Eğin Kazası - Okullar
Yazar: Khajag Trampyan 22/10/2018 (son değişiklik: 22/10/2018), Çeviren: Sevan Değirmenciyan
Makale, XIX yy. sonlarında Eğin kazasında gelişen eğitim alanını mercek altına almayı amaçlamakta. Mamüret-ül Aziz vilayetinin bu küçük kazasında eğitim faaliyetinin nasıl geliştiğini anlamak için bir kaç bileşenini incelemek gerekir: Özellikle her bir Eğinli için eğitimin temeli olarak algılanan aile içinde verilen terbiyeyi, Eğin ve kazanın diğer yerleşim birimlerinde yeni okullar açılmasına ön ayak olan ve XIX. yy. sonunda Eğin’deki entelektüel uyanış yıllarında kurulan eğitim cemiyetlerinin faaliyetlerini anlatmakta yarar var.
Eğin’e dair kaynaklarda Eğin ve çevre köylerdeki okullar, eğitim hayatı ve seviyeleri hakkında muhafaza edilen bilgiler de makale de yer bulacak. Eğitim hareketinin sonuçlarından olan Eğin’deki tiyatro ve yayıncılık denemelerine de değineceğiz.
Eğin’de doğan, eğitim alan, çalışan ve ders veren insanların büyük bir listesi de bu araştırmanın temelini oluşturmakta. Bu listedeki kısa yaşam öykülerini farklı kaynaklardan derleyip, yerlere ve oradaki okullara göre tasnif ettik.
1) Arakel Keçyan ve Mıgırdiç Barsamyan, “Eğin ve Eğinliler” kitabı, (Paris, 1952).
2) Eğin (şimdiki Kemaliye) şehri, 1945 dolayları (Kaynak: PROJECT SAVE, Watertown, MA; Siranuş Movsisyan’a teşekkürlerimizle).
Eğin’deki aile terbiyesi
Her bir Eğin’li için eğitim ailede, erken yaşta başlar. Eğin’de söylenen “Eğitim beşikte başlar” sözü bu anlayışın bir tezahürü. Dolayısıyla, Eğin’deki okullar hakkında konuşmaya başlamadan evvel, Eğinlilerin eski zamanlardan aktarılan geleneksel terbiye yöntemlerinin kalıntıları olan çocukları terbiye etme metodlarına değinmeyi uygun gördük.
Genelde çocuğu küçük yaştan itibaren terbiye etme görevi kadının omuzlarındaydı. Beşikten başlayarak anneler çocuklarına ninniler ve benzer ezgiler söyler ve bunlar sayesinde çocuk dünyayı, memleketi, iyi ve kötüyü, yalan ve gerçeği vs. öğrenmeye başlardı [1].
İleriki yaşlarda anne çocuğun basit oyunlarına dahil oluyor; su, ağaç ve çiçekler arasında bahçede oyun oynuyor, koşup zıplıyor, havuzda yüzüyor, ağaçlardan meyve koparıp yiyordu vs. [2].
Eğinlilerde terbiye yöntemi aynı değildi. Kız ve oğlan aynı şekilde terbiye edilmez, meselai oğlan eğitim için okula gönderilir ve eksikleri evde tamamlanırdı. Kızlar ise okul eğitiminden önce evde de anneden terbiye görür, çünkü büyüdüklerinde onlar da anne olacaklardı. Genç erkek bazı ayrıcalıklara sahipti. Okulda yeni arkadaşlar ediniyor, ders haricinde oyun saatlerine sahip oluyor, bahçede oynayıp, dağa çıkıyor ve sıklıkla doğa ile içiçe oluyordu. Kız çocuğu ise vaktini genel olarak evde, annesinin yanında geçiriyordu. Ev işleriyle meşgul olmayı öğrenip, mutfak düzenine hakim olmalı, el işi vs. yapabilmeliydi. Gerekli olan temel bilgileri öğrendiğinde, ev; her biri aldığı terbiyenin birer şahidi olan bir çok elişi örgüler, çoraplar, masa örtüleri, yastık ve yorgan kılıflarıyla doluyordu. Artık eğitimlive görgülü kızlar sınıfına aitti [3].
Bu şartlarda büyüyen çocuk, hele bir de yetenekli ise, okulda kısa sürede önde gelen bir öğrenci oluyordu. Büyüyecek ve büyük bir kısmını Eğin’in yetiştirdiği ünlü ve entelektüel kişilerin safına katılacaktı [4].
Ünlü şair Siamanto’nun (Adom Yarcanyan) ailesi, İstanbul, 1900’lü yılların başı. 1895’teki Ermeni kırımı sonrası Ein’den İstanbul’a göç etmişlerdi. Ayakta, soldan saga Armenuhi Yarcanyan (Simanto’nun ablası), meçhul bir adam, Nazeli Yarcanyan (kızlık soyadı Parunagyan, Siamanto’nun annesi), Vahan Yarcanyan (Siamanto’nun kardeşi). Oturanlar, soldan sağa, Zabel Yarcanyan (Siamanto’nun kız kardeşi), Siamanto’nun babannesi (ismi meçhul), Siamanto’nun babası (Kaynak: Manuk Atamyan arşivi, Paris).
1870 ve Sonrasına Kadar Eğin Okulları
1870 tarihine kadar Eğin’de bulunan okullar hakkında bilgiyi sadece Papaz Hovhannes Tertzakyan’ın hatıratında rastlamaktayız. “Episkopos Eğinli Hovhannes 1610’ta S. Pırgiç manastırında bir ruhban okulu tesis etmiş ve oradaki öğrenciler (kendisi ruhban adayı olarak tanımlar) Eğin okullarındaki yetenekli öğrenciler arasından seçilirdi”, diye yazar. Hatırat “ruhban adayları”nın (öğrenciler) sayısı ve “ruhban okulu”ndaki eğitim süresi hakkında herhangi bir bilgi vermez. Hatırat S. Pırgiç manastırı başrahibi Rahip Eğinli Mardiros’a değinip, kendisinin manastır çatısı altında 1760’ta 10 öğrenciye sahip bir “ruhban okulu” tesis ettiğinden bahseder. Mikayel Asdvadzapan’ın (Teolog) 1870’teki ruhani önderliğine değinip, onun Eğin’de Nigoğos, Ğazar (yukarı kilise), Stepan ve Hovhannes (aşağı kilise) adını verdiği 4 papaz takdis ettiğini söyler. Mikayel Asdvadzapan’ın Papaz Nigoğos’un torunu olduğu da zikredilmiş [5].
1) Arakel Keçyan ve Mıgırdiç Barsamyan, “Eğin ve Eğinliler” kitabı, Paris, 1952.
2) Toros Azadyan “Eğin. Kültür ve Tarih için Notlar”, İstanbul, 1955.
Karekin Sırvantzdyants’a göre, Eğin’de 1620 tarihinden itibaren o dönem anlayışı ile yönetilmiş muhtemelen birden fazla okul vardı. Bu durum Eğin’in çağdaş okullara sahip olacağı 1850 tarihine kadar devam eder [6].
1847 tarihinde şehrin S. Kevork ve S. Asdvadzadzin kiliselerinin bitişiğinde birer muganni ve papaz okulu bulunmaktaydı [7]. S. Kevork kilisesinin bitişiğindeki muganni okulunda 120 öğrenci ve okuma, kilise muzikisi ve dil bilimi öğreten üç öğretmen bulunurdu. S. Asdvadzadzin kilisesi muganni okulunda ise 110 öğrenci ve sosyal okuma ve kilise muzikisi öğreten iki öğretmen vardı [8].
“Bu iki muganni okulu haricinde, şehrin ileri gelen dört mahallesinde de çocuklara okumayı öğreten birer öğretmene sahip birer muganni okulu vardı [9]”.
Eğin, 1886, Kaprielyan ailesi. En solda oturan çift Markor Gabrielyan (kızlık soyadı Der Kazarian) ve eşi Nigoğos Kaprielyan. Diğerleri Kaprielyan ailesinin kalan fertleri (Kaynak: PROJECT SAVE, Armenian Photograph Archives, Watertown, MA; Siranuş Movsisyan’a teşekkürlerimizle).
