Harput, Yukarı Mahalle. Surp Hagop Kilisesi ve Fırat Koleji yerleşkesi görünmekte. (Kaynak: Harvard University, Houghton Library)

Harput (Kaza) – Okullar (1. Bölüm)

Yazan:V.Taşçıyan,10/11/2012 (Son Değişiklik: 10/11/2012),Çeviren: Arlet İncidüzen

Harput ovasındaki Ermeni eğitiminin genel görüntüsü oldukça etkileyicidir.

20. yüzyılın başlarında bölgenin tamamında muazzam ve müthiş bir kız ve erkek okulları ağı mevcuttu. Neredeyse her Ermeni köyünün, eski köhne eğitim merkezleri olmaktan uzak, genellikle iki katlı ve modern tarzda inşa edilmiş kendi okulları vardı. Şehirlerde ise her Ermeni mahallesinde birden fazla okul bulunuyordu. Ermeni nüfusu yaklaşık 15.000 olan Harput şehrinde, bir kolej, üç lise ve on kadar ortaokul ve ilkokul vardı. Aşağı yukarı 12.000 Ermeni’nin yaşadığının düşünüldüğü Mezire’de bir kolej, üç lise ve 10’dan fazla ilkokul mevcuttu. Hüsenig gibi yaklaşık 700 hane Ermeni’nin yaşadığı bir kasaba için ortalama 7 eğitim kurumu hesaplanmaktadır.

Harput, Fırat Koleji yerleşkesi. Solda, resmin üst köşesinde görünen küçük kubbeli bina erkekler yatakhanesidir. Altında, sağa doğru üzerinde saat kulesi olan bina ise erkek lisesi. Onun biraz sağında ve yukarısında bulunan bina erkekler koleji. Soldan dördüncü bina, kolej müdürünün lojmanı. En sağda uzun, üç katlı bina misyonerlerin lojmanları. Solda resmin merkezinde, uzun percereli büyük yapı, kolejdeki gösterilerin yapıldığı Wheeler Hall. Resimde ilk sırada görünen binalarsa Ermenilere ait evlerdir. (Kaynak: Ara Cingiryan ve Hurig Zakaryan Koleksiyonu)

Eğitim hayatındaki bu yoğun eğitim hayatının nasıl ve neden geliştiği sorusu akla gelebilir.

Bu soruyu cevaplamak adına ilk önce bakışımızı, eğitim faaliyetleri ekseninde faaliyet yürüten misyoner hareketlere yöneltmeliyiz. Misyonerlerin eğitim çalışmaları hiç şüphesiz taşrada yeni bir dinamizmin, tamamen olumlu ve verimli sayılması gereken bir rekabet ortamının oluşmasını sağladı. Harput bölgesinde çağdaş sayılabilecek ilk eğitim kurumlarını Amerikalı misyonerler tesis etmiştir. Harput şehrinin eski fotoğraflarına bakıldığında, şehrin genel görüntüsü içinde Fırat Koleji’nin güzel, heybetli ve etkileyici yapısıyla öne çıktığı rahatlıkla görülebilir. Amerikan misyoner okullarını, özellikle Mezire’de (Mamuret-ül Aziz) faaliyet gösteren Kapusen ve Alman eğitim kurumları takip eder.

Harput, Fırat Koleji yerleşkesine ait binalar. Resmin üst solundaki bina kız koleji ve lisesidir. Onun tam altındaki uzun ve beyaz bina pedagoji okulu ve kız ilkokuludur. (Kaynak: Ara Cingiryan ve Hurig Zakaryan Koleksiyonu)

Bu kurumlarda eğitim ile Katolik veya Protestan vaazlarının paralel gittiği de inkâr edilemez bir gerçektir. Amerikalı ilk misyonerler bu bağlamda çok etkileyicidirler. Örneğin bunlardan biri 19. yüzyılın ortalarında, henüz bölgede Protestanlık bilinmiyorken Harput’a ayak basan George Dunmore’dur. Hatta Dunmore yerel Ermeniler tarafından darp edilir ve taşlanır. [1] Ne var ki tam bir imanlı olan bu Amerikalı misyoner, kendi yolunun doğruluğundan kesinlikle emindi. Kısa bir süre sonra Harput’ta Protestanlığı kabul eden Ermeni takipçiler edindi. Protestanlık yerel hayatın bir parçası haline gelmesine rağmen, Protestan misyonerler ve Protestan Ermeniler, Harput’un Apostolik halkı tarafından genellikle olumsuz karşılandılar ve dışlandılar. Protestanlar halkın gözünde hep “pis Prot”, “oruç bilmez” (bak udoğı) ve “toplantıcı biraderler” (biredi joğovaranci) olarak kaldılar. Bölge halkı arasında misyoner faaliyetler yürütmek için etkileyici ve ikna edici araçlar olan Protestan eğitim kurumlarının böyle yakıştırmalardan muaf tutulması ilginç bir noktadır.

Harput şehrinin genel görünümü. Fırat Koleji yerleşkesi, resmin üst solunda görünmektedir. (Kaynak: Manug K. Çizmeciyan, Harput yev Anor Zavagnerı, Fresno, 1955.)

Misyoner okullarının kurulması ve bunun yanı sıra bu kurumlarda uygulanan yeni müfredatlar ile kız çocuklarının da eğitim görmeye başlaması, her şeyden önce güçlü bir düşünsel ve geleneksel etki yaratmıştır. Tabii ki Harput Ermenilerinin çoğunluğunu oluşturan Apostolikler kendi kurumlarına sahip olmayı isteyeceklerdi. Maddi imkânlar açısından adil bir rekabet ortamı yoktu ancak ve lakin cemaat liderlerinin bu konuda bir şey yapmadan durmaları da mümkün değildi.

Harput, 1902. Yukarıdaki resimde Fırat Koleji yerleşkesi görülebilir. Resimde en solda, kubbeli bina erkekler yatakhanesi, sağın erkek lisesi var. Soldan üçüncü bina erkek koleji, bu bina bir geçitle daha sağında bulunan müdür lojmanına bağlıydı. Yukarıda en solda bulunan yine kubbeli bina kız koleji ve yatakhanesidir. Onun tam altındaki uzun bina anaokulu ve kız ilkokuluydu. Bu binanın solundaki üç katlı bina da misyoner lojmanlarıydı. (Kaynak: Hans-Lukas Kieser, Der verpasste Friede. Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839-1938, Chronos, Zürih, 2000.)

Misyoner okullarının kurulması ve bunun yanı sıra bu kurumlarda uygulanan yeni müfredatlar ile kız çocuklarının da eğitim görmeye başlaması, her şeyden önce güçlü bir düşünsel ve geleneksel etki yaratmıştır. Tabii ki Harput Ermenilerinin çoğunluğunu oluşturan Apostolikler kendi kurumlarına sahip olmayı isteyeceklerdi. Maddi imkânlar açısından adil bir rekabet ortamı yoktu ancak ve lakin cemaat liderlerinin bu konuda bir şey yapmadan durmaları da mümkün değildi.

Devlet standartları için de aynı şey söz konusuydu. 1856’taki Kırım Savaşı yenilgisinden sonra Osmanlı İmparatorluğu Avrupa’nın baskısıyla yeni reformlar uygulamak zorunda kalır. Eğitim sisteminin özgürleştirilmesi ve yeni okullar açılması hakkındaki yasanın karşılıklı yumuşatılması da bu yenilikler arasındaydı. [2] Bu şartlar altında misyoner okullarının çoğalması Osmanlı devletini zora sokmaya başlar. Okullarının Osmanlı çevrelerinde etkili kurumlar olarak ortaya çıkmaları da yine bu döneme rastlar. Osmanlı İmparatorluğu, sınırları içinde pıtrak gibi yayılan bu misyoner okullarına karşı kayıtsız kalamazdı. Yasal yollardan bunların faaliyetlerinin durdurulması mümkün değildi; dolayısıyla tek çare resmi eğitim kurumları ağı oluşturmaktı. Osmanlı yöneticilerini en çok endişelendiren mevzu, bu okulların Müslüman kız ve erkeklere de eğitim veriyor olmasıydı. Devleti taşrada devlet okulları kurmaya ve bu okulları modernleştirmeye iten başlıca unsurlar bunlardı. [3]

Harput şehrinin genel görünümü. (Kaynak: Edwin M. Bliss, Turkey and the Armenian Atrocities, Londra, 1896.)

Misyonerlerin etkin ve kuvvetli eğitim ağının genişlemesi artık, hem Osmanlı devlet okullarını hem de cemaat (millet) kurumlarını daha aktif olmaya zorluyordu. Tarihi veriler, 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra hem resmi hem de milli kuruluşların harekete geçtiğini ve okul sayısından önemli bir artış olduğunu ortaya koymaktadır. Ancak Harput bölgesine bakıldığında, girişilen eğitim faaliyetlerinde milli kuruluşların resmi kuruluşlara kıyasla daha gayretli ve vasıflı oldukları açıkça görülmektedir. Harput Ovası’nda Ermeni Apostolik cemaatinin eğitim kurumlarının sayısının birkaç on yıl gibi kısa bir sürede bu kadar çoğalması, örgütleme ruhunun, milli işbirliğinin ve bağlılığın sonucudur.

