Sırvantsdiants 8 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 52 Ermeni (25 erkek ve 27 kadın) ve 11 Müslüman (6 erkek ve 5 kadın), toplam 12 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus artmış, 2 hanede 31 Ermeni şeklinde görünse de hane sayısı şüphe uyandırmaktadır.

41. Şohmin, Şohmi [Gelinpınar]
38°54′46.64″K 39°42′12.43″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilise yok

Natanian köyde 2 hane tespit ederken Sırvantsdiants 4 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 8 Ermeni (6 erkek ve 2 kadın) ve 117 Müslüman (59 erkek ve 58 kadın), toplam 18 haneden oluşmaktadır. Bu tarihten sonra köyde hiç Ermeni kaydedilmemiştir.

42. Sorpian, Sorpiyan [Yolkonak]
38°58′49.68″K 39°28′58.43″D
181 Ermeni, 24 hane
Surp Kevork Kilisesi (Sırvantsdiants kayıtlarında kilise Surp Asdvadzadzin adıyla geçmektedir.)

Natanian köyde 8 hane tespit ederken Sırvantsdiants 22 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 107 Ermeni (71 erkek ve 36 kadın) ve 45 Müslüman (23 erkek ve 22 kadın), toplam 27 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus artmış, 24 hanede 181 Ermeni’ye yükselmiştir.

43. Sumakh, Sımakh, Sumağ, Sımağ [Sumak]
38°53′12.49″K 39°31′5.07″D
1914’te hiç Ermeni yok
Surp Kevork Kilisesi

Natanian köyde 18 hane tespit ederken Sırvantsdiants 10 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 25 Ermeni (16 erkek ve 9 kadın) ve 27 Müslüman (15 erkek ve 12 kadın), toplam 12 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında bu köyde hiç Ermeni kaydedilmemiştir ancak Haladjian (15 hane) ve Yerevanian (12 hane) bu veriyle ters düşmektedir.

44. Tants, Tanz, Tantz, Tandz [Tozkoparan]
38°55′42.02″K 39°26′19.17″D
282 Ermeni, 32 hane
Surp Sarkis Kilisesi

Natanian köyde 25 hane tespit ederken Sırvantsdiants 24 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 32 Ermeni (19 erkek ve 13 kadın) ve 23 Müslüman (15 erkek ve 8 kadın), toplam 21 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus artmış, 32 hanede 282 Ermeni’ye yükselmiştir. Bu köye dair verilerde, Ermeni ve Osmanlı kaynakları arasındaki önemli farklılık açıkça görülmektedir. Ne var ki elimizde bu çelişkiyi açıklayacak bir bilgi bulunmamaktadır.

45. Til, Til Verin, Til Ulya, Pokr Til
38°52′2.11″K 39°45′2.59″D
60 Ermeni, 5 hane
Surp Sarkis Kilisesi

Natanian da Sırvantsdiants da köyde 8 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 57 Ermeni (28 erkek ve 29 kadın) ve 68 Müslüman (40 erkek ve 28 kadın), toplam 31 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 5 hanede yaşayan 60 Ermeni kaydedilmiştir.

46. Tsorag, Soreg, Surek, Sorek [Karabulut]
38°54′26.04″K 39°45′57.31″D
130 Ermeni, 17 hane
Surp Garabed Kilisesi, Surp Varvar Kilisesi, Surp Asdvadzadzin Kilisesi
1 manastır kalıntısı

Natanian köyde 15 hane tespit ederken Sırvantsdiants 13 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 77 Ermeni (41 erkek ve 36 kadın) ve 50 Müslüman (26 erkek ve 24 kadın), toplam 29 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 17 hanede yaşayan 130 Ermeni kaydedilmiştir.

47. Vasgerd, Vazgird [Çalıözü]
38°51′46.10″K 39°32′46.99″D
102 Ermeni, 20 hane
Surp Toros Kilisesi, Surp May Mariam Kilisesi, Surp Karasun Mangunk Kilisesi

Natanian köyde 50 hane tespit ederken Sırvantsdiants 35 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 211 Ermeni (122 erkek ve 89 kadın) ve 53 Müslüman (29 erkek ve 24 kadın), toplam 45 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus azalmış, 20 hanede 102 Ermeni’ye düşmüştür.