Canikyan’ın yaşlılardan duyup aktardığına göre 1810’lu yıllarda şehrin iki mahallesinde bulunan 2-3 papaz kendi imkanlarıyla Eğin’de okul açmış ve öğrencilerin eğitimiyle meşgul olmuşlardır. Canikyan’a göre papazlar okuma-yazma ve biraz da matematik öğretmişler. Sivil olarak öğretmenlik yapanlar ise Tarhana Garabed, Zohrab ve diğerleriydi [10].
Sımpat Tavityan’ın 17 Eylül 1921 seneli bir yazısı eğitim, sanat ve toplumsal konular hakkında sunduğu bilgilerden dolayı ilginç bir belge ve okuması ilginç olabilir:
“Eğin’deki toplumsal hayat 1870’den sonra yeni bir hal aldı ve bir tarihçinin incelemesi açısından yeni konular sunabilir. Birkaçını şöyle sıralayabiliriz:
- 1.Yeni eğitim ve okul sistemi eski “medrese tipi” eğitim sistemini takip eder
- 2.Toplumsal hayata güç verilir ve eğitim dernekleri ortaya çıkar
- 3.Bir tiyatro hareketi başlar
- 4.Protestanlık yararına faaliyetler yapılır
- 5.Edebiyat ve gazetecilik denemeleri yapılır
- 6.Halk için eğitim sınıfları açılır ve münazara toplantıları yapılır
- 7.Sözun kısası, bir bilinç oluşmaya başlar ve gelişme çabası ortaya çıkar
- 8.Anayasal ilkeler uygulamaya konur” [11].
1870’lerden başlayarak Eğin entellektüel gelişim evresine girmiş ve orada bulunan okullar İstanbul’da o dönem bulunan okullarla eşit, hatta bazıları biraz daha iyi bir eğitim sunmaktaydı Eğin ve çevre belde insanlarına [12].
XIX yy. sonlarında Eğin’de bazı milli cemiyetler faaliyet (Milletperver, Eğitimperver, Aramyan ve Naregyan) ve karma okullar (Naregyan ve Nersesyan) faailyet göstermekteydi. Bu cemiyetlerin kuruluşu Eğin ve civarında bazı okulların kuruluşu için vesile olmuştur [13].
XIX. yy. sonunda Eğin okullarında din, ahlak, Ermenice, Ermeni tarihi, muhasebe, matematik, coğrafya, güzel yazı, müzik, beden eğitimi (teneffüs saatlerinde), sağlık bilgisi, fizik ilkeleri, Türkçe ve Fransızca gramer ilkeleri dersleri verilirdi [14].
Öğrenciler- S. Tavtyan’ın yukarda belirtilen anketi Eğin okullarında eğitim alan öğrenciler hakkında da ilginç bilgiler aktarmakta:
“Öğrenciler en az 6, en fazla 15 yaşında. Genelde 6-7 yaşında okula gelir ve 12-13 yaşında mezun olurlar. Öğrencilere az bir istisna ile yıl içinde toplam 15 gün tatil verilir. Öğrencilerin yemeği sade, kıyafetleri yarı yarıya Asya ve Avrupalıdır. Okuldaki öğrenciler sadece Ermeni (1884’de Vank köyünden 2-3 Ermeni-Ortodoks ve Gümüşhaneli gurbetçi Rumlardan 1-2 öğrenci vardı). Kız ve erkek öğrenciler ayrı-ayrı eğitim almaktadır ve veliler karma eğitim istememektedir” [15].
Eğin Gamaragab köyü Aramyan okulu, 1900. Okulun birincilik kazanan bir grup öğrencisi. Ayakta, soldan sağa: Nigoğos ve Hosrof Boğosyan (Karuşlalı), Mıgırdiç Şuşanyan, Hosrof Sallahyan, Srabyon Terzyan (Kevork Güzelyan), Haçadur Vartanyan, Baruyr Altunyan, Kerop Halacyan, Krikor Misakyan ve Sarkis Hanazad. Oturanlar ise okul yönetim kurulu üyeleri, soldan sağa: Bedros Sallahyan ve Karnig Reisyan (Kaynak: Arakel Keçyan, Ակն եւ ակնցին. 1020-1915 [Eğin ve Eğinli. 1020-1915], I Cilt, Bükreş, 1942).
Milli İdare- 1895 tarihinden yarım asır önce Eğin’de idari kurullar toplanmış ve süregelen sorunlar çözüme kavuşturulmuş, hassa vergileri paylaştırılmış, kilise ve okullara dair sorunlar masaya yatırılmıştı. Taşra Genel Meclisi, merkez idareye bağlı dini ve cismani kurullar oluşturulur ve bu kurullar 1895 tarihine kadar ender de olsa toplanır. Eğitim ve iktisadi danışmanlar da seçilmiştir. 1895’te şehir ve köylerde kanunlara göre oluşturulmuş mütevelli heyetleri ve okul yönetim kurulları vardı. Heyet ve kurulların divan ve kayıtları vardı (iki kilise yakınında idari kurulların ve heyetlerin toplantılarının yapıldığı birer ruhani önderlik binası vardı) [16].
Milletperver Cemiyeti
Milletperver Cemiyeti 1 Mayıs 1862 yılında kuruldu. Cemiyetin amacı 1000 Osmanlı lirası ile Eğin’de merkezi (Getronagan) bir okul açmaktı. Getronagan haricinde, 1864-1865 yıllarında bir okul daha açtı, fakat okul 1-2 sene sonra kapandı. 1873 yılında açılan Lusavoriçyan Okulu ise yeterli gelir elde edemediği için 1-2 yıl sonra kapandı. Milletperver Cemiyeti 5, kendi kurduğu Getronagan Okulu ise 4 yıl faaliyet gösterdi.
Harput şehrine bulunan Fırat Koleji’nin mezunları. Öğrencilerin göğüslerindeki kırmızı amblemlerde fotoğrafa daha sonra eklenmiş. İki başta oturanlar öğretmenleri; sağdaki öğretmen M. A. Melkon (1839-1910).Eğin okullarından mezun bir çoğu eğitimlerini bu Amerikan kolejinde sürdürürdü. Eğinli Avedis Jamgoçyan muhtemelen ayaktakilerden sağdan ikincisi olmalı (Kaynak: Jamgoçyan Arşivi, ABD).
Cemiyet bir tüzüğe sahipti ve toplantılar gerçekleştiriyordu.
1895 itibariyle cemiyet 1500 Osmanlı lirası konsolideye, 20 senete, 30 altın borca vs. sahipti. S. Tavtyan’a göre, Eğin’de faaliyet gösteren ilk milli cemiyet epeyce uzun bir süre Getronagan okulunu işleten Milletperver Cemiyeti idi. A. Keçyan’a göre, okul öğrencileri şehrin Naregyan ve Nersesyan okullarından seçilirdi. Dr. Sımpat Kaprielyan, A. Nigoğos Totuayan ve diğerleri Milletperver Cemiyet okulunun mezunları arasındaydı. Okul kısa bir süre sonra, ileri gelen bir uzman olan Hosrof Muradyan’ı tam maaşlı müdür ve öğretmen olarak okulda görevlendirir. Ermenice, Türkçe, Fransızca ve İngilizce öğretmenliği yapan Muradyan’ın yanında meslektaşı Azarya Tertzagyan da Ermenice, Fransızca öğretir. Tertzagyan sadece şehirde değil, çevre köylerde de öğretmenlik yapar [17].
Maarifperver Cemiyeti
Milletperver Cemiyeti’ne paralel olarak Ağustos 1872’de Eğin’de Maarifperver Cemiyatei adlı bir başka milli cemiyet kurulur. Bu yeni oluşumun amacı haftalık ve farklı bağışlarla Eğin kazasında oditoryum tesis etmek, halk dersleri organize etmek ve bir müzeye de sahip olan bir halk kütüphanesi kurmaktı. Cemiyatin kurucuları Getronagan Okulu öğretmenleri ve İstanbul ve farklı yerlerden memleketlerine dönmüş öğrencilerdi: Hagop Koryan, Zareh Torosyan, Harutyun Reizyan, Stepan Mazmanyan ve diğerleri.