Fırat Koleji mezunlarını, alışkanlık olduğu üzere öğrencilerden çiçekler alırken gösteren iki fotoğraf. 

1. Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York.

2. Harput, 1908. (Kaynak: Levon Lüleciyan arşivi. Sevag Yaralyan’a (Los Angeles) teşekkür ederiz.)

Açıkçası, hem mahallede veya her köyde okul açmak tek başına bir amaç haline gelir. Bu planın gerçekleştirilmesinde memleket sevgisinin de büyük katkısı olur. Bir köy kilisesini ve okulunu inşa etmeyi başardığında, komşu köydeki Ermeniler de onlardan eksik kalmak istemezler. Harputlu Ermenilerin göçmen işçi olarak çalışmaya –özellikle de Amerika’ya– gitmesi bu olumlu rekabette en önemli rolü oynar. Amerikan işletmelerinde çalışan Harputlular, 19. yüzyılın sonlarından itibaren her biri Harput’taki bir şehre ve köye adanmış, çok sayıda “Ermeni Apostolik Eğitimsever Cemiyet”leri kurarlar. Bu cemiyetlerden gelen maddi yardımlar yeni bir kilise veya okul yapımının gerçekleştirilmesinde hayati bir işlev görür. Köylerdeki okullarda görev alacak kalifiye öğretmenlerin finansını da bu cemiyetler karşılar. İstanbul’daki Ermeni milli eğitim kurumları içinde özellikle eğitim konusuyla ilgilenen “Miyatsyal Ingerutyun” (Birleşmiş Cemiyet), Harput Ovası’ndaki eğitim hayatının gelişmesinde önemli bir vazife üstlenmiştir.

Harput (şehir)

Eski Okul

19. yüzyılın ilk yarısına –bazı köyler için bu yüzyılın sonlarına– kadar Harput Ovası’nda öğrencilerin çok basit ve pedagojik olmaktan uzak bir eğitim gördükleri mahalle mektepleri hâkimdir. Bu okullar köyün veya şehrin kilisenin yanında tesis edilmişlerdir.

Bu okula giden çocukların tahtadan dörtgen bir tabakları olurdu ve üzerinde Ermenice harflerin yazılı olduğu bir kâğıt buna yapıştırılırdı. Okul pazartesiden cumartesine kadar açıktı. Öğrenci sabah erken saatte gelir, mutlaka kilisedeki sabah ayinine katılır, yine akşam ayinine de katıldıktan sonra evine dönerdi. Başka bir deyişle öğrenciler nerdeyse günün 12 saatini bu okullarda geçirirdi. [4] Manug Dzeron’un aktardığına göre Parçanc (Perçenc, günümüzde Akçakiraz) köyünde düzenli okullar açılmadan önce bu başlangıç okulları sadece kışın 2-3 ay boyunca açıktı. [5] Yine Huylu köyü okulu “pamakağ”dan (pamuk toplanmasından) sonra Aralık ayının başında açılır ve 4-5 ay eğitim verirdi. Köy okullarındaki öğretmen ve öğrenciler, derslerden sonra tarlalardaki günlük işlerle meşgul olurlardı. [6]

Harput’taki tipik bir Türk okulu fotoğrafı. Fotoğraf (1913 tarihli) Alman bir misyoner gazetesinden alınmıştır. O dönemde muhtemelen tipik Ermeni okulları da bu fotoğrafla benzerlik taşımaktadır. (Kaynak: Sonnen-Aufgang, Heft 12., 15. Jahrgang, Eylül 1913)

Okuma-yazmanın yanı sıra bu okullarda matematik (toplama, çıkarma) öğretilirdi. Muhtemelen köyün veya mahallenin öğretmeni –genellikle papazı– bu kadar matematik bildiğinden öğrenciler çarpma ve bölme işlemlerini öğrenmezlerdi. Manug Dzeron buna “köylü matematiği” demiştir, yani maksat öğrencinin ileride buğday, pamuk ve vergi hesaplamalarını yapabilmesidir. Bu anlamda matematik işlemlerini, imparatorluğun resmi evrakların kullandığı Arapça (günümüzde Arap dünyasında hâlâ kullanılan) rakamlarla öğrenmeleri dikkate değer bir veridir. Ayrıca klasik Ermenice’yle Nareg, Zebur, Kitabı Mukaddes ve dua kitabı okumaları yapılırdı. Öğrencilerin bu kitapları ezbere bilmesi gerekirdi. [7]

Bu temek eğitimi tamamlayan çocuklar “okuyan diyakoz” unvanını alırlardı. Bellerinde divit taşımaya, ticarete veya iş hayatına atılmaya, vaiz veya papaz olmaya hak kazanırlardı. [8]

Fırat Koleji içinden. Misyonerlere ait ekmek fırını önündeki öğrencileri (muhtemelen aralarında yetimler de var) görmekteyiz. (Kaynak: Hans-Lukas Kieser, Der verpasste Friede. Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839-1938, Chronos, Zürih, 2000.)

Bu okullardaki öğretmenlerin maaşları, bulgur, bakla, yarma buğday, mercimek, fasulye, ekmek, kavurma, üzüm, biber turşusu, kabak şarabı veya odun gibi günlük ihtiyaçlarını karşılayacak araç gereçler veya yiyeceklerle ödenirdi. [9] Öğrencinin, öğretmenin ailesi için çalışması da bir diğer ödeme şekliydi. Örneğin öğrencinin çeşmeden su getirmesi veya öğretmenine dokuma yapmasında yardım etmesi gibi. [10]

Mahalle mektepleri daha çok kilise görevlileri ve kilise korosuna eleman yetiştirmeye yönelik yerlerdi. Öğretmen seçiminde, öğretmenin sesinin güzel olması ve iyi şarkı söyleyebilmesi belirleyici özelliklerdi. Belki de bütün bunlar, ileri gelen Ermenilerin çoğunun, 19. yüzyılın ortalarından itibaren ortaya çıkan ilerici çabalara, eski köhne okullar yerine daha çağdaş eğitim metotlarına sahip kurumlar tahsis etme girişimlerine neden iyi gözle bakmadıklarını açıklamaya yeter. Muhafazakârlara göre köylerde ve şehirlerdeki Ermeni mahallelerinde kurulacak bu tip yeni okullar, müderris ve papazların sayısını azaltacak ve bu sebeple dindar yaşam gerileyecekti.

Bu tarz okullarda öğrencilere dayak atılması normaldi. [11] Garabed Lüleciyan bu konuda birçok ayrıntı aktarmaktadır. Öğretmenler arasında en popüler yöntem, Harput ağzıyla “palakha” denen falakadır. Öğrenci yere yatırılır, ayakkabıları çıkartılır, ayakları bağlanır, sonra öğretmen elindeki çubukla –ki dut ağacının dalı da olabilir– öğrencinin ayak tabanlarına vurur. Başka fiziksel ceza Başka fiziksel ceza yöntemleri de vardı: öğrenciyi kulaklarından tutup yukarı çekmek, tokat atmak, yere fırlatıp tekme atmak, kollarından duvara astırıp önünden geçen her öğrenciyi cezalının yüzüne tükürtmek. Bazen öğretmen, öğrenciye ayakkabı ve çoraplarını çıkarttırıp, çıplak ayakla soğuk taş veya kar üzerinde durmasını emrederdi. Ya da elinde ağır bir kaya parçası veya büyük bir din kitabıyla saatlerce diz üstünde bekleme cezası alırdı. Tek ayak üstünde durmak ve o haldeyken Zebur’u ezbere öğrenmek de başka bir ceza örneğiydi. Harput’un bu eski okulları ve oralarda uygulanan cezalar üzerine Tılgadintsi (Hovhannes Harutyunyan), 1893’te, İstanbul’da yayınlanan “Hayrenik” (Vatan) gazetesinde basılan “Vasın Meğats Merots” (Günahlarımıza Dair) isimli öyküyü yazmıştır. [12]

Harput şehrinden bir panorama. Yukarı kısımda Fırat Koleji yerleşkesi görünmektedir. (1) Dr. Wheeler konutu (2) J. K. Browne konutu (3) Orson Allen konutu (4) Kız koleji (5) Herman Barnum konutu (6) Erkek koleji (7) Erkek lisesi (8) Şapel (9) Surp Hagop Kilisesi (10) J. L. Barton konutu (Kaynak: Harvard University, Houghton Library)

Amerikan Misyonunun Harput’taki Eğitim Faaliyeti

George Dunmore, Harput’u ziyaret eden ilk Amerikalı misyonerdir. Kendisi American Board of Commisioners for Foreign Missions (ABCFM) üyesidir. Dunmore 1852’de Harput’a gelir ve burayı misyoner faaliyetlerde bulunmak için uygun bir yer olarak görür. Harput şehrinin tepelerindeki Keşişoğlu konağını satın alır, ileride burada Fırat Koleji yerleşkesi kurulacaktır. Dr. Crosby H. Wheeler ve Orson Allen da ona katılır. Amerikalı misyonerlerin ilk eğitim kurumu, 1859 yılında Harput şehrinde kurulan Harpoot Theological Seminary (Harput Ruhban Okulu) olur. Bu dönemde misyon şehir içinde ilkokullar da açmaya başlar.