48. Vayna, Vahnay, Vahney, Vahne [Sağman’ın mahallesi]
38°56′13.41″K 39°16′16.32″D
40 Ermeni, 5 hane
Surp Kevork Kilisesi

Vayna, yeni Sağman şehrinin bir mahallesidir. Natanian buradan hiç bahsetmezken Sırvantsdiants 8 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre burada, 12 Ermeni (2 erkek ve 10 kadın) ve 23 Müslüman (13 erkek ve 10 kadın), toplam 13 hane yaşamaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 5 hanede yaşayan 40 Ermeni kaydedilmiştir.

49. Zeri, Ziri, Zerin [Şavkın]
38°50′41.43″K 39°37′22.69″D
22 Ermeni, 4 hane
Kilise yok

Görünen o ki Ermeniler Zeri’ye ancak 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında kayda girebilecek kadar geç bir tarihte yerleşmişlerdir. 4 hanede yaşayan 22 Ermeni kaydedilmiştir. 1894’te, tamamı Müslüman olan köyün nüfusu, 17 hanede yaşayan 91 kişiden (51 erkek ve 40 kadın) oluşmaktaydı.

Mazgerd Kazası

Mazgerd Kazasının sınırları değişken olmuştur. 1871 Erzurum Vilayeti Salnamesi’ne göre 195 köyle birlikte bölgenin nüfusu 11535 kişiden (10420 Müslüman ve 1115 Hıristiyan) oluşmaktaydı. Osmanlı kaynaklarına göre bölgede yaşayan tek Hıristiyan unsur Ermeniler olduğundan, bu 1115 kişinin tamamı Ermeni olarak değerlendirilmelidir. 6 Ermeni kilisesi olduğu bildirilmiştir. Bir sonraki yıl olan 1872 yılı salnamesinde neredeyse aynı veriler mevcuttur. Bununla birlikte 1873 salnamesinde nüfus azalmış, 3088 hane ve 7486 erkek (6543 Müslüman ve 943 Hıristiyan) şeklinde kaydedilmiştir. Buna göre hane başına 2.4 oranında erkek düşmektedir. 499 olarak bildirilen köy sayısı ise iki sene önceki salnameden çarpıcı biçimde farklıdır.
1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’nde, 275’i Mazgerd Kazası’na ve 125’i Kızılkilise’ya bağlı olmak üzere toplam 400 köy bildirilmiştir. Bununla birlikte çok uzak ve göçer olduğu belirtilen 70’ten fazla köyün nüfus bilgisi verilmemiştir.
Salnamede 22 köyde Ermeni nüfusu belirtilmiştir. Kaydedilen nüfus, 1635 Ermeni (951 erkek ve 684 kadın) ve 13288 Müslüman (7515 erkek ve 5773 kadın) ve 3259 hane şeklindedir. Bu verilere göre hane başına 2.6 erkek ve genel olarak da 4.6 kişi düşmektedir. Erkeklerin kadınlara oranı Müslüman için 1.30 ve Ermeniler için de 1.39’dur. Sadece iki köyün nüfusunun tamamen Ermenilerden oluştuğu belirtilmiştir.
Bu tarihlerden sonda Mazgerd Kazası’na dair bilgi veren ilk kaynaklar 1913/1914 Ermeni Patrikhanesi verileri ve 1914 Osmanlı hülasasıdır. Ermeni Patrikhanesi’nin nüfus sayımında, soykırım arifesinde, 12 köyde 254 hanede yaşamakta olan 2129 Ermeni tespit edilmiştir. Osmanlı kaynaklarında Ermeni nüfus 1483’tür. İki kaynakta da daha ayrıntılı bir bilgi yoktur.
Aşağıdaki tablo Mazgerd Kazası dair verileri içermektedir.

1. Mazgerd, Medzgerd [Mazgirt]
38°1′14.18″K 39°36′21.19″D
1200 Ermeni, 150 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi, Surp Hagop Kilisesi
7 manastır kalıntısı

Natanian köyde 70 hane tespit ederken Sırvantsdiants 80 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 628 Ermeni (339 erkek ve 289 kadın) ve 295 Müslüman (147 erkek ve 148 kadın), toplam 140 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus artmış, 150 hanede 1200 Ermeni’ye yükselmiştir.

2. Anbar [Ambar]
39°53′12.49″K 39°38′34.23″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilisesi yok

Anbar için sadece 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi Ermeni nüfusundan bahseder. Köyün nüfusu, 10 Ermeni (5 erkek ve 5 kadın) ve 34 Müslüman (16 erkek ve 18 kadın), toplam 8 haneden oluşmaktadır.