Cemiyet oditoryum, kitaplık, müze kurmayı başarmış, “Dzağig” adlı bir de haftalık gazete yayınlamayı başarmıştır.
5-6 yıl faaliyet gösterdikten sonra siyasi baskılar sonucu dağılmıştır [18].
“Tankaran” resimli okul ders kitabı. Hrant ve Zabel Asadur (Sibil) tarafından hazırlanmış kitap 1911, İstanbul baskısı. İstanbul ve taşradaki Ermeni okullarında kullanılan bir ders kitabıydı.
Aramyan Cemiyeti
Yukarda bahsedilen cemiyetler kurucularının İstanbul’a gitmesinden sonra dağılır. Fakat kurucular arasında bulunan Hagop Koryan, Harutyun Reisyan, Zareh Torosyan, S. Tavtyan, Pilibos Keçyan, Stepan Parunagyan, Ğugas Pırigyan, Harutyun Apkaryan, K. Panosyan vs. Eğin’de kuvvetli bir harekete öncülük edip ve farklı toplantılar tertipleyip Eğin’i tehdit etmekte olan ekonomik ve siyasi tehlikeleri dinlendirirler ve İstanbul’da yaşayan Eğinlilerin dikkatini çekmeyi başarırlar. Böylece, 1878-1879 tarihlerinde, İstanbul’da yaşayan Eğinliler tarafından, amacı; bölgede okul kurma çalışmalarına destek vermek olan Aramyan Cemiyeti tesis edilir.
Aramyan Cemiyeti bu amacın gerçekleşmesi için öncelikle nitelikli dini bir önder bulmak için çalıştı. Rahip Karekin Srvantzdyants’a başvurup, Patrikhaneyi de bu yönde ikna eden cemiyet, Srvantzdyants’ın 1877’te Osmanlı-Rus savaşı sonucunda harap olan bölgeye müfettiş-murahhas olarak atanmasını sağlar [19].
Eğitim Cemiyeti
Aramyan Cemiyeti’nin başarsızlığından sonra Milletperver ve Maarifperver cemiyetlerinin İstanbul’da bulunan üyeleri 1882 tarihinde Eğitim Cemiyeti’ni kurarlar. Cancikyan’ın aktardığına göre, bu cemiyet Maarifperver Cemiyeti kitaplığı ve Aramyan Cemiyeti’nin birleşmesinden doğdu ve bir yıl ancak faaliyet gösterip dağıldı. Keçyan’a göre, cemiyet dağıldıktan sonra o tarihte zaten dağılmış olan Naregyan Cemiyeti’ne birleşir. Maalesef, itilaflar nedeniyle cemiyetler istenilen sonuçlara ulaşamaz.
Eğitim Cemiyeti’nin anaparası 200 altındı ve bunun büyük bir kısmını borçlarını oluşturuyordu [20].
Naregyan Cemiyeti
Kısa süreli bir hayatı olan Naregyan Cemiyeti 1882’de Eğitim Cemiyeti ile birleşip meydana geldi [21].
Getronagan Okulu
Eğin’de faaliyet gösteren Naregyan, Nersesyan ve kazadaki köy okullarının en iyi öğrencilerini bir çatı altına toplayıp açılan bu okulun müdürü İstanbul’da eğitim almış Hosrof Muradyan’dı. Armenolog ve dil bilimci olup Gamaragab Aramyan okulu’nda da öğretmenlik yapmıştır [22].
Mezunlar
Hosrof Muradyan ve Azarya Tertzagyan’ın eş-müdürlük ve Karekin Bleohanyan’ın öğretmenliği zamanında Getronagan okulu onlarca mezun vermiştir. İşte onlardan bir kaçı:
Kisag Papazyan (1897, Gamaragab), ilk öğrenimini Gamaragab Aramyan, Abuçeh ve Eğin Getronagan okullarında almıştır. 1926’ta bir grup hemşehrisi ile Paris’te Eğinliler Derneğini kurmuş ve Nubaraşen (Sovyet Ermenistanı) yakınlarındaki Yeni Eğin mahallesinin yeniden yapılmasına yardım etmiştir.
Yeremya Partoğyan (1862, Gamaragab), ilk öğrenimini köyde bulunan Aramyan okulunda ve daha sonra Eğin Getronagan okullarında almış ve bu iki kurumun da en parlak mezunlarından biri olmuştur. Müstakbel Armenolog ve Fransızca uzmanı. Onlarca yıl boyunca öğretmen ve müdür olarak çalışmış, İstanbul ve taşranın diğer bölgelerinde öğretmen olarak önemli roller üstlenmiş kişilerin yetiştiği köy okulunu yönetmiştir. Öğrencileri arasında Vahram Ardzruni, Armenag Şepigyan, Dövletyan kardeşler, Mağakya Papazyan, Ğazar Halacıyan ve diğerlerini saymak mümkün. Eğitim ve pedagoji alanlarına kendini vakfetmiş bir insandı. 1895 kırımı sırasında öldürülmüştür.
Yervant Timuryan (Aşod Yergat) (27 Aralık 1854, Eğin), eğitimini Naregyan, Nersesyan ve daha sonra Getronagan okullarında almış. Oditoryumlara, tiyatro ve gazetecilik faaliyetlerine katılmış.
Nigoğos Totuayan (1856, Eğin), eğitimine Eğin Nersesyan okulunda başladıktan sonra Milletperver Cemiyeti tarafından yeni kurulan Getronagan okulunda devam etmiş ve başarıyla bitirmiştir. Eğin entelektüel uyanışının destekçilerinden.
Diğer mezunlar: Sımpat Kaprielyan (doktor), Stepan Kantarcıyan, Avedis Jamgoçyan, Sımpat Tavtyan, Andon Gülistanyan, Arakel Hanazad, Hayg Hopigyan, Margos Narlıyan, Stepan Narlıyan, Harutyun Begyan, Arşavir Sukiasyan, Yeğişe Vartanyan [23].
Öğretmenler
Azarya Tertzagyan (1851, Eğin), armenolog, Fransızca ve Yunanca uzmanı Tertzagyan ilk öğrenimini Naregyan okulunda almış, İstanbul’da kısa bir süre gümrük görevlisiolduktan sonra 1885’te tekrar Eğin’e dönmüştür. Naregyan, Nersesyan ve diğer köy okullarında 36 sene boyunca müdür olarak görev yapmış, fakat ismi daha çok öğretmenlik yaptığı Neragyan okulu ile anılır olmuştur. Eğin Getronagan okulu’nda da eğitmen olarak bulunan Tertzagyan 1895 hamidiye kırımları sırasında öldürülmüştür.
Hosrof Muradyan, Eğin Getronagan okulunda müdür olmuş ve öğretmenlik yapmıştır [24].
Eğin, 1890’lar, Kurkjian ailesi. Soldan sağa; Hayganuş Kurkjian (kızlık soyadı Çoryan), fesli adam Garabed Kurkjian (Hayganuş’un eşi). Diğerleri meçhul, fakat muhtemelen iki çocuk Hayganuş ve Garabed’in evladları, yaşlı kadın ise çocukların büyük annesi olmalı.
Fotoğrafın arkasında fotoğrafıçının adresi mevcut: Gabriel (Kaprielian) Brothers, photographers in Union City, New Jersey. Belli bu fotoğraf bu stüdyo da hazırlanmış. Fotoğrafçi Kaprielyan Biraderler de Eğinliydiler ve 1890’ların başında ABD’ye göç etmişlerdi (Kaynak: PROJECT SAVE, Armenian Photograph Archives, Watertown, MA; Richard Kürciyan’a teşekkürlerimizle).