Crosby Wheeler, 1857’den 1875’e kadar Harput’ta kalır. Daha sonra kolejin yapımı için maddi destek bulmak için Birleşik Devletlere gider. 180 bin Amerikan doları toplamayı başarır. Bu şartla altında inşaat çalışmaları başlar ve 1878’de misyonerlerin erkek koleji Harput’ta açılır. Bu okula Armenia Kolej denir ve daha sonra adı değişerek Fırat Koleji olur. İlk yıl 34 öğrenci burada öğrenim görür. [13]

Harput Amerikan eğitim kurumları, batı Anadolu coğrafyasının parlayan merkezleri haline gelirler. Amerikalı misyonerlerin eseri olan kolej ve diğer yapılar, bu coğrafya tam bir eğitim devrimi yaratırlar. Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde tesis edilmiş misyonerlere ait diğer eğitim kurumlarının yanı sıra Fırat Koleji’nin de misyonerlerin gurur kaynağı olması için her türlü sebep mevcuttur. Bu kurumlarda işlenen dersler içinde yoğunlukla Protestanlık propagandası yapıldığını ve Amerikan hâkimiyeti telkin edildiğini düşünmek yanlış olmaz. Bu anlamda, Harput Birleşik Devletler konsolosunun, 1903’te Birleşik Devletler ekonomisinin üstünlüğünün sağlanması için en iyi yolun Amerikalı öğretmenlerin, Amerikan ders kitaplarının ve Amerikan öğretim sisteminin kullanılması olduğunu yazarak bariz bir gerçeği yansıtmaktaydı. [14] Ne var ki Harput’taki misyoner okullarının yerel eğitim hayatının gelişiminde oynadıkları rol dikkate alındığında tüm bunlar ikincil etkenler olarak değerlendirilebilir.

Fırat Koleji’nin tarihinden ve işlevinden bahseden başlıca Ermeni kaynakları, ondan sadece övgüyle bahsetmekle kalmazlar, öyle ki bölgedeki Ermeni hayatı üzerinde belirleyici bir rol üstlendiği izlenimini edinebilirsiniz. Aynı kaynaklar, kolejin birçok yönden Ermeni kimliği taşıdığını da ileri sürerler. Aslında bu düşünce gerçekten çok da uzak değildir. Açıkçası, Ermenice bu kurumdaki bütün sınıflarda ağırlıklı ders anlatım diliydi, burada eğitim veren öğretmenlerin çoğunluğu Ermeni’ydi, kurum Ermeni bayramlarını takip etmekteydi. Dolayısıyla Paregentan, Paskalya, Vartanants yortuları kutlanmaktaydı. Kolejin müdürleri içinde Ernest Riggs gibi bazı kişiler Ermenice karşısında İngilizce’yi güçlendirmeyi denemişlerdir. Ancak bu girişimler kolejdeki Ermeniler tarafından şiddetle reddedilmiş ve sonunda bu çabalara son verilmiştir. Kolej içerisinde muhafazakâr bir idare olduğu ve hem öğretmenlerin hem de öğrencilerin bunlara uymak zorunda olduğu doğrudur lakin aynı zamanda bu Amerikan kurumunun, gizli Ermeni devrimci gruplarının oluşumdan verimli bir zemin oluşturduğu da inkâr edilemez. İdarenin nafile uğraşlarına, sert cezalarına ve okuldan uzaklaştırmalara rağmen Fırat Koleji, II. Abdülhamid döneminde Ermeni gençlerinin ilk devrimci hareketlerinin yeşerdiği yer olur, Ermeni Hınçakyan veya Taşnak örgütlerinin faaliyetleriyle ilk defa burada tanışırlar ve hatta gizli öğrenci örgütlerine katılırlar.

Fırat Koleji orkestrası (Kaynak: Hapet Pilibosyan (editör), Hişadagaran Yeprad Koleci, 1878-1915, Boston, 1942.)

Ermeniler bu kurumun kısa bir süre sonra tamamen kendi idarelerine geçeceğine de ikna olmuşlardır. Bu konuda çok safça yaklaştıkları düşünülebilir ancak kolej tüzüğünün 8. Maddesinde resmi bir not –daha doğrusu onun gibi bir şey– bulunmaktadır. Buna göre her şey “güvenli ve istenildiği gibi” (safe and desirable) giderse, 1925’ten sonra kolejin idaresi tamamıyla yerel halka devredilecek ve Amerikalı misyonerler mütevelli heyetini Birleşik Devletler’den sürdüreceklerdi. [15]

Kolej adı Amerikan misyonerleri için daha genel bir anlam ifade etmeye başlar ve sadece koleji değil, misyona ait diğer eğitim kurumlarını, anaokulunu, ilkokulu, ortaokul ve liseyi de kapsamaya başlar. Biz de kolej kelimesini bu makaleden bahsi geçen manada kullanmaktayız.

Sırasıyla kolej (yerleşkenin tamamı manasında) müdürleri:

Crosby Howard Wheeler (müdür, 1878-1893)
James Levi Barton (1893)
Herman N. Barnum (1893-1894, daha sonra 1902-1903)
Caleb F. Gates (1894-1901)
Henry H. Riggs (1903-1910)
Ernest Riggs (1910-1915) [16]

Harput, 1902. Amerikan Misyonu’na ait binalar resmin üst tarafında görünmekte. Bu iki resim de eski tiptir. İlk resim bir kartpostaldır ve baskıyı yapan resmi renklendirmiştir. İkincisi ise aynı resmin siyah beyaz orijinalidir. (Üstteki resim Mişel Pabuççiyan koleksiyonundan, alttaki resim  Maria Jacobsen koleksiyonundan alınmıştır.)

Kolejin ismi Sultan II. Abdülhamid döneminde değişir. Yeni Osmanlı yasaları yıllar içinde misyoner okullarının işleyişinde ciddi engeller yaratmaya başlarlar. 1888’de bölge valisi “Armenia Kolej” adına itiraz eder ve bu konuda bir açıklama yapılmasını ister. Bunun üzerine Amerikalı misyonerler bu ismi tekrar değerlendirirle ve aynı yıl içinde kolejin adını “Yeprad” ya da “Fırat” olarak değiştirirler. [17] Bunlar, Abdülhamid yönetiminin eğitim üzerinde de büyük baskılar uygulamaya başladığı yıllardır. Öyle ki Vahe Hayg’ın aktardığına göre ders sırasında “Ermeni”, “silah”, “bıçak”, “kılıç”, “savaş” vb. gibi kelimlerin kullanılması yasaklanır. Ermeni tarihi kitaplarına el konur, bunlar arasında 5. yüzyıl Ermeni tarihçilerinden Yeğişe ve Yeznig Goğpatsi’nin eserleri de vardır. Yine bu yıllarda İngilizce kitaplar içinde geçen “Armenia” ve “Armenians” kelimelerinin üzeri de karalanır. [18]

Harput, Fırat Koleji, 1905. Öğretmen kadrosu. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

Harput, Fırat Koleji. Kolej öğrencileri, 1906. (Kaynak: Levon Lüleciyan arşivi. Sevag Yaralyan’a (Los Angeles) teşekkür ederiz.)