Papaz Arisdages Mağoyan ve ailesi (Medzgerdli), (Kaynak; Kevork S. Yerevanyan, Çarsancak Ermenileri Tarihi [Ermenice], Beyrut, 1956)

3. Baği
39°0′14.34″K 39°53′55.98″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilisesi yok

Yerevanian ve Antranig, 8 ile 10 hane arasında bir Ermeni nüfusundan bahsederler. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre tamamı Müslüman olan köyün nüfusu, 77 kişi ve 14 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında bu köyde hiç Ermeni kaydedilmemiştir. Bağin, Karnıtsor, Kardere, İsnis ve Canig köyleri birbirlerine yok yakın mesafadeydiler ve hepsinde de bir dönem Ermeni nüfus olduğu bilinmekteydi fakat yine de 1914’de Ermeni Patrikhanesi bu köyü kaydetmeyi başaramadı. Bu durumun muhtemel birçok açıklaması olabilir. Kiliseleri faal olmayan köyler gözden kaçırılmış olabilir. Asimilasyon, köyün terk edilmesi veya 1894-96 Hamidiye Katliamları da başka açıklamalar olabilir.

4. Begler Mezre [Beyler Mezrası]
38°57′42.82″K 39°34′33.50″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilisesi yok

Köyde yaşayan 8 hane Ermeni tespit eden Natanian’dan sonra hiç Ermeni nüfusu kaydedilmemiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 34 Müslüman (19 erkek ve 15 kadın) ve 10 haneden oluşmaktadır. Bununla birlikte Yerevanian köyde 3 hane Ermeni yaşadığını belirtmektedir.

5. Beroş, Beroç, Beroc [Dallıbel]
39°2′53.27″K 39°44′56.47″D
25 Ermeni, 3 hane
Kilisesi yok

Sadece 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında köyde Ermeni nüfus kaydedilmiştir ve 3 hanede yaşayan 25 Ermeni’den oluşmaktadır.

6. Çukur [Çukur]
39°6′12.55″K 39°41′51.74″D
50 Ermeni, 10 hane
1 kilise kalıntısı
1 manastır harabesi

Sırvantsdiants köyde 70 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 35 Ermeni (15 erkek ve 20 kadın) ve 51 Müslüman (22 erkek ve 29 kadın), toplam 30 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus artmış, 10 hanede 50 Ermeni’ye yükselmiştir.

7. Danaburun [Danaburun]
38°57′41.92″K 39°39′28.38″D
70 Ermeni, 5 hane
1 kilise kalıntısı
1 manastır harabesi

Natanian köyde 8 hane tespit ederken Sırvantsdiants 15 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 70 Ermeni (40 erkek ve 30 kadın) ve 230 Müslüman (148 erkek ve 82 kadın), toplam 55 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 5 hanede yaşayan 70 Ermeni kaydedilmiştir.

8. Dilan Oğlu, Dilan Oğli [Koçkuyusu]
38°58′44.19″K 39°35′7.30″D
5 Ermeni
Kilise yok
5 manastır harabesi

Natanian da Sırvantsdiants da köyde 10 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 35 Ermeni (23 erkek ve 12 kadın) ve 25 Müslüman (14 erkek ve 11 kadın), toplam 17 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus iyice düşmüştür, köyde yaşayan 5 Ermeni kaydedilmiştir.

Medzgerd köprüsü (Kaynak; Kevork S. Yerevanyan, Çarsancak Ermenileri Tarihi [Ermenice], Beyrut, 1956)

9. Hazez, Hasorik [Dazkaya]
39°0′52.64″K 39°31′16.45″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilisesi yok

Natanian da Sırvantsdiants da köyde 3 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 5 Ermeni (3 erkek ve 2 kadın) ve 41 Müslüman (20 erkek ve 21 kadın), toplam 15 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında köyde hiç Ermeni kaydedilmemiştir.

10. İsnis
38°54′42.48″K 39°51′12.72″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilisesi yok

İsnis için sadece 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi Ermeni nüfusundan bahseder. Köyün nüfusu, 20 Ermeni (9 erkek ve 11 kadın) ve 48 Müslüman (31 erkek ve 17 kadın), toplam 16 haneden oluşmaktadır. Köyde Ermeni nüfus olduğunda dair tek Ermeni kaynak Papazian’dır (3 hane).