Nersesyan Okulu
Bir çok öğrenciye sahip aşağı mahalledeki Nersesyan okulu ve okuldaki mobilyalar 1855 tarihinde ileri gelen şahıslardan oluşan bir komisyon tarafından yenilendi. Mütevelli heyeti kısa bir süre sonra değişse dahi yenileme çalışmaları sürdü. Okulda yeni öğretmenler çalışmaya başladı ve verilen ders sayısı arttı. Canigyan’ın aktardığına göre, yeni dersler coğrafya, muhasebe, Türkçe, Fransızca vs. idi, Hristiyanlık, Kutsal Kitap, Ermeni Tarihi, Dil bilgisi ve matematik dersleri daha önce de vardı.
Nersesyan okulu 200 erkek ve 80 kız öğrenciye sahipti. Okulun yıllık gideri 17.700 kuruştu [25].
Mezunlar
Adom Yercanyan (Siamanto) (1878, Eğin), ilk öğrenimini Nersesyan okulunda almıştır. Ünlü yazar ve araştırmacı Karekin Srvantzdyants öğretmeni olmuş ve genç Adom’a Siamanto adını vermiştir.
Yervant Timuryan, Aşod Yergat (27 Eylül 1854, Eğin) (Bkz. Getronagan okulu “Mezunlar” kısmı).
1) Eğin, 1910. Ayakta, soldan sağa; Roza Kaboolian (kızlık soyismi Messomian), Roza’nın eşi Keğam “Con” Kaboolian. Roza Arapgir doğumluydu, Keğam ise Eğin. Aralarında bulunan ise kızları Arpen. Muhtemelen 1911 veya 1912 doğumlu. Keğam’ın 1912’de ABD’ye göç ettiği bilgisine sahibiz. Roza ve Arpen bir Türk ailesinin yanına sığınıp Soykırım’dan sağ kurtulmuşlar. I. Dünya Savaşından sonra yaklaşık 6 yıl boyunca farklı ülkelerde yaşadıktan sonra Roza ve Arpen ABD’de Keğam ile bir araya gelirler (Kaynak; PROJECT SAVE, Wartertown, MA, Arpen Kaboolian Aprahamyan’a teşekkürler).
2) “Tankaran” ders kitabından bir sayfa.
Levon Der-Mardirosyan (1885, Eğin), ilk öğrenimini 1903’te mezun olduğu Eğin Nersesyan okulunda almıştır. İki yıl aynı okulda görev yapmıştır.
Madteos Der-Madteosyan (1895,Eğin), ilk öğrenimini Eğin Nersesyan okulunda almıştır. Soykırım zamanında Der-Madteosyan Eğin’deydi ve 1915-18 yıllarında istemeden de olsa bir Türk beyin hizmetine girmiştir. 1919’da Eğin’de yeniden eğitim hayatına başlayan okulda öğretmenlik yapmış, aynı zamanda Halep Eğin Hemşehrilik Derneği’ne katip olarak katkı sunmuştur. Dernek Eğin ve Eğin’den gelen Ermeni göçmenlere yardım sunuyordu.
Melkon Kebabcıyan (1884, Eğin), ilk öğrenimini Naregyan ve daha sonra Nersesyan okullarında almıştır. Eğin’de elişi çalışmalar ürettiği ve farklı kumaşlar üzerine çiçek desenleri bir atölyeye sahipti. Sanatçı ve bir sanat ustasıydı.
Hovsep Canigyan (1840 veya 1841, Eğin), ilk öğrenimini Nersesyan okulunda tamamlar. Daha sonra Eğin dışına çıkıp öğretmenlik yapar. 1880 tarihinde yayımladığı “Eğin Tarihi Nesneleri” kitabıyla ünlüdür.
Nigoğos Totuayan (1856, Eğin), (Bkz. Getronagan okulu “Mezunlar” kısmı).
Vahan Kuyumcuyan (1880, Eğin), ilk öğrenimini Nersesyan oulunda gördükten sonra, Eğin Nersesyan ve Naregyan okullarında öğretmenlik ve müdürlük yapmıştır.
Diğer mezunları: Vahan Yarcanyan (1887, Eğin, Siamanto’nun kardeşi), Kevork Şişmanyan (1838, Eğin, Protestan Kilisesi ruhani), Krikor Vosganyan (1884, Eğin, doktor), Garabed Manavyan (1866, Eğin, Protestan Kilisesi ruhani), Mardiros İknadiosyan (1842, Eğin, Protestan Kilisesi ruhani), Hovsep Lusinyan (1894, Eğin), Movses Lusinyan (1880, Gamaragab), Krikor Kalıstyan [26].
Eğin, 1905 civarı. Kurkjian ailesi. Ortada görünen yaşlı çift ailenin anne ve babası olan Hayganuş Kurkjian (kızlık soyadı Çoryan) ve Garabed Kurkjian. Diğerleri ise evladları: Soldan sağa; Con (1892), Herry/Hovhannes (1888), Aleks (babasının kucağındaki oğlan), Zıvart, ailenin büyük annesi (adı meçhul, muhtemelen anneanne), Levon. Ailenin çok azı Soykırım’dan kurtulmuş, sadece Con ve Herry (Kaynak: PROJECT SAVE, Armenian Photograph Archives, Watertown, MA; Richard Kürciyan’a teşekkürlerimizle).
Naregyan Okulu
Yukarı mahalledeki Naregyan okulu Nersesyan okulu gibi arada sırada harap halde kalmış, arada sırada ise mütevelli heyeti tarafından yeniden inşa edilmiş. 180 erkek ve 54 kız öğrenciye sahip okulun yıllık masrafı 10.800 kuruş.
“Aziz Nerses” oyununun sahnelendiği Eğin’deki ilk tiyatro gösterisi 1873’te Naregyan okulundaydı. Rol dağılımını yapan A. Tertzagyan, Aziz Nerses başrolünü üstlenmiş, diğer rollerde ise Hagop Koryan, Zareh Torosyan, Yervant Timuryan (Papaz Aşot Yergat), eczacı Stepan Berberyan, Harutyun Reisyan, Melkon Mazmanyan vs. olmuşlardı.
Temsile giriş ücretliydi ve elde edilen gelir Eğin’de bir kitaplık kurması amacıyla Maarifperver Cemiyeti’ne tahsis edilecekti [28].
Mezunlar
Azarya Tertzagyan (1851, Eğin), (Bkz. Getronagan okulu “Mezunlar” kısmı).
Yervant Timuryan (Aşod Yergat) (27 Eylül 1854, Eğin), (Bkz. Getronagan okulu “Mezunlar” kısmı).
Toros Azadyan (1898, Abuçeh), ilk öğrenimini Abuçeh’teki Varak ve Eğin’deki Naregyan okullarda edindi. Azadyan 1943’te İstanbul’da yayınladığı “Eğin ve Eğinlilerա ve 1955’te yayınladığı “Eğin. Kültür ve tarih için notlar” çalışmalarıyla biliniyor.
Eğin (şimdiki Kemaliye) şehri, 1945 dolayları (Kaynak: PROJECT SAVE, Watertown, MA; Siranuş Movsisyan’a teşekkürlerimizle).
Harutyun Diraduryan (1871, Eğin), ilk öğrenimini Eğin Naregyan okulundan aldı. 1894-1895 yıllarında Pingyan okulunda müdür olarak görev aldı, 1895-1896 yıllarında ise Eğin’deki Naregyan okulunun müdürü oldu. O dönemde eğitim kalitesini yükseltmek için ayrı ayrı sınıflar kurma çalışması başlatılmış, fakat Diraduryan 1895 sonbaharında gerçekleşen Hamidiye kırımlarına kurban gitti ve bu girişim yarım kaldı.
Hovhannes A. Amirents (Eğin), Eğin Naregyan okulunda ilk öğrenimini gördükten sonra mizahi edebiyat eserleri üretmiştir. İlerki yıllarda ise ruhani olmuştur.
Sarkis Kasabyan (Harput), Çocuk yaşta Eğin’e taşınıp, Naregyan okulunda eğitim görmüş. O yıllarda Eğin Getronagan okulu müdürü Hosrof Muradyan idi ve çocuk Sarkis’i himayesine almıştı. Yıllar boyunca başarılı bir çizgi izleyip, Fransızca, İngilizce, Yunanca ve İtalyanca öğrenmiş. Muradyan’ın görevden ayrılmasından sonra Kasapyan Getronagan okulu müdür olarak atanmıştır.