1895’te yine Sultan Abdülhamid döneminde Ermeni karşıtı şiddet olayları yaşanmaya başlanır ve Harput şehri de bunlardan nasibini alır. Amerikalı misyonerlere ait eğitim kurumlarından 8 tanesi yağmalanır ve yerle bir edilir. [19]

Bununla birlikte konu burada noktalanmaz. Binalar yeniden inşa edilir ve yenileri eklenir. Amerikalı misyonerler Harput’ta öyle bir bina inşa etmeyi başarırlar ki bir kişi anaokulu yaşından kolejden mezun olacak delikanlılık çağlarına kadar burada eğitimini kesintisiz sürdürebilirdi. Bu da birçok kişinin yaklaşık 15 yıl boyunca bu kurumlarda kaldığını göstermektedir. İleride aynı kolejde öğretmenlik yapanlar kimileri bundan da uzun süre kalmışlardır. Bu durum tabii ki bölge halkı ile Amerikan misyonerler arasında karşılıklı güçlü bağlar kurulmasını sağlamıştır. Çocuklar 6 yaşına kadar kolejin anaokuluna giderlerdi. 6 yaşını dolduran çocuklar üç yıllık ilkokul kısmına geçerlerdi. Bundan sonra yine üç yıllık bir eğitim veren ortaokul kısmı vardı. Ardından sıra, öğrencilerin derslere üç yıl boyunca kesintisiz katılmalarını gerektiren lise gelirdi. İleride bu sistemde belli değişikler yapılmıştır. Son veya lise kısmı dört seneye çıkarılmıştır. Sadece lise mezunları yine dört yıllık bir eğitim veren kolej bölümüne girebilirlerdi. [20]

Harput, 1902. Resmin merkezindeki bina Amerikan Misyonu’nun atölyesi (self-help shop). (Kaynak: Hans-Lukas Kieser, Der verpasste Friede. Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839-1938, Chronos, Zürih, 2000)

I. Dünya Savaşı başlamadan önce bu kurum, birçok binadan oluşan büyük bir yerleşke görünümündedir. Beş tane eğitim binası, iki yatakhane binası, misyonerlere iki lojman, öğretmenlere tahsis edilmiş bir bina, “Wheeler Hall” adında 1500 kişilik bir salon, geniş bir oyun sahası, ibadethane binası ve “self-help shop” adını verdikleri bir atölye bulunmaktadır. Hepsi de dağın yamacında ve tepesinde, şehrin batısında Ermenilerin yaşadığı Yukarı Mahalle’dedir. Misyonerlere ait bu binalar tek başlarını bağımsız bir mahalle gibidir adeta. Burada bir de su deposu vardır ki sayesinde kurumdaki binalara sıcak veya soğuk su temin edilir. Su dağıtımında kullanılan yel değirmeni bizzat Fırat Koleji müdürlerinden Henry Riggs tarafından yapılmıştır. Amerikalı bu misyoner yetenekli bir mekaniktir. Kendisi ayrıca kolejin binalarından birinin çatısına dört yüzlü büyük bir saat kulesi de yapmıştır. Yerleşke, kolejin ihtiyacını karşılamakta yetersin kalmaya başlamıştı. Öyle ki I. Dünya Savaşı öncesinde, Harput Ovası’nda daha geniş bir alana taşınma planları yapılmaktaydı. [21]

Harput’taki Amerikan Misyonu’ndan bir görüntü. Solda, Amerikalı misyoner George Knapp, sağda, Khaçadur Benneyan. (Kaynak: Hans-Lukas Kieser, Der verpasste Friede. Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839-1938, Chronos, Zürih, 2000)

Kolej binasında ayrıca Amerikan misyonunun kütüphanesi de bulunmaktaydı. Çoğunluğu Ermenice olan 8000 kitaptan oluşmaktaydı. İngilizce, Türkçe ve Fransızca kitaplar da vardı. Kütüphane ayrıca İstanbul basınını da takip ediyordu. Kütüphanenin idaresini Garabed M. Soğigyan ve yardımcısı Antreas Der Ğazaryan üstlenmişti. [22]

1889 yılında kolej, Ermenice ve Latince harfli baskı yapabilen kendi matbaasına kavuşur. Matbaayı kolejin öğrencilerinden Manuk Dinçyan yönetir ve ona Haçadur Benneyan, Hovhannes Paşgyan, Mıgırdiç Çamalyan yardımcı olur. İlk baskıları Ermenice ders kitapları, defterler ve İngilizce okuma kitapları olur. Lakin 1886’da Osmanlı devletinin emriyle matbaa kapatılır. Matbaanın yeniden açılması, ancak 1908 Osmanlı Nizamnamesi’nin ilanıyla gerçekleşecektir.  Böylece 1909’da “Yeprad” (Fırat) adıyla kolejin Ermenice resmi gazetesi yayınlanmaya başlar. Bu gazeteden önce, 1891’de kolej içerisinde Karekin Beşgötüryan (d. 1868 Harput – ö. 1891 Harput) tarafından elyazısı ve ışık baskısı tekniğiyle “Asbarez” isimli gazete yayınlanır ki ömrü çok kısa olmuştur. “Yeprad” onun devamı olarak görülür ve ilk sayısı 1 Kasım 1909’da yayınlanır. On beş günde bir çıkan bu gazetenin yazı işleri müdür Garabed M. Soğigyan’dır. Donabed Lüleciyan, Hovhannes Bucikanyan, Samuel Khaçaduryan, Mıgırdiç Vorperyan ve Nigoğos Tenekeciyan da dergide çalışmaktadır. Matbaada bu gazetenin yanı sıra ilanlar, duyurular, bir din dersi kitabı (Edward Carey’nin yazdığı dinler tarihi), “Amenun Hamar” (Herkes İçin) adında bir kısa bir gazete ve Hovhannes Bucikanyan tarafından yazılmış bir çağdaş Ermenice dilbilgisi kitabı basılır. Burada ayrıca Ermenice harfli Kürtçe kitaplar, alfabe kitabı, Kutsal Kitap’tan parçalar, ilahi kitapları, dini-ahlaki ders kitapları, Mardiros Şımavonyan’ın “Sire Hayı” (Ermeni’yi Sev) ve Crosby Wheeler’ın “Oh, for a homeland” (Oh, Memleket için” isimli şiirleri basılır. Matbaanın bitişiğinde bir mücellithane de vardır. [23]

1898-1899 öğretim yılında, Harput kolejinde (yani tüm yerleşkede) 548’i erkek ve 503’ü kız, toplam 1051 öğrenci eğitim görmektedir. 1902-1903 öğretim yılında kolejdeki toplam öğrenci sayısı 1045’tir ve bunlarım 540’ı erkek, 505’i kızdır. Kuruluşundan 1915’e kadar faaliyette bulunduğu yaklaşık 35 yıl içinde kolejden 600’e yakın kız ve erkek mezun olmuştur. [24]

Fırat Koleji’nde 15 günde bir yayınlanan “Yeprad” (Fırat) dergisinden örnekler. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

Fırat Koleji, 1913 yılında Ermeni alfabesinin keşfinin 1500. yılı kutlamalarında çok görkemli bir rol oynar. Öyle ki 13 Ekim (yeni takvimle 23 Ekim) cumartesi günü kolejlilerden, öğretmen ve öğrencilerden bir tören alayı oluşturulur ve aynı anda şehirdeki bütün Ermeni kilise ve okullarının çanları çalmaya başlar. Kortejin başında kolej öğrencileri bulunmaktadır. Birinin elinde Ermenice harflerden oluşan bir bayrak, diğerinde kolejin kırmızı flaması ve bir diğerinin elinde de Osmanlı bayrağı vardır. Kortejde ellerindeki Mesrob Maşdots ve Surp Sahag resimlerini havaya kaldırarak yürüyen küçük öğrenciler de vardı. Bir grup Protestan ilkokulu önünden geçerken onlara bu okulun öğrencileri de katılır. Sonra Getronagan Okulu’nun (S. Hagop) girişinde korteje buranın öğrencileri de eklenir. Hep beraber milliyetçi şarkılar söylemeye başlarlar. Ardından Sultaniye Mektebi’ne gelirler ve “Yaşasın İmparator! Yaşasın S. Sahag ve Mesrob!” nidaları atarlar. Kortej bu sefer Hüsenig’e doğru yönelir. Orada yine kendileri gibi bayraklar taşıyan Ermeni okullarının öğrencileri tarafından karşılanırlar. Hep beraber şarkılar söylenir. Bölgedeki kilisenin etrafında toplanıp, sonra hep birlikte Harput şehrine dönerler. Sinamud mahallesinden, Süryani mahallesinden ve Surp Garabed Kilisesi’nin önünden geçerek Sımpadyan Kız Okulu’na varırlar. Burada kısa bir mola verdikten sonra, marş komutuyla birlikte grup Protestanların Getronagan Kız Okulu’na ve S. Isdepannos erkek okuluna doğru yoluna devam eder. Her okulun önünde ellerindeki rengârenk bayraklarla buranın öğrencileri de korteje katılır. Böylece kortej belediye ve idare binasının önüne ulaşır, çarşının içinden geçerek yine başladığı yere yani Fırat Koleji’ne varır. Yaklaşık 1500 kişiden oluşmaktadır.

Yıldönümü şenliği ertesi gündüz yine Fırat Koleji’nin avlusunda devam eder. Harput dini önderi Başrahip Bısag da oradadır. Sımpadyan Okulu’nun müsamere salonunda Sahag ve mesrob konulu bir resim gösterisi sergilenir. Ardından kalabalık kale meydanında çıkar, kortej Kapusen okulunun trompetçilerinin önderliğinde buradan yola çıkar. Bir tören düzenlenir ve ilahiler, Mıgırdiç Beşiktaşlıyan’ın “İ Pur Tzannits”, “Azadın Asdvadz” şiirleri okunur, papaz Vartan Arslanyan, Hovhannes Bucikanyan, Donabed Lüleciyan, Tılgadintsi ve S. Manugyan konuşma yaparlar. [25]

Fırat Koleji yerleşkesinin içinden bir görüntü. Resimde okuldan dönen yetimler ve diğer öğrenciler görünmekte. William Building diye adlandırılan bir solda, ilk sırada görünen binadır. Solda, en geride yeni inşa edilen Protestan kilisesi görünüyor. (Kaynak: Hans-Lukas Kieser, Der verpasste Friede. Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839-1938, Chronos, Zürih, 2000)

Ekim 1913, Harput. Fırat Koleji’nde gerçekleştirilen, Ermeni alfabesinin bulunuşunun 1500. yılı etkinliklerinden bir kare. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

Harput, Ekim 1913. Ermeni alfabesinin bulunuşunun 1500. yılına dair tören programı. (Kaynak: Levon Lüleciyan arşivi. Sevag Yaralyan’a (Los Angeles) teşekkür ederiz.)