11. Canig, Canik [Aydınlık]
38°55′15.57″K 39°49′55.56″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilisesi yok

Canig için sadece 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi Ermeni nüfusundan bahseder. Köyün nüfusu, 80 Ermeni (53 erkek ve 27 kadın) ve 252 Müslüman (141 erkek ve 111 kadın), toplam 69 haneden oluşmaktadır. Hem Yerevanian hem de Antranig, köyde yaşayan 12 hane Ermeni’den bahseder. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında köyde hiç Ermeni kaydedilmemiştir.

12. Karadere [Sülüntaş]
38°56′24.49″K 39°49′23.31″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilisesi yok

Karadere için sadece 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi Ermeni nüfusundan bahseder. Köyün nüfusu, 32 Ermeni (17 erkek ve 15 kadın) ve 285 Müslüman (161 erkek ve 124 kadın), toplam 76 haneden oluşmaktadır.

13. Karmsi, Garmsi, Komis [Bulgurcular]
38°59′33.26″K 39°41′41.42″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilisesi yok

Sırvantsdiants köyde 4 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 15 Ermeni (10 erkek ve 5 kadın) ve 22 Müslüman (12 erkek ve 10 kadın), toplam 7 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında köyde hiç Ermeni kaydedilmemiştir.

14. Karntsor
38°59′13.75″K 39°52′10.10″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilisesi yok

Yerevanian ve Antranig, köyde 8 hanelik bir Ermeni nüfusundan bahsederler. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 45 Ermeni (28 erkek ve 17 kadın) ve 20 Müslüman (12 erkek ve 8 kadın), toplam 6 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında köyde hiç Ermeni kaydedilmemiştir.

15. Khozınküğ, Khozenküğ, Kuşdun [Alanyazı]
38°58′53.11″K 39°41′30.53″D
50 Ermeni, 5 hane
Surp Husig Kilisesi

Sırvantsdiants köyde 5 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 45 Ermeni (28 erkek ve 17 kadın) ve 103 Müslüman (48 erkek ve 55 kadın), toplam 28 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 5 hanede yaşayan 50 Ermeni kaydedilmiştir.

16. Lamk, Lemk [Obrukkaşı]
38°55′37.13″K 39°45′1.78″D
62 Ermeni, 5 hane
Surp Kevork Kilisesi

Surp Krikor Manastırı, Surp Asdvadzadzin Manastırı, Surp Toros Manastırı Sırvantsdiants, kiliseden Surp Kevork adıyla bahseder. Yerevanian, kiliseyi Surp Lusavoriç olarak adlandırır ve iki manastırın adlarını da Surp Asdvadzadzin ve Surp Toros olarak belirtir. Teotig ve Eprigian da kiliseden Surp Kevork adıyla bahsederler ve iki manastırı Surp Asdvadzamayr ve Surp Toros olarak adlandırırlar. En son olarak Kevorkian da kiliseden Surp Minas ve üç manastırda ise Surp Krikor, Surp Asdvadzamayr ve Surp Toros adlarıyla bahseder. Natanian köyde 10 hane tespit ederken Sırvantsdiants 5 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 26 Ermeni (12 erkek ve 14 kadın) ve 17 Müslüman (9 erkek ve 8 kadın), toplam 13 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 5 hanede yaşayan 62 Ermeni kaydedilmiştir.

17. Lazvan, Onbaşılar [Aslanyurdu]
38°58′36.35″K 39°33′31.10″D
83 Ermeni, 8 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi, Surp Sarkis Kilisesi

Kevorkian Surp Sarkis’ten bir kilise olarak bahsederken Yerevian bir manastır olarak belirtir. Natanian köyde 25 hane tespit ederken Sırvantsdiants 12 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 75 Ermeni (48 erkek ve 27 kadın) ve 22 Müslüman (14 erkek ve 8 kadın), toplam 28 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 8 hanede yaşayan 83 Ermeni kaydedilmiştir.

18. Masdan, Mastan, Mestan [Ortaharman]
38°55′18.24″K 39°47′38.72″D
207 Ermeni, 30 hane
Surp Sarkis Kilisesi, Surp Giragos Kilisesi, Surp Huğita Kilisesi

Kevorkian Surp Giragos Kilisesinden Surp Krikor olarak bahseder. Natanian köyde 20 hane tespit ederken Sırvantsdiants 20 hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 154 Ermeni (98 erkek ve 56 kadın) ve 199 Müslüman (122 erkek ve 77 kadın), toplam 64 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 30 hanede yaşayan 207 Ermeni kaydedilmiştir.