Diğer mezunlar: Mardiros İknadiosyan, Bedros Hintliyan [29].
Öğretmenler
Azarya Tertzagyan (1851, Eğin), (Bkz. Getronagan okulu “Mezunlar” kısmı).
Zareh Torosyan (Gamaragab), ilk öğrenimini Aramyan okulunda görmüş, Eğin’deki aktif kültürel yaşama katılım göstermiştir. Okulu bitirdikten sonra öğretmen olarak Naregyan okulunda görev almış ve Azarya Tertzagyan’ın tiyatro kumpanyasının çalışmalarına katılmıştır. 1908’te İstanbul’da vefat etmiştir.
Hovhannes Tertzagyan (Eğin), 1860’ta Naregyan okuluna öğretmen olarak atanır. İlerde ruhani olur.
Bedros A. Kasyan (Pingyan), Naregyan okulunun ileri gelen öğretmenlerinden ve müdürlerinden biri olmuştur (1912-1914). İleriki yıllarda ise ruhani takdir edilmiştir.
Vahan Kuyumcuyan (1880, Eğin), (Bkz. Nersesyan okulu “Mezunlar” kısmı) [30].
Protestan Okulları
Protestanların Eğin’de kendilerine ait okulları ve kiliseleri vardı.
Protestan nüfus 1871’de 5-10 kişi iken, 1895’te bu sayı 25 haneyi bulmuştu [31].
Mezunlar
Garabed Manavyan (1866, Eğin), ilk öğrenimini Eğin Nersesyan okulunda aldı. Protestan rahipti.
Mardiros Diraduryan (1861, Eğin), ilk öğrenimini Eğin protestan okulunda aldıktan sonra, Antakya ve Eğin’de öğretmenlik yapmıştır [32].
Haygazyan Anaokulu
Eğin Arek mahallesinde bulunurdu. 20 oğlan ve 5 kız çocuğun devam ettiği anaokulun yıllık bütçesi 800 kuruştu [33].
Basın
Basın Eğin’deki milli cemiyetlerin faaliyet alanının bir parçasıydı. Elyazısı ile hazırlanan bu gazete halk arasında okuma sevgisini yayma amacı taşırdı. Kısa bir süre sonra Maarifperver Cemiyeti yöneticileri de “Dzağik” adında haftalık bir gazete yayınlamaya başladılar.
Eğin’de protestan vaiz Mardiros İknadiosyan’ın telkini ile bir gazete daha yayımlanmış. A. N. Totuyan “Yeprat”, Abuçehli Harutyun Blöhan (daha sonra Gamaragab papazı olmuş ve Karekin adını almıştır) ise liberal ve antiklerik “Mıdrag” haftalık gazetesini çıkarır.
Fakat çok geçmeden dini ve ilmi tartışmalar baş gösterir. Protestan gazetesi “Dzağik”e karşı muhalefet etmeye başlayıp Pazar gününü saymadığını ve Kutsal Kitap okumaları yerine halk için ücretsiz dersler yaptığını söyler. Tartışma, Protestan matbaasında kaliteli bir şekilde yayınlanan ve halka ücretsiz dağıtılan Kutsal Kitapları meydanlarda yakmaya kadar gider [34].
Varak Öğrenci Derneği (Abuçeh)
Varak Öğrenci Derneği 1878-1883 tarihlerinde İstanbul’da yaşayan Abuçeh ve Çerazlı gençler tarafından kurulmuştur. Derneğin amacı, bu köylerde bulunan iki okula kırtasiye malzemesi sağlayıp, İstanbul’da bulunan bu köylerdeki kiliselere ait bazı taşınmazları da yenileme vasıtasıyla yardımcı olmaktı.
1) Fırat Nehri, Eğin bölgesi, 2008 (Kaynak: Ermeni mimarisini araştırma vakfı, HCUM, Erivan).
2) “Tankaran” ders kitabından bir sayfa.
Fakat iki sene sonra, Minas Çeraz’in telkinlerine kulak verip, dernek taşınmazların yenilenmesi işiyle uğraşmayı bıraktı ve çalışmalarını tamamen okullara yöneltip Abuçeh’de bir kız okulu tesis etti. Dernek, Ermeni İttihat Cemiyeti eğitim programına katıldı.
24 Mayıs 1882 tarihli “Masis” gazetesinde Eğin’den yollanmış bir mektup yayınlanır. Mektuptan, Varak Derneği tarafından tesis edilen Abuçeh-Çeraz köyleri kız okulundaki sene sonu sıvanlarının bir çok kişinin katılımıyla gerçekleştiğini ve müfettişin, öğrencilerin üç yıl zarfında kat ettikleri gelişmeden dolayı ifade ettiği şaşkınlığı öğreniyoruz. Mektup, Abuçeh’e gönderilen öğretmen Verkine Muşeğyan’a altın bir saat ve öğrencileri çalışmalarında teşvik etmek amacıyla da onlara madalyalar vermek istediğinden bahsediyor [35].
Arşaluys Gençlik Derneği (Abuçeh)
Arşaluys Gençli Derneği 1874’te Şavarş Hoveyan, Hmayak Azadyan, Yeğişe Vartanyan, Harutyun Begyan, Stepan Aznavoryan, Srabion Papazyan vs. tarafından kuruldu. Dernek Abuçeh’te bir oditoryum, tiyatro ve zengin bir kitaplık tesis etti.
Dernek kurucularından Şavarş Hoveyan ve Hmayak Azadyan siyasi, özellikle özsavunma tertipleme faaliyeti içindeydiler ve bu bağlamda Arapkir’deki benzer derneklerle işbirliği kurmuşlardı. İki dernek arasındaki iletişimi öğretmen Yüğaper Bahlavuni sağlıyordu. Plandan sapma ve siyasi faaliyetler dahil etme nedeniyle Şavarş Hoveyan ve Hmayak Azadyan istenmeyen kişi ilan edildiler ve Eğin’den ayrıldılar. Dernek de faaliyetlerine son verdi.
Dernek temsiller tertiplemiş ve düzenlediği etkinlik ve söyleşilerle faydalı olmuştur [36].
Varak Okulu (Abuçeh)
1847 tarihinde Abuçeh’te “bir kilise okul vardı ve orada çalışan öğretmen aynı zamanda hem ilahi, hem dil bilgisi öğretirdi”. Öğrenci sayısı 78 idi [37].
1878 tarihinde Srvantzyandz okulu “harap ve çok düzensiz” olarak tanımlayıp, köyün ve kurumun itibarını sarsdığını yazıyordu [38].
1883’te Varak Okulu 90 erkek 50 kız öğrenciye, 3 erkek, 1 kadın öğretmene sahipti. Okulun yıllık masrafı 9300 kuruştu. Dersler Ermenice ve Türkçe idi.
Hovhannes Ağa Andonyan Abuçeh Varak Okulu’nun hayırseverlerinden biriydi. Öğrencilere burs verir, okul masraflarını karşılardı. Anapara olarak da okula 10.000 kuruş bağışlamıştı (zenginler okulun masraflarını karşılamak amacıyla zamanında İstanbul’da taşınmaz satın alıp, gelirlerini köylerdeki erkek ve kız okullarına tahsis ederlerdi). Bu para tükendiğinde köylüler 16.000 kuruş bağış toplar [39].
Okulun ikinci hayırseveri 400 altın değerinde senet hediye etmiş olan Harutyun Ağa Papazyan’dı. Yıllık 60 altın faiz getirisi vardı. Fakat bir süre sonra fiyatlar düştü ve anapara 100 altına kadar indi. Canikyan’ın aktardığına göre, bu paralar kilise tarafından idare ediliyordu. Kilise okulun tüm masraflarını da karşılıyordu [40].
Üçüncü hayırsever Romanya’nın Bloeşdi şehrinde ticaretle uğraşıp zenginleşen Abuçehli Kevork Ağa Akragyan idi. Eprikyana göre, köyde yeni bir okulun inşası için 150 altın tahsis etmişti [41].