İlahiyat Lisesi

1859 yılında kurulur. Harput şehrindeki bu ilk Amerikan kuruluşu, Fırat Koleji’nin çekirdeğini oluşturur.

Burada üç yıllık bir eğitim verilir. Anlatılan dersler:

Ermeni dili
Klasik ve çağdaş Ermenice dilbilgisi
Hitabet
Ermeni kilise ve millet tarihi
Genel uluslar tarihi
Eski ve Yeni Ahit’in tarihi
İlahiyat, ahlak, felsefe
Kilise şarkıları
Kozmoloji
Anatomi
Sağlık

İlahiyat lisesinde görevli Amerikalı misyoner öğretmenler ve idari kadro: Crosby H. Wheeler, Orson Allen, Herman Barnum, J. K. Browne, J. L. Barton, George Knapp, Edward F. Carey, Herbert Atkinson, Henry Riggs ve Ernest W. Riggs. [26]

Ermeni öğretmenler:

Nigoğos Tenekeciyan, Türkçe ve tarih
Garabed Soğigyan, Ermeni dili ve kimya
Hovhannes Bucikanyan, felsefe
Khaçadur Nahigyan, matematik
A. Z. Yeğonyan (1870 Huylu – 1937)
Vartan Amirhanyan
Rahip Vartan Arslanyan, Ermeni kilisesi tarihi
Tavit Khaçgonts, fizik

1915 yılına kadar İlahiyat lisesi 116 mezun verir. 1895’te Ermenilere uygulanan zulümler sırasına okul yıkılır ve çok sayıda öğretmen ve öğrenci can verir. Yeni bir dönemin başlangıcı sayılabilecek 1903 yılına kadar okul kapalı kalır.

Mezunlarından bazıları:

Murat Murathanyan (Harput), Giragos Khaçaduryan (Malatya), Garabed Der Kasbaryan (Harput), Mardiros Yeşilyann (Harput), Asadur Anteasyan (Hüsenig), Dırtad Khohararyan (Diyarnakır), Kevork Enfiyeciyan (Harput), Bedros Beşgötüryan (Harput), Karekin Çıtçıyan (İçme), Hagop Andonyan (Diyarbakır), Garabed Lüleciyan (Harput), Sarkis Sakalyan (Harput), Kavme Ablahadyan (Diyarbakır), Sarkis Yeretsyan (Bulanık), Asadur Topuzyan (Huylu), Hovhannes Çatalbaşyan (Harput), Bedros Garabedyan (Parçanc), Kevork Demirciyan (Harput), Tovmas Mıgırdiçyan (Diyarbakır civarından), Mardiros Bağdasaryan (Van), Arpiar Vartanyan (Muş), Asadur Yeğoyan (Huylu), Zakarya Bedrosyan (Antep), Hovsep Bardizbanyan (Urfa), Ezegiyel Elmasyan (Hüsenig), Hagop M. Depoyan (Garmir), Sokrat Mıkhitaryan (1890 Bitlis – 1970) [27]

Harput Getronadan (Merkez) Okulu, 1895 yılı mezunları. Oturanlar, soldan sağa: Garabed Taşçıyan, Khosrov Elmasyan, Harutyun Darakcıyan, Dikran Vartigyan, Khosrov Tervizyan. Ayaktakiler, soldan sağa: Yeğya Kıziryan, Mardiros Lusararyan, Hagop Nalbantyan, Sarkis Demirciyan, Armenak Şağalyan, Setrak Kuyumcuyan. (Kaynak: Manug K. Çizmeciyan, Harput yev Anor Zavagnerı, Fresno, 1955.)

Fırat Koleji ve Lisesi (Erkek kısmı)

Kolej (daha çok yüksek öğretim kurumu olarak algılanmalı) 1878’de kurulmuştur. Kolejin daha büyük ve taştan yapılma binası 1886’da inşa edilmiştir. Bunun yanına da bağımsız bir yapı olan erkek lisesi inşa edilmiştir. Harput Ovası köylerinden ve imparatorluğun çeşitli Ermeni şehirlerdin sayısız çocuk ve genç burada eğitim görmeye gelirler. Bu öğrencilerin barınabilmesi için koleje bir de yatakhane kısmı eklenir. Burada Diyarbakır, Malatya, Arapkir, Eğin, Palu, Perri, Kiğı, Çınkuş vb. uzak yörelerden gelen öğrenciler kalır. [28]

Kolejin ilk mezunları:

Bedros Kazancıyan (Hüsenig), Hagop Kalenderyan (Diyarbakır), Nigoğos Tenekeciyan (Harput), Garabed Beşgötüryan (Harput), Krikor Krikoryan (Hüsenig), Mesrob Yeşilyan (Palu), Hovhannes Garabedyan (Hoğe), Arşak Şımavonyan (Harput), Armenak Boğosyan (Habuse), Khaçadur Nahigyan (Hüsenig)

Erkek kolejinin dört yıllık eğitimi sırasında işlenen dersler:

İngilizce
İngiliz Edebiyatı
Astronomi (seçmeli)
Hitabet (Ermenice, Türkçe ve İngilizce metinleri ezberlemeyi gerektirirdi ve en iyi okuyan öğrenciler yıl sonu gösterisinde sahneye çıkıp bu parçaları yeniden okur ve aralarında yarışırlardı)
Ahlak
Fizik
Fizyoloji
Botanik (seçmeli)
Resim (seçmeli)
Kilise tarihi (seçmeli)
Trigonometri (seçmeli)
Müzik (seçmeli)
Jeoloji
Havari Pavlus’un Hayatı ve Risaleleri
Osmanlı Yasası (1908 Osmanlı Nizamnamesi’nin ilanından sonra müfredata alınmıştır.)
Türkçe
Güncel Tarih
Parlamento Yasası (seçmeli)
Zooloji
Dinler Tarihi (seçmeli)
Ermeni Edebiyatı
Ermenice
Antik ve Yunan Tarihi
Psikoloji
Roma Tarihi
Belagat
Düzlem Geometri
Pedagoji
Ortaçağ ve Yakın Dönem Tarihi
Uzay Geometrisi
Münakaşa (seçmeli)
Kimya
Muhasebe (seçmeli)
Mantık ve Politik Ekonomi
Felsefe Tarihi
Hıristiyanlık Prensipleri
Hıristiyan Vahiyler ve Kutsal Kitap İncelemesi
Mesih’in Hayatı
Fransızca [29]

Fırat Koleji, 1908 yılı öğretmen kadrosu. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

Erkek lisesinin de öğretimi dört yıldı ve işlenen dersler:

Coğrafya ve Harita Bilimi
Hitabet
Ahlak
Fizik
Fiziki Coğrafya
Resim
Müzik
Genel Tarih
Matematik
Türkçe
Biyoloji
Ermenice
Ermenice Dilbilgisi
Cebir
Eski Ahit Kahramanları
Yahudi Esareti ve Zebur
İsa’nın Meselleri
Yehuda ve İsrail Krallıkları
Temel Fizyoloji ve Hijyen
Muhasebe
Osmanlı ve Ermeni Tarihi [30]

Harput, 1871. Amerikan okulu öğrencilerinden bir grup fotoğrafı. (1) Bilinmiyor; (2) Garabed Beşgötüryan; (3) Hovhannes Çerçyan; (4) Mesrob Avedisyan; (5) Hagop Boğigyan; (6) Mesrob Topuzyan; (7) Minas Giragosyan; (8) Muşeğ Esigyan; (9) Hovhannes; (10) Sahag Medzigyan; (11) Hovhannes Çatalbaşyan; (12) Harutyun Enfiyeciyan; (13) Avedis; (14) Krikor Bağdasaryan; (15) Ğazaros Ğazarosyan; (16) Bağdasar Yenovkyan; (17) Garabed Hintliyan; (18) Kasbar Hagopyan; (19) Khaçadur Minasyan; (20) Asadur Topuzyan; (21) Manug Depo Garoyan; (22) Topuzyan. (Kaynak: Manug K. Çizmeciyan, Harput yev Anor Zavagnerı, Fresno, 1955; Edwin M. Bliss, Turkey and the Armenian Atrocities, Londra, 1896.)