19. Merkho, Markho [Doluküp]
39°1′44.73″K 39°25′29.76″D
1914’te hiç Ermeni yok
1 kilise kalıntısı

Sırvantsdiants köyde 6 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 11 Ermeni (7 erkek ve 4 kadın) ve 30 Müslüman (18 erkek ve 12 kadın), toplam 13 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında köyde hiç Ermeni kaydedilmemiştir.

20. Pakh [Kocakoç]
39°6′54.13″K 39°39′33.36″D
72 Ermeni, 8 hane
1 kilise kalıntısı
1 manastır harabesi

Sırvantsdiants köyde 4 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 12 Ermeni (12 erkek ve 0 kadın) ve 27 Müslüman (12 erkek ve 15 kadın), toplam 15 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 8 hanede yaşayan 72 Ermeni kaydedilmiştir.

21. Şordan, Şorda [Ağaçardı]
38°58′48.35″K 39°40′33.36″D
150 Ermeni, 15 hane
Surp Takavor Kilisesi veya Surp Sarkis Kilisesi
1 manastır harabesi

Kevorkian ve Yerevanian kiliseye Surp Takavor derken, Sırvantsdiants ve Teotig Surp Sarkis adıyla bahseder. Natanian köyde 10 hane tespit ederken Sırvantsdiants 25
hane Ermeni kaydetmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 120 Ermeni (77 erkek ve 43 kadın) ve 39 Müslüman (19 erkek ve 20 kadın), toplam 28 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 15 hanede yaşayan 150 Ermeni kaydedilmiştir.

22. Sidbek

Bu köy hakkında veri bulamadım. Bu köyden bahseden tek kaynak 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’dir ve salnameye göre tamamı Ermeni olan köyün nüfusu, sadece 8 kişi (6 erkek ve 2 kadın) ve 2 haneden oluşmaktadır.

23. Sinan [Sinan]
39°6′44.50″K 39°38′40.33″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilisesi yok

Bu köydeki Ermeni nüfusundan sadece 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi bahseder. Salnameye göre köyün nüfusu, 17 Ermeni (9 erkek ve 8 kadın) ve 59 Müslüman (33 erkek ve 26 kadın), toplam 16 haneden oluşmaktadır.

24. Tamurdağ, Tamudağ, Tamurtağ, Demirtaht [Temürtaht]
38°58′0.21″K 39°35′50.37″D
155 Ermeni, 15 hane
Surp Kevork Kilisesi
2 manastır harabesi

Sırvantsdiants köyde 25 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre tamamı Ermeni olan köyün nüfusu, 183 kişi (110 erkek ve 73 kadın) ve 32 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus azalmış, 15 hanede yaşayan 155 Ermeni’ye düşmüştür.

25. Turuşmeg, Turuşmag, Tirişmeg [Aktuluk]
39°2′26.51″K 39°30′18.13″D
1914’te hiç Ermeni yok
1 kilise kalıntısı

Sırvantsdiants köyde 4 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 11 Ermeni (4 erkek ve 7 kadın) ve 21 Müslüman (11 erkek ve 10 kadın), toplam 13 haneden oluşmaktadır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında köyde hiç Ermeni kaydedilmemiştir.

Kızılkilise [Nazimiye] Kazası

Kızılkilise’de çok sayıda kilise ve manastır kalıntısı bulunmasına rağmen Ermeni kaynakları bu bölge hakkında suskundur. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’nde kazanın bulunduğu bölgede çok az Ermeni nüfusundan bahsedilmektedir. Kızılkilise köyünde 6 (4 erkek ve 2 kadın), Gik köyünde 16 (7 erkek ve 9 kadın) ve Bank köyünde 3 (2 erkek ve 1 kadın) Ermeni’den bahsedilmektedir. 1914’te Osmanlı kayıtları Ermeni nüfusunun 89’a yükseldiğini bildirmektedir ve Kevorkian da bu sayıyı tekrarlar. Gik veya Bank’ın konumunu tespit edemedim. Kızılkilise’nin konumuysa şöyledir: 39°10′48.06″K 39°49′41.82″D

Kızılkilise (Nazimiye), 1937 veya 1938 civarı (Kaynak; kişisel koleksiyon)