1899 verilerine göre Varak İlkokulunda 80-90 öğrenci ve 2 öğretmen vardı. Öğrenciler eğitim için ödeme yapıyor, kilise bütçesi ise tüm okul masraflarını karşılıyordu. Keçyan’a göre eğitim düzeyi epeyce tatmin edici bir seviyedeydi. Yerele uyarlanmış, İstanbul’daki Maarif Kurulu’nun eğitim programı uygulanıyordu [42].
Okulda 90 erkek ve 50 kız öğrenci, 3 erkek ve 1 kadın öğretmen vardı [43].
Mezunlar
Toros Azadyan (1898), Asadur Barsamyan (1860), Merujan Barsamyan (1883), Mıgırdiç Barsamyan (1886, Arakel Keçyan’ın “Eğin ve Eğinliler” kitabının editörü), Parseğ Dürgeryan (1831), Kurken Paşa Papazyan (1888, doktor), Sebuh Papazyan (Abuçeh) [44].
Öğretmenler
Yüğaper Bahlavuni (1856, Eğin), ilk öğrenimini Eğin’deki Aramyan okulunda gördü. Daha sonra Abuçeh kız okuluna öğretmen olarak atandı. 1878’den sonra Eğin entellektüel hareketin ileri gelen temsilcilerinden biri oldu ve dönemin önyargılarını ayaklar altına alıp tiyatro faaliyetlerine katıldı ve prenses ve kraliçe rolleri üstlendi [45].
Azkanazyan Cemiyeti (Gamaragab)
XIX yy. ikinci yarısında Getronagan okulu öğrencileri tarafından Gamaragab’ta eğitim cemiyetleri kuruluyordu. Çevrelerinde bir çok heyecanlı gençin toplantığı Hosrof Muradyan ve Azarya Tertzagyan Gamaragab Aramyan Okulu’nda ders veriyor ve bahsi geçen eğitim cemiyetlerine hamilik yapıyorlardı. 1873’te Gamaragab’da kurulan Azkanazyan Cemiyeti yeniden teşkil edilir. Kurucu isimler şunlardı: Yeremya Partoğyan, Krikor Saryan, Mıgırdiç Mamigonyan, Stepan Karagözyan, Arakel Hanzadyan, Nışan Torosyan, Garabed Altunyan, Nerses ve Mikayel Halacyan vs.
Cemiyet okul ve eğitim sorunlarıyla meşgul olup, 1879’a kadar faaliyet gösterdi.
Azkanazyan Cemiyeti Gamaragab’ta sahne, tiyatro ve ilerde Karekin Ardzruni ismini alıp papaz olacak Karekin Blöhanyan’ın yönettiği “Mıdrak” (Kamçı) gazetesini kurdu.
Azkanazyan Cemiyeti tüm gelirini kültürel çalışmalara ayırmıştır [46].
Okulperver Cemiyeti (Gamaragab)
Bazı yaşlı Gamaragablılar tarafından kurulan Okulperver Cemiyeti’nin amacı ananeleri muhafaza edip yaşatmaktı. Maddi anlamda başarılı olmasına karşın giderek özellikle gençlik çevresinde yayılan ve kökleşen yeniliklerle mücadele edemedi. 1876’ta kurulan cemiyet topladığı yardımlarla sadece bir çok kitabın muhafaza edildiği ceviz ağacından bir kitaplık yaptırabildi [47].
Umut Halesi (Huysi bısag) (Gamaragab)
Varvare Altunyan, Hanarh Hanzadyan, Nazlu Movsesyan, Diruhi Hereyan, Tensüf Beryan, Maryam Torosyan, Hadem Heryan, Asdğig Arabyan ve başkaları tarafından 1875’te kurulmuştur. 4 yıl faaliyet göstermiştir. Köydeki fakir ve yetim kızlara ev işleri ve el işi öğretmeyi ve onları evlendirmeyi amaçlayan bu cemiyet kızlar için parasal çeyizler de hazırlıyordu [48].
Sandukhdyan Kız Okulu
Gamaragab’da faaliyet gösteren bu okul 1883’te 54 öğrenciye sahipti. Santukhdyan ve Aramyan okullarında 5 erkek ve 1 kadın öğretmen çalışmaktaydı [49].
Aramyan Erkek Okulu
Aramyan Okulu üç katlıydı. 1883’te 78 öğrencisi vardı. Aramyan ve Santukhdyan okullarının bütçesi 11.000 kuruştu ve İstanbul’daki taşınmazlardan elde edilirdi. Canikyan’ın verilerine göre, bu taşınmazlar 2000-3000 Osmanlı Altını değerinde ve yıllık 200 Altın gelire sahip 25-30 dükkandan ibaretti. Bu gelirin bir kısmı kiliseye verilirdi. Aramyan Okulu ve kilisenin değerli taşınmazları sayesinde okul zengin bir bütçeye sahipti. Kitap ve kırtasiye ürünlerini öğrenciler ücretsiz temin ediyor ve eğitimlerini ücretsiz alıyorlardı.
Gamaragab köyü çabalarıyla İstanbul’tan ilk kez Aramyan okuluna üst düzey öğretmenler davet edildi ve okul yüksek bir ilkokula dönüştü. Bu tasarı 1895’e kadar, yani 10 yıl devam etti. Bu eğitim kurumu sadece taşra için değil, İstanbul okulları için de öğretmen ve müdürler yetiştirmiştir [50].
Canikyan, Keçyan ve “Surhantak” gazetesine göre, okul binlerce kitabı olan zengin bir kitaplığa sahipti [51].
Aramyan Okulu’nun Türkçe öğretmenin maaşı Osmanlı hükümetince ödenirdi. Öğretmen Eğin Meclis-i İdare başkatibiydi. Haftada bir kez ek ders yapardı. Sarkis Tateosyan’ın oğlunun ricasıyla yapılan bu derse karşılık kendisine sultanlık nişanı teklif edilmişti [52].
1874 verilerine göre Gamaragab’da iki öğretmenin okuma ve kilise müsiği dersleri verdiği 68 öğrencili bir okul vardı [53].
Eğin, 1900 civarı. Siranuş Jamgoçyan (sağda) ve eşi Hovhannes Jamgoçyan (solda). Ortada oturan Hovhannes’in annesi (adı meçhul), en önce duran kız ise Siranuş ve Hovhannes’in evladı (Kaynak: PROJECT SAVE, Armenian Photograph Archives, Watertown, MA; Ojen Tantazian’a teşekkürlerimizle).
Mezunlar
Armenag Şepigyan (1876, Gamaragab), ilk öğrenimini Aramyan okulunda gördükten sonra, genç yaşından itibaren Abuçeh ve Gamaragab okullarında öğretmenlik yapmıştır. 1900’lü yıllarda S. Tavtyan’ın yayınladığı “Püragn” dergisine Eğin ve çevre köylerin etnografik, topografik özellikleri ve istatiksel veriler içeren makaleler yazmıştır.
Keğam Ardzruni (1885, Gamaragab), Abuçehli Nışan Blöhanyan’ın evladıydı. İlk öğrenimini Aramyan okulunda gördü. Fransızcasını geliştirmek amacıyla Paris’e gitti. Memleketine döndükten sonra Eğin okullarında öğretmenlik yaptı.
Krikor (Gigo) Torosyan (1880, Gamaragab), ilk eğitimini Aramyan okulunda aldı. Editör olarak bir çok gazetede çalışmıştır.
Yeremya Partoğyan (1862, Gamaragab), (Bkz. Getronagan Okulu “Mezunlar” bölümü).
Zareh Torosyan (Gamaragab), (Bkz. Naregyan Okulu “Öğretmenler” bölümü).
Vahram Ardzruni (1857, Erzincan), Keğam Ardzruni’nin kardeşi. Çocuk yaşta Gamaragab’, amcası papaz Karekin’in yanına döner. İlk öğrenimini (1881-1892) Gamaragab Aramyan okulunda alır. Sovyet Ermenistanı’na gider ve Eçmiadzin’de Klasik Ermenice ve klasik Ermeni edebiyatı eğitimi alır.