Kolejin öğretmenlerinin çoğunluğu Ermenilerden oluşmaktaydı, Ermenice konuşan birkaç tane de Süryani öğretmen vardı. [31]

Antreas Der Ğazaryan (d. Rınıdvan), tarih öğretmeni.
Aşur Yusuf (1858 Harput – 1915’te öldürülür), Süryani, Antep Amerikan Koleji öğrencisi, güzel yazı ve klasik Ermenice öğretmeni.
Armenak Hovagimyan (Harput - 1915’te öldürülür), matematik öğretmeni.
Arşak Şımavonyan (1860 Harput – 1919), Fırat Koleji mezunu, daha sonra İsviçre’de eğitim görür. İleride Birleşik Devletler’in İstanbul büyükelçiliğinin ilk tercümanı olur.
Kapriel Tanielyan (?? - 1915’te öldürülür), öğretmen ve kütüphane müdürü.
Khaçadur Nahigyan (1856 Hüsenig - 1915’te öldürülür), Michigan’da Ann Arbor Üniversitesi’nde Doğal Bilimler okur, matematik, fizik ve astronomi öğretmeni.
Khaçadur Benneyan (1864 Harput – 1944), kolej müdürü, Ermenice ve İngilizce öğretmeni.
Garabed Lüleciyan (1834 Harput – 1914), pedagoji, klasik Ermenice, Ermeni ve kilise tarihi öğretmeni.
Garabed M. Soğigyan [Gamsar] (1868 Harput - 1916’da öldürülür), Fırat Koleji mezunu, kolej idaresi tarafından Viyana ve Venedik’te Mıkhitaryan Tarikatı bünyesinde Ermeni filolojisi öğrenmeye gönderilir. Ermenice ve kimya öğretmeni, ayrıca fotoğrafçıdır.
Garabed H. Beşgötüryan (1861 Harput – 1941), Ermeni dili ve edebiyatı öğretmeni.
M. A. Melkon (1839 Harput – 1910), İsviçre’de felsefe, ilahiyat, sosyal bilimler ve dilbilimi eğitimi görür.
Mangasar Mangasaryan (1859 Harput – 1943), İstanbul Robert Koleji mezunu.
Mardiros Şımavonyan (1833 Hayni – 1892), felsefe, edebiyat, mantık, hitabet ve jeoloji öğretmeni.
Mesrob Yeşilyan (1862 Harput – 1942), Fırat Koleji mezunu, bir yıl Birleşik Devletler’de kimya eğitimi alır. Fizik, kimya, jeoloji ve İngilizce öğretmeni.
Mıgırdiç Vorperyan (1868 Malatya - 1915’te öldürülür), Fırat Koleji mezunu, Princeton Üniversitesi’nde jeoloji okumuştur.
Hagop Dinçyan, Ermenice, İngilizce ve kompozisyon öğretmeni.
Harutyun Kaspar Avakyan (1844 Harput – 1934), Maraş İlahiyat Lisesi mezunu, matematik ve filoloji öğretmeni.
Harutyun Enfiyeciyan (1853 – 1918), Birleşik Milletler Yale Üniversitesi mezunu.
Harutyun Sargacakyan (1864 - ?), müzik öğretmeni.
Hovhannes Kabulyan (1862 Harput – 1892), İngiliz edebiyatı, matematik, fizik, astronomi, kimya öğretmeni.
Hovhannes M. Garabedyan (1860 Hoğe – 1940), kolej tarafından eğitimini tamamlamak üzere Birleşik Devletlere gönderilir. Ermenice, Latince ve İngiliz edebiyatı öğretmeni. Yazarı olduğu “Aşkharhapari Keraganutyun” isimli kitap koleje ait “Fırat” matbaasında basılmıştır.
Hovhannes Bucikanyan (1873 Çınkuş - 1915’te öldürülür), Fırat Koleji mezunu, Edinburgh Üniversitesi’nde felsefe ve sosyal bilimler öğrenimi gördükten sonra bu dersleri okutur.
Hovhannes Dingilyan, İngilizce öğretmeni.
Nigoğos Tenekeciyan (1860 Harput - 1915’te öldürülür), tarih ve Türkçe öğretmeni.
Samuel Khaçaduryan (1875 Palu – 1950), Fırat Koleji mezunu, Almanya’da müzik eğitimi alır ve kolejin müzik öğretmeni olur.
Sarkis Kevorkyan, Türkçe öğretmeni.
Sarkis Soğigyan (1854 Harput – 1935), İsviçre, Berlin ve Londra’da üniversite eğitimi görür. Erzurum Sanasaryan Okulu kurucularından.
Vartan B. Amirkhanyan (1870 Diyarbakır – 1946), Din ve ahlak bilgisi öğretmeni.
Donabed Lüleciyan (1875-1917), Fırat Koleji mezunu, okul aracılığıyla Yale ve Cornell üniversitelerinde eğitim görür, botanik ve fizik konularında uzmanlaşır. Biyoloji ve doğal bilimler öğretmeni.
Pierre Tachot, Fransızca öğretmeni.
Felix Margot (İsviçreli), Fransızca öğretmeni.
Fay Emmett Livengood, İngilizce ve edebiyat öğretmeni. [32]

Harput, Fırat Koleji, Wheeler Hall’da yıl sonu töreninden bir kare. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

Erkek kolejine bir de atölye binası dahi edilir ve öğrenciler çeşitli zanaatlarda da eğitim alırlar. Atölyede bulunan aletler 1904 yılında hayırsever Rockfeller Vakfı tarafından bağışlanmıştır. Öğretilen zanaatların başında Usta Vartabedyan tarafından öğretilen marangozluk gelmekteydi. Kolejin ahşap ürünleri (sandalye, masa vs.) Harput civarında talep görmüş ve ayrıca kolej yerleşkesinde de kullanılmıştır. Harput’taki Ermeni ailelerinden veya yörenin resmi kurumlarından siparişler almıştır. Atölyede teneke bölümü de bulunmaktadır ancak Abdülhamid döneminde kapatılır. O dönemde Osmanlı yönetimi buralarda devlete karşı kullanılabilecek silahlar üretilmesinden endişe ediyordu. Atölyede demircilik de öğretiliyordu. Kolejin müdürlerinden Henry Riggs yetenekli bir mekanikti ve bildiklerini kolej öğrencilerine aktarmıştır. [33]

Fırat Koleji’nin 20-25 kişilik bir orkestrası da vardı. Şefleri: Antreas Der Ğazaryan ve Khaçadur Bucikanyan. Orkestrada enstrümanları: keman, mandolin, piyano, kanun, davul vs. [34]

Harput, Fırat Koleji kızlar kısmı öğretmen kadrosu. Oturanlar, soldan sağa, ilk sıra: Marta Khayancıyan, Vartuhi Çağatsbanyan, Anna Benneyan, Anna Bonapartyan, Miss Barnum, Ağavni Vartabedyan. Oturanlar, soldan sağa, ikinci sıra: Sultan Tahmazyan, Varsenik Soğigyan, Markarid Baloyan, Yester Asdigyan, Hayganuş Antreasyan. Ayaktakiler, soldan sağa: Anna Avakyan, Miriam V. Platt (daha sonra Carey), Mary L. Daniels, Anna Der Ğazaryan, Miss Wilson, Anna Gelgelyan, Paris Krikoryan, Arusyak Nahigyan, Mary Riggs, Diruhi Yıldızyan. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

Fırat Koleji ve Lisesi (Kızlar kısmı)

Bu okuldan kurulmadan önce Harput şehrinde yine misyonerlerim himayesinde Ermenice, İngilizce, Kutsal Kitap, matematik, tarih, din ve ahlak bilgisi derslerinin okutulduğu kız ilkokulları vardı. Bu okulların işleyişinde Maryam ve Cuhar Enfiyeciyan, M. Şımavonyan ve Sara Garabedyan (kızlık soyadı Medzaduryan) gibi isimlerin büyük katkısı olmuştur. Bu sistem 1880 yılına kadar devam eder ve aynı yıl Fırat Koleji’nde kızlar kısmı açılır. Kızlar okulunun binası erkekler kısmından çok da uzak değildir. İki bina arasında kolej müdürlüğünün binası bulunmaktaydı. Bu sayede tıpkı müdür Wheeler gibi okul saatlerinde kız öğrenciler ile erkek öğrencilerin birbirlerini görmelerine engel olunabilirdi. [35]

Bu kısım ilk mezunlarını 1883 yılında verir:

Sara Medzaduryan (Hüsenig), Nazlı Naneciyan (Kiğı), Anna Çıdigyan (Harput), Repega Aleksandıryan, Maryam Enfiyeciyan, Anna Medzaduryan, Arşaluys Yusuf.