***************

Kaynakça

  • Andréassian, Vazken. Hazari : vie et survie d'un village arménien après juin 1915. issuu.com/vazken/docs/1995-hazari__vie_et_survie_dun_village_armenien
  • Antranig, Տերսիմ. ճանապարհորդութիւն եւ տեղագրութիւն, Tiflis, Mnatsakan Mardirosiants Press, 1900. [Dersim: Seyahatname, Aras Yayıncılık, İstanbul, 2012]
  • Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Nüfus Defterleri (NFS.d.), Klasör no: 2689, “1256 (1840) Harput eyaleti, (Maadin-i Hümayun) sancağı, Palu kazası, reaya defteri. a.g.y.tt”.
  • Dahiliye Vekâleti, Vilâyetler İdaresi Umum Müdürlüğü. 6, Tunceli Vilâyeti. Ankara 1959.
  • Soukias (Fr.) Eprigian, Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան [Tarihi Anavatanın resimli sözlüğü], 2 Cilt, Venedik, St. Lazarus, 1907.
  • Ghazarian, Haigazn, Պատմագիրք Չմշկածագի [Çemişgezek Tarihi], Beyrut, Hamazkayin Press, Çemişgezekliler Derneği yayını, 1971.
  • Kevork Halladjian, Տերսիմի հայերի ազգագրութիւնը [Dersim Ermenileri Etnografyası], “Armenian Ethnography and Folklore” içinde, 5 Cilt, Erivan, 1973.
  • Kemal H. Karpat, Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics. Madison, Wisconsin 1985.
  • Hampartsoum H. Kasbarian, Չմշկածագ եւ իր գիւղերը [Çemişgezek ve köyleri], Boston, Baykar Press, 1969.
  • Raymond H. Kévorkian and Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du genocide, Paris, ARHIS, 1992. [1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler, Aras Yayıncılık, İstanbul, 2012]
  • Mamuretül aziz Vilâyeti, 1298 (1881M) Tarihli Mamuretül aziz Vilâyeti Salnamesi. Elazig 2001.
  • Mamuretül aziz Vilâyeti, Mamuretül aziz Vilâyeti Salnamesi. 1312 (1894).
  • Justin McCarthy, Muslims and Minorities: The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire, New York University Press, New York, 1983.
  • Boghos (Fr.) Natanian, Արտօսր Հայաստանի կամ տեղեկագիր Բալուայ, Քարբերդու, Չարսանճագի, Ճապաղ Ջուրի, եւ Երզնկայու, İstanbul, 1878. [Sivas 1877, Birzamanlar Yayıncılık, İstanbul, 2008]
  • Naci Okçu and Hasan Akdağ, Salname-i vilayet-i Erzurum (1287/1870-1288/1871-1289/1872-1290/1873): Erzurum il yıllığı, Erzurum 2010.
  • Dikran Papazian, Պատմութիւն Բալահովիտի [Palu Vadisi Tarihi], Meshag Press, Beyrut, 1963.
  • Antranig L. Poladian, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի [Arapgir Ermenileri Tarihi], Baykar Press, Amerika Arapgir Derneği yayını, New York, 1969.
  • Safrastyan, A. Kh. Gosdantnoubolsi Hayots Badriarkarani Goghmits Tourkiayi Artaratadoutyan yev Tavanankneri Minisdroutyan Nergayatsvadz Haygagan Yegeghetsineri yev Vankeri Tsoutsagnern ou Takrirneru in Echmiadzin, [İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından Türkiye Adalet Bakanlığı’na gönderilmiş Ermeni Kiliseleri ve Manastırları listesi Eçmiadzin nüshası] Şubat-Nisan 1965, s. 184-187.
  • Karekin (Fr) Srvantsdiants, Թորոս Աղբար, Հայաստանի ճամբորդ [Toros Ağpar, Ermenistan yolcusu], 2 Cilt, G. Baghdadlian (Aramian) Matbaası, İstanbul, 1884.
  • Teotig, Գողգոթա հայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տարին [1915’de Ermeni Ruhban Sınıfının Felaketi ve ardından gelenler], New York, 1985.
  • Jean-Michel Thierry, Le Couvent Erkayn Enkuzik en Dersim, Ermeni Araştırmaları Dergisi, Sayı 20 (1986-1987), s. 381-417.
  • Tunceli İl Yıllığı, Ankara 1973.
  • Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, Ankara 1999.
  • Kevork S. Yerevanian, Պատմութիւն Չարսանճագի հայոց [Çarsancak Ermenileri Tarihi], Beyrut, G. Donigian Printers, Pan-Çarsancak Birliği Merkez KOmitesi tarafından yayınlanmıştır, Fresno, 1956.
  • İbrahim Yılmazçelik, XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Dersim Sancağı, Elazığ 1999.