Yüğaper Bahlavuni (1856, Eğin), (Bkz. Varak Okulu “Öğretmenler bölümü).
Arakel Keçyan (1885, Eğin), ilk öğrenimini Aramyan okulunda gördü. Mezun olduktan sonra 1908’e kadar Eğin’de muhasebecilik yaptı. 1942’de Bükreş’de yayımlanan “Eğin ve Eğinliler” ve 1952’de Paris’te yayımlanmış aynı adlı kapsamlı çalışması ile ünlüdür.
Diğer mezunlar:
Serope Bayan, Tovmas Beryan (1820, tiyatro oyuncusu), Ardaşes Papazyan (1867, ruhani), Kisag Papazyan, Madteos Torosyan (1875), Nışan Torosyan (1858), Mardiros Hanesyan (1875), Markar Mazlımyan (doktor), Misak Medzarents (1886) [54].
Öğretmenler: Nışan Torosyan (1858), Hosrof Muradyan, Serope Bayan (1868).
Yeremya Partoğyan (1862, Gamaragab), (Bkz. Getronagan okulu “Mezunlar” bölümü) [55].
Okul ve Anaokulu (Karuşla)
1847 verilerine göre Karuşla’da 20 öğrencinin gittiği bir kilise okulu vardı. Papazlardan biri öğrencilere okuma-yazma öğretir. Okulun bitişiğinde 9 erkek ve 10 kız öğrenciye sahip Sahagyan anaokulu vardı. Anaokulun bütçesi yıllık 200 kuruştu. Dil bilgisi, matematik ve din bilgisi öğretilirdi. Başarılı öğrenciler Gamaragab okulunda devam ederdi [56].
Okul ve Anaokulu (Narver)
1847’de köyde Sahagyan adında bir anaokulu vardı. 10 çocuğun gittiği anaokulunda bir papaz onlara okuma-yazma öğretiyordu. Anaokulunun yanında bir de okul vardı. 1883’te 15 erkek, 5 kız öğrencinin okuduğu okulun ve anaokulunun bütçesi 1500 kuruştu. Köy papazı burada da ders verirdi. 1915’e kadar okul yuva seviyesinde kalmıştır [57].
Okul (Lick)
1847 tarihinde Lick’te bir okul vardı. Köy papazlarından biri orada okuma, yazma ve dil bilgisi öğretirdi. Okulun 30 civarında öğrencisi vardı [58].
1874 tarihinde köylüler eğitimin önemine binaen bağışlarla okulun binasını yenileyip, gerekli araç-gereçle donattılar. İstanbul’da öğretmen hazırlayıp Lick’e yolladılar. Maalesef okul iki yıl sonra kapandı, çünkü öğretmen maaşı ödenmiyor ve öğretmenin liyakatı köyde tartışılır olmuştu. İki yıl sonra okul yeni bir öğretmene sahip oldu, fakat yerli halk sadece Ermenice ve matematik öğrettiği için onu kabul etmedi. Öğretmen dört yıl görev yaptıktan sonra İstanbul’a gitti [59].
Karekin Srvantzyants 1878’te okulun kapalı olduğunu söylüyor [60].
1883’te okul Haygyan adını alır. 30 erkek ve 10 kız öğrenciye sahipti. Bir öğretmen vardı ve Ermenice, coğrafya, matematik vs. dersleri veriyordu. Okulun yıllık bütçesi 900 kuruştu [61].
Keçyan’a göre, okulun adı Makruhyan idi ve 30-40 öğrenciye sahipti. Kilise ve okul masrafları İstanbul’daki taşınmazlardan ve köy civarında bulunan bir kaç tarladan elde edilen gelirle karşılanıyordu [62].
Okulda görev yapan öğretmenlerden tanınanı eğitimini yerel okuldan almış Haçadur Pingyantsi idi (1870, Pingyan). Öğretmen olarak Lick’de de görev yapmıştı. 1896 Hamidiye kırımları sırasından öldürülür [63].
Mesrobyan Erkek ve Nanyan Kız Okulları
1886’da köyde erkekler için Mesrobyan (110 öğrenci) ve kızlar için Nanyan (130 öğrenci) adlı iki okul vardı. Srvantzyants’a göre bu rakamlar 120 erkek ve 60 kız öğrenci idi. Keçyan’a göre okulların durumu iyiydi. 5 öğretmen vardı. Yıllık bütçeleri 10.000 kuruştu [64].
Hovhannes Avakyan (1882 թ., Բինկեան) ve Vahan Arslanyan bu okuldan mezun olmuştu. Öğretmen Asdvadzadur Medzaduryan ise müdür ve Fransızca öğretmeni olarak görevliydi. Ğazaros Medzaduryan Pingyan okulunda uzun yıllar müdür ve dil uzmanı olarak görev yaptı. Maruke Minasyan da okuldaki öğretmenlerden biriydi [65].
Vank/Yaka Köyü (Ermeni Kalketonik) Okulu
Vank okulu 30-35 öğrenciye ve kız öğrenciler için bir ilkokula sahipti. Canikyan’a göre, okulda iki öğretmen vardı; onlardan biri Eğin’li, diğeri ise Rum Ortadoks bir papazdı. Köyün Rum papazı Rumca ve din bilgisi derslerine giriyordu [66].
Şırzu/Esertepe (Ermeni-Kalketonik) Köyü Okulu
Şırzu köyü Aziz Hovhan Vosgeperan kilisesi bünyesinde Eğin’li bir öğretmenin çalıştığı bir okul vardı. 1915 öncesinde okul kapanmış, köylüler eğitim için büyük ölçüde İstanbul’a göç ediyorlardı [67].
Eğin ve çevre köylerin mezunlar ve öğretmenler listesi
Kurumları hakkında tarihi kaynaklarda belirli bir bilgi bulunmayan Eğinli mezun ve öğretmenleri bu listeye kattık. Doğdukları şehir ve köy adını, mesleklerini parantez içinde belirttik.
Mezunlar
Sımpat M. Kaprielyan (Eğin, doktor), Hovhannes Kabulyan (Eğin), Hovhannes Kasabyan (Eğin, doktor), Sarkis M. Dzotsigyan (Eğin), Nigoğos Mısıryan (Eğin), Karekin Ardzruni (Abuçeh, ruhani), Aliksan Papazyan (Abuçeh, tiyatrocu), Bağdasar Papazyan (Abuçeh, doktor), Kisag Papazyan (Abuçeh), Harutyun Kahveciyan (Abuçeh), Bedros Kahveciyan (Abuçeh), Arm. Zakaryan (Abuçeh), Markar Hoveyan (Abuçeh), Yevkine Muşyan (Abuçeh), Şahen Şahenyan (Abuçeh), Toros Begyan (Abuçeh), Mıgırdiç Begyan (Abuçeh), Yeğişe Vartanyan (Abuçeh), Nışan Avakyan (Pingyan), Kurken Medzaduryan (Pingyan, doktor), Kevork Begyan (Pingyan, doktor) [68].