Bu kızların altısı zaten Protestan vaiz ve papazlarla nişanlanmıştır. Emily Wheeler kız kolejinin ilk müdiresidir, onun ardından bu görevi Mary Daniels üstlenir. Daniels 29 yıl müdürlük görevinde bulunur. [36]

Kız okulu öğretmenleri:

Mary Daniels (başkan), Mary W. Riggs, Isabelle Harley, Ellen C. Catlin, Theresa Huntignton (evlendikten sonra Ziegler), Harriet Seymour, Caroline E. Bush, Markarid Butyka, Veronika Terziyan, Maryam Barsamyan, Diruhi Yıldızyan, Varsenik Soğigyan, Maryam Asaduryan, Maryam Yeremyan, Yester Antreasyan, Anna Bozoyan, Ağavni Taşçıyan, Pulpul Bağdasaryan, Dalida Cancanyan, Markarid Balyan, Vartuhi Çağatsbanyan, Repega Aleksandıryan, Anna Çıdigyan, Maryam Damgacıyan, Maryam Avakyan, Yeğsa Terziyan, Anna Avakyan, Anna Benneyan, Varter Sarkisyan, Sara Bedrosyan, Maryam Enfiyeciyan, Cuhar Boğosyan, Satenik Dökmeciyan, Zabel Matigyan, Prapyon Vartabedyan (evlendikten sonra Balyan), Maryam Taşçıyan, Sara Medzaduryan, Sultan Malcanyan, Oğda Cinivizyan, Zaruhi Benneyan, Badaskhan Kazancıyan, Maritsa Çopuryan (evlendikten sonra Depoyan) (1890 Hüsenig – 1985), Khumar Taşçıyan, Yeğsa Sarafyan, Arşaluys Oğgasyan, Arusyak Nahigyan, Nerme Kalusdyan, Markırid Tenekeciyan, Yester Boğigyan, Yester Astigyan, Nigoğos Tenekeciyan, Khaçadur Nahigyan, Mesrob Yeşilyan. [37]

1907 yılında Dr. Herbert Atkinson’ın girişimiyle, kız koleji bünyesinde ebelik bölümü de açılır. İşlenen dersler: hemşirelik (Dr. Herbert Atkinson tarafından), bebek bakımı (Tacy Atkinson tarafından), mikrop bilimi (Dr. Sarkis Mumcuyan tarafından), anatomi (Dr. Hovhannes Kamburyan tarafından), eczacılık (Dr. Philip Movses tarafından), soy bilimi (Dr. Khaçadur Manuelyan tarafından). Bu eğitim kadrosuna daha sonra Ruth A. Parmelee de katılır. [38]

Kolej kısmında kız ve erkek öğrencilere uygulanan müfredatta büyük bir farklılık yoktu. Bir tek kız öğrenciler için Türkçe dersini mecburi olmaması dikkat çekmektedir. Erkeklerden farklı olarak kızlar elişi, biçki-dikiş ve yemek dersleri de görmekteydi. [39]

Harput Koleji yerleşkesi, 1900’lü yıllar. Kız öğrenciler ile iki öğretmenleri. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

Kız kolejinde verilen dersler:

19. yüzyıl tarihi
İngilizce (okuma, çeviri ve kompozisyon)
İleri seviye İngilizce (seçmeli)
Astronomi (seçmeli)
İncil
Hitabet
Fizik
Fizyoloji
Botanik
Resim (seçmeli)
Dikiş
Kilise tarihi (seçmeli)
Müzik (seçmeli)
Jeoloji (seçmeli)
Türkçe (seçmeli)
Zooloji
Dinler tarihi (seçmeli)
Ermeni edebiyatı
Temel öğretiler (seçmeli)
Eski çağ tarihi
Psikoloji
Roma ve erken dönem Ortaçağ tarihi
Elişi
Düzlem geometri (seçmeli)
Pedagoji
Ortaçağ ve yakın tarih
Uzay geometri (seçmeli)
Kimya
Ev ekonomisi
Mantık ve ahlak bilgisi
Hıristiyan vahiy ve Kutsal Kitap incelemesi [40]

Kız lisesinde işlenen dersler:

İngilizce
İngilizce Dilbilgisi
Coğrafya
Sağlık
Kitabı Mukaddes
Fizyoloji
Fiziki coğrafya
Doğal bilimler
Resim
Klasik Ermenice
Müzik
Genel tarih
Matematik
Koro şarkıcılığı
Ermenice
Ermenice dilbilgisi
Cebir
Elişi ve dikiş
Hitabet
Osmanlı ve Ermeni tarihi [41]

Pedagoji Okulu

Bu kurum Harput’un Yukarı Mahalle denen semtindeki Amerikan misyonerlerinin yerleşkesinde bulunmaktaydı. Pedagoji okuluna da sadece kız öğrenciler kabul edilmekteydi ve burada ilerinin eğitimbilimcileri yetiştirilmekteydi. Buradan mezun olanlar genellikle Harput ve Mezire şehirleri ile civardaki köylerin Ermeni okullarında öğretmenlik yapardı. İlk müdiresi Miriam V. Platt’in (evlendikten sonra Carey) ardından bu görevi Elizabeth Harley üstlenir. Okul ilk mezunlarını 1906 yılında verir: Marta Boyacıyan ve Varsenik Soğigyan (evlendikten sonra Begyan). [42]

Harput, Fırat Koleji. Pedagoji okulu mezunları ve öğretmenleri. Oturanlar içinde soldan beşinci Emma Riggs (kızlık soyadı Barnum). Sağ tarafta, oturanların başındaki Ağavni Harutyunyan (Tılgadintsi’nin kızı). (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

1)Harput, Fırat Koleji. Pedagoji okulu mezunları. Soldan sağa, ilk sıra: Vosgetel Hampartsumyan, Ağavni Boğosyan, Satenik Ağacanyan, Dikranuhi Ayrasyan, Elmas Kürkçüyan, Yester Boğosyan, adı bilinmiyor, Ağavni Vartabedyan, Maryam Tervizyan, Takuhi Tervizyan, Armenuhi Bonapartyan, adı bilinmiyor. Arka sırada, ortada Pedagoji Okulu’nun müdiresi Elizabeth Harley durmakta. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

2)Harput, 1890’lı yıllar. Fırat Koleji’nde İncil öğrenen Ermeni kadınlar ve genç kızlar. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

Merkez (Getronagan) Okulu (S. Hagop, Yukarı Mahalle)

“Kırmızı Kolej” (Garmir Kolej) adıyla da bilinir çünkü binanın dış cephesi kırmızı renktedir. Okul kimi zaman müdürü Tılgadintsi’nin adıyla bütünleşmiştir. Harput şehrinde, Yukarı Mahalle’deki S. Hagop Kilisesi’ne bitişiktir. Bu okul kurulmadan önce S. Hagop’un eski metotlarla eğitim veren bir mahalle mektebi bulunmaktaydı. Bu mektep şehrin en eski okulu sayılmaktadır zira kuruluş tarihi 1820’lere dayanmaktadır. Bu tarihlerde, aynı zamanda okulun öğretmenliğini de üstlenen papaz kardeşler Hagop ve Sahag Beşgötüryan, kiliseye bitişik bir okul açarlar. Burada eski usul eğitim anlayışı hâkimdir. Öğretmen sınıfta sedire bağdaş kurarak oturur ve öğrenciler de onun karşısında yerde otururlar. Zengin ailelerin çocukları yanlarında oturmak için minder getirirken, fakirler doğrudan ahşap zemine otururlar. Sınıfın yağlı kâğıtla kapatılmış birkaç küçük penceresi vardır. Sınıfın içerisindeki büyük tahtada Ermenice alfabe ve onun altında da “Haç, bana yardım et” yazılıdır. Duvardaysa sık sık kullanılan falaka asılıdır.

Harput Getronagan (Merkez) Okulu öğrencileri, Khulaküğ’deki eski Ermeni mezarlarını ziyaret ederken. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

Yeni okul 1887 yılında kurulur. Dönemine göre öğrenci sıralarına ve sandalyelere sahip çağdaş sınıfları vardır. Yeni okulun müdürlük görevi Harput şehrindeki Sımpadyan Okulu mezunlarından Hovhannes Harutyunyan’a (Tılgadintsi) (1860 Harput – 1915’te öldürülür) verilir. Harutyunyan bu görevi kendi trajik ölümüne ve okulun tamamen yıkılışına kadar sürdürür. Ayrıca Ermenice ve kompozisyon derslerine de girer.1890’da bu mahalle mektebine ikinci bir kısım daha eklenir ve ardından Merkez Okulu olarak adlandırılmaya başlar. Her yıl ortalama 300 öğrencisi olur.

Okulun son iki sınıfında işlenen dersler:

Klasik ve çağdaş Ermenice
Ermenice dilbilgisi
İngilizce
İngiliz edebiyatı
Türkçe ve Türkçe kompozisyon
Kimya
Matematik
Karşılaştırmalı din bilgisi
Fransızca
Fransız edebiyatı
Müzik
Kilise şarkıları
Kilise tarihi
Ermeni tarihi

Harput şehrindeki Surp Hagop Kilisesi (Yukarı Mahalle) ve onun aşağısında Getronagan (Merkez) Okulu binası ve öğrencileri. (Kaynak: Nubaryan Kütüphanesi)

Başlangıçta okulun bütçesi öğrenci harçlarından, Harput’un zenginlerinin yaptığı bağışlar ve zaman zaman da yurtdışından gelen yardımlarla karşılanıyordu. Okulun maddi durumu, daha sonra Amerika’daki Harputlu Ermenilerin kurdukları eğitim sever derneklerden ve Mısır’a yerleşmiş olan kardeşler Garabed ve Krikor Melkonyan’dan (tütün ithalatçısı) gelen para desteğiyle iyileşir.

İlk mezunlar (1891) arasında şu isimlere rastlamaktayız: Garabed Kalusdyan, Nışan Tüfenkçiyan, Sarkis Malemezyan, Melkon Taşçıyan, Bedros Gölcükyan.

1892 yılı mezunları: Rupen Zartaryan, Hagop Pariçanyan, Krikor Khanigyan, Hampartzum Zakaryan, Levon Papazyan, Mıgırdiç Şağalyan, Sarkis Tılatsyan.

1893 yılı mezunları: Khosrov Papazyan, Avedis Khanigyan, Kevork Atamyan, Donabed Museğyan.

1894-95 mezunları: Yeğya Kıziryan, Garabed Taşçıyan, Khosrov Elmasyan, Harutyun Darakçıyan, Dikran Vartigyan, Sarkis Demirciyan, Mardiros Lusararyan, Setrak Kuyumcuyan, Armenak Şağalyan, Hagop Nalbantyan, Khosrov Tevrizyan.

1907 yılı mezunları: Hovhannes Kazancıyan, Harutyun Boyacıyan, Bizmark Hovsepyan, Sarkis Velegyan, Kevork Gölcükyan, Misak Der Hagopyan.

1908 yılı mezunları: Sarkis Nalbantyan, Karekin Taşçıyan, Karekin Nalbantyan, Misak Sarafyan, Mardiros Demirciyan, Mihran Sırabyan, Misak Der Bağdasaryan.

1)Harput, 1909. Surp Hagop Getronagan (Merkez) Okulu öğretmen kadrosu ve mezunları. Oturanlar, soldan sağa: Armenak Hovagimyan, Hovhannes Kamburyan, Tılgadintsi (Hovhannes Harutyunyan), Mesrob Jamgoçyan. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

2)Harput, 1910. Surp Hagop Getronagan (Merkez) Okulu mezunları. Ortada oturan, okulun müdürü Tılgadintsi’dir. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

3)Harput, 1910. Surp Hagop Getronagan (Merkez) Okulu mezunlarının ikinci bir resmi. Ortada oturan, okulun müdürü Tılgadintsi’dir. (Kaynak: Nubaryan Kütüphanesi)

Amerika’da meşhur olan yazar Penyamin Nurigyan (1894 Hüsenig – 1988 Los Angeles) da bu okuldan mezundur.

1895 yılında Ermenilere yönelik Hamidiye Katliamları sırasında bu okul yerle bir edilir. Fakat sükûnet sağlanır sağlanmaz müdür Tılgadintsi, mütevelli heyetinin de desteğiyle Aşağı Mahalle’deki S. Garadeb Kilisesi’ne bitişik bir binada birkaç sınıflı bir okul açmak için her türlü çabayı gösterir ve başarılı olur. Aynı zamanda Merkez Okulu’nun yeniden inşa çalışmaları da başlar. Bu girişimlerde, Birleşik Devletler’deki Harputlu Eğitimseverler Cemiyeti’nin maddi desteği hayati rol oynar. 1900 yılında Tılgadintsi Merkez Okulu’nu yine Yukarı Mahalle’ye nakleder. Yeni binanın dış cephesi artık kırmızı olmasa bile okula “kırmızı kolej” denmeye devam edilir. Mısırlı Melkonyan biraderler, okula yıllık 30 Osmanlı altını bağışlayarak destek olmaya bu yıllarda başlarlar. 1903 yılında Tılgadintsi müdürlük görevinden ayrılmak zorunda kalır. Yine aynı yıl Hınçakyan partisi üyesi iki devrimci, Kalusd Antreasyan (lakabı Hagop) ve Hagop Tevekelyan (lakabı Hapet) tutuklanır. Şebinkarahisarlı bu iki Ermeni silah taşımacılığı ve yerel Hınçak komitelerinin kurulmasıyla meşguldüler. 1904 yılında Mezire’de idam edilirler. Resmi makamlar bu olay üzerine Harput ve Mezire şehirlerindeki 40 kadar tanınmış Ermeni’yi şüpheli olarak tutuklarlar. Bunların arasında öğretmenler de vardır. Tılgadintsi de tutuklananlar arasındadır ve 9 ay tutuklu kalır, ardından da okuldaki görevine geri döner.

Merkez Okulu mütevelli heyeti üyeleri: Kevork Ekizyan, Garabed Der Bağdasaryan, Toros Demirciyan, Khosrov Kürkçüyan, Garabed Berberyan, Haygaz Gülbenkyan, Garabed Adanalyan, Hagop Demirciyan, Simon Demirciyan, Khaçadur Tevrizyan, Hagop Fermanyan, Hagop Tüfenkçiyan, Avedis Çıdigyan, Hovhannes Tanielyan, Hagop Vartigyan, Hagop Dikiciyan, Sarkis Tevrizyan, Manug Der Bağdasaryan, Krikor Ekizyan, Kevork Gürcüyan, Garabed Demirciyan, Ohan Taşçıyan, Garabed Soğigyan, Krikor Dökmeciyan.

Bu kişiler şehrin dört Ermeni mahallesinden seçilmekteydi: S. Hagop (Yukarı Mahalle), S. Garabed (Aşağı Mahalle), Sinamud (şehrin doğu kısmında) ve S. Isdepannos. Bu dağılım, Merkez Okulu’nun kendi mahallesi sınırlarının dışına taştığının ve şehrin tüm Ermenilerinin ortak mülkü olduğunun kanıtıdır.

1 Şubat 1909 tarihinden itibaren Merkez Okulu mezunları, “Dzovag” [gölcük] isimli el yazısı, 15 günlük bir edebiyat dergisi çıkartırlar. Dergi tek nüsha olarak çıkar ve her seferinde elden ele dolaşarak çok sayıda kişi tarafından okunur.

Bu okul öğretmenleri arasında şunları sayabiliriz:

Hagop Simonyan (Palu’nun Havav köyünden), Fransızca, coğrafya ve muhasebe öğretmeni
Mesrob Yeşilyan, İngilizce, fizik ve kimya öğretmeni
Misak Der Bağdasaryan
Sarkis Velegyan
Hovhannes Kabulyan (Eğinli); papaz Vartan Arslanyan
Ğazar, müzik öğretmeni
Hagop Oğasapyan
Garabed Soğigyan, kimya ve fizik öğretmeni
Mihran Arabyan
Hagop Havuzyan
Khaçadur Khaçigyan
Ğazar Manguni (Palu’nun Havav köyünden, İstanbul’da eğitim görmüş) kilise şarkıcılığı ve din öğretmeni
Arakel Efendi (İstanbullu), Türkçe öğretmeni
Mesrob Jamgoçyan (1880 Harput – 1940)
Armenak Hovagimyan
Hovhannes Kazancıyan
Hovhannes Kamburyan
Dr. Benne (Bedros Manugyan) (1881 Hüsenig – 1915)
Hampartzum Güleseryan
Haygazun Aramyan (1885 Zeytun – 1970)
Hagop Dinçyan
Dikran Pırigyan. [43]

Harput şehri, Yukarı Mahalle. Resimde, Surp Hagop Kilisesi (merkezdeki kubbeli bina) ve daha yukarısında Fırat Koleji görünmekte. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

Sımpadyan Lisesi (Aşağı Mahalle)

Yaklaşık 1895 tarihinde, Harput şehrinde, bölgenin eğitim ve kültür hayatını güçlendirmek, Ermeni velileri çocuklarını okula göndermeye teşvik etmek ve çocukları daha çağdaş yöntemlerle eğitmek amacıyla Sımpadyan Cemiyeti kurulur. Kurucuları, Ğazar Ağa Sarnetsyan, Sahag Ağa Tervizyan, Sarkis Ağa Gölcügyan, Partig Ağa, Khaçadur Efendi Tervizyan’dır. Cemiyet, S. Isdepannos ve S. Garabed kiliselerinin de bulunduğu şehrin Aşağı Mahallesi’nde faaliyet gösterir. Aşağı yukarı 1872 yılında Sımpadyan Cemiyeti’nin girişimiyle şehrin ilk ilkokulu açılır. Öğretmenlik yapmaları için Apraham Ayvazyan, Dikran Manavyan ve Partoğ Tataryan İstanbul’dan buraya davet edilir. Ders kitapları da başkentten getirtilir. [44]

İleriki yıllarda da Sımpadyan Cemiyeti aynı şekilde faaliyetlerini sürdürür. Kurucu üyelere yenileri eklenir, genellikle de kendi çocukları. Bunlar arasında Karekin Tüfenkçiyan, Sarkis Vartigyan, Kapriel Santurcuyan, Hovagim