Öğretmenler
Keğam Ardzruni (Eğin), Mıgırdiç Kalenderyan (Eğin), Ardaşes Papazyan (Eğin), Madteos Der-Madteosyan (Eğin), Harutyun Apkaryan (Eğin), Avedis Kalenderyan (Eğin), Malkon Kalenderyan (Eğin), Hagop Koryan (Eğin), Avedis Tertzagyan (Eğin), Nazeni Terzyan (Eğin), Haçadur Timuryan (Eğin), Diruhi Torosyan (Eğin), Levon Goşgagaryan (Eğin), Satenig Ğazaryan (Eğin), Haçik Mazmanyan (Eğin), Karekin Mardigyan (Eğin), Hovhannes Mardigyan (Eğin), Apraham Muhibyan (Eğin), Yevkine Muşyan (Eğin), Mıgırdiç Şemsyan (Eğin), Yuliane Vosganyan (Eğin), Mıgırdiç Çinicyan (Eğin), Harutyun Begyan (Eğin), Krikor Çoryan (Eğin), Pilibos Çoryan (Eğin), Bedros Sayyan (Eğin), Vahan Sayyan (Eğin), Ğugas Semirciyan (Eğin), Yeğişe Vartanyan (Eğin), Ğugas Vartanyan (Eğin), Asdvadzadur Der-Mesrobyan (Eğin), Boğos Der-Boğosyan (Eğin), Hagop Diraduryan (Eğin), Makruhi Diraduryan (Eğin), Dikran, Arşag ve Kevork Dövletyan biraderler (Eğin), Sarkis Papazyan (Eğin), Stepan Papazyan (Eğin), Boğos Kanaryan (Eğin), Armenuhi Kelecyan (Eğin), Haçik Keçyan (Eğin), Makruhi Tensuf (Abuçeh), Ardaşes Papazyan (Abuçeh), Karekin Ardzruni (Gamaragab), Armenag Şepigyan (Gamaragab), Ardaşes Papazyan (Gamaragab), Diruhi Parseğyan (Gamaragab), Bedros Torosyan (Gamaragab), Hampartzum Halacyan (Gamaragab), Ğazar Halacyan (Gamaragab), Mikayel Halacyan (Gamaragab), Nerses Halacyan (Gamaragab), Mıgırdiç Mamigonyan (Gamaragab), Markar Markaryan (Gamaragab), Boğos Marmaryan (Gamaragab), Bedros Harmanyan (Lick), Melkon Melkonyan (Lick), Stepan Avakyan (Pingyan, müzisyen), Vartan Arslanyan (Pingyan, ruhani), Bedros A. Kasyan (Pingyan), Haçadur Pingyantsi (Pingyan), Kevork Begyan (Pingyan), Hovhannes Tanielyan (Pingyan), Mıgırdiç Tataryan (Pingyan), Haçik Ğoncegülyan (Pingyan), Nışan Ğoncegülyan (Pingyan), Dacad Melkonyan (Pingyan), Tavit Pişdofyan (Pingyan) [69].
- [1] Arakel Keçyan, Ակն եւ ակնցին. 1020-1915 (Eğin ve Eğinli. 1020-1915), I Cilt, Bükreş, 1942, ss. 83-84.
- [2] a.e., s. 85.
- [3] a.e., ss. 85-86.
- [4] a.e., s. 86.
- [5] a.y.
- [6] a.y.
- [7] Rupen Sakabedoyan, Արևմտահայերէն-արևելահայերէն նոր բառարան (Doğu Ermenice-Batı Ermenice Yeni Sözlük), “Diktan Medz” yay., Yerevan, 2011, s. 85.
- [8] Arakel Keçyan ve Mıgırdiç Barsamyan, Ակն եւ ակնցիք (Eğin ve Eğinliler), Paris, 1952, s. 139.
- [9] Վիճակագրութիւն Ակնայ քաղաքին և բոլոր վիճակացն, գրեալ յամի 1847 (Eğin ve tüm çevresi istatiksel bilgileri, 1847’te yazılmış), 11 Şubat, “Hayastan”, 19 Nisan 1847.
- [10] Hovsep Canikyan, Հնութիւնք Ակնայ (Eğin Tarihi Yerleri), Tiflis, 1895, s. 39.
- [11] Keçyan, Աeğin ve Eğinli, ss. 86-87.
- [12] a. e., s. 88.
- [13] Karekin Sırvantzyants, Թորոս աղբար (Toros Ahpar), I Cilt, İstanbul, 1879.
- [14] Canikyan, Eğin Tarihi Yerleri, s. 41; Keçyan/Barsamyan, Eğin ve Eğinliler, s. 141.
- [15] Canikyan, Eğin Tarihi Yerleri, s. 39-41.
- [16] a.e., ss. 42-43.
- [17] a.e., ss. 41-42; Keçyan/Barsamyan, Eğin ve Eğinliler, s. 161:
- [18] a.e.; Canikyan, Eğin Tarihi Yerleri, s. 41-42.
- [19] a.e.; Keçyan/Barsamyan, Eğin ve Eğinliler, 1952, ss. 161-162.
- [20] Canikyan, Eğin Tarihi Yerler, ss. 41-42.
- [21] Keçyan/Barsamyan, Eğin ve Eğinliler, 1952, s. 162.
- [22] a.e., s. 161.
- [23] a.e., ss. 645-730.
- [24] a.y.
- [25] Canikyan, Eğin Tarihi Yerler, s. 39; Keçyan/Barsamyan, Eğin ve Eğinliler, s. 140.
- [26] a.e., ss. 645-730.
- [27] a.y.
- [28] Canikyan, Eğin Tarihi Yerler, s. 39; Keçyan, Eğin ve Eğinli, s. 88.
- [29] Keçyan/Barsamyan, Eğin ve Eğinliler, ss. 645-730.
- [30] a.y.
- [31] Canikyan, Eğin Tarihi Yerler, s. 43; Keçyan/Barsamyan, Eğin ve Eğinliler, s. 151.
- [32] a.e., ss. 645-730.
- [33] a.e., s. 140.
- [34] a.e., ss. 167-168.
- [35] a.e., s. 162.
- [36] a.e., s. 163.
- [37] Eğin ve tüm çevresi istatiksel bilgileri.
- [38] Sırvantzdyants, Toros Ahpar, s. 249.
- [39] Keçyan/Barsamyan, Eğin ve Eğinliler, ss. 66-67.
- [40] Canikyan, Eğin Tarihi Yerler, ss. 45-46.
- [41] Sukias Eprikyan, Բնաշխարհիկ բառարան (Memleket Sözlüğü), I. Cilt, 1902-1905, s. 241.
- [42] Keçyan/Barsamyan, Eğin ve Eğinliler, ss. 66-67.
- [43] Keçyan, Eğin ve Eğinli, s. 34.
- [44] Keçyan/Barsamyan, Eğin ve Eğinliler, ss. 645-730:
- [45] a.y.
- [46] a.e., ss. 163-164.
- [47] a.e., s. 164.
- [48] a.y.
- [49] a.e., ss. 77-78.
- [50] a.y.
- [51] Canikyan, Eğin Tarihi Yerler, s. 48; Keçyan, Eğin ve Eğinli, s. 30; Surhantag, 1899, no: 71.
- [52] Masis, 10.09.1882; Keçyan, Eğin ve Eğinli, s. 30.
- [53] Eğin ve tüm çevresi istatiksel bilgileri.
- [54] Keçyan/Barsamyan, Eğin ve Eğinliler, ss. 645-730.
- [55] a.y.
- [56] Eğin ve tüm çevresi istatiksel bilgileri; Keçyan/Barsamyan, Eğin ve Eğinliler, s. 88; Canikyan, Eğin Tarihi Yerler, s. 50:
- [57] Eğin ve tüm çevresi istatiksel bilgileri; Keçyan/Barsamyan, Eğin ve Eğinliler, s. 96.
- [58] Eğin ve tüm çevresi istatiksel bilgileri.
- [59] Keçyan/Barsamyan, Eğin ve Eğinliler, s. 100.
- [60] Sırvantzdyants, Toros Ahpar, s. 251.
- [61] Canikyan, Eğin Tarihi Yerler, s. 53.
- [62] Keçyan, Eğin ve Eğinli, s. 43.
- [63] Keçyan/Barsamyan, Eğin ve Eğinliler, ss. 645-730.
- [64] Hovsep Canikyan, Eğin Tarihi Yerler, s. 55; Keçyan, s. 39.
- [65] Keçyan/Barsamyan, Eğin ve Eğinliler, ss. 645-730.
- [66] Hovsep Canikyan, Eğin Tarihi Yerler, Tiflis, 1895, s. 58; Arakel Keçyan, Eğin ve Eğinli, 1020-1915, s. 50.
- [67] Canikyan, Eğin Tarihi Yerler, s. 60; Keçyan, Eğin ve Eğinli, s. 52.
- [68] Keçyan/Barsamyan, Eğin ve Eğinliler, ss. 645-730.
- [69] a.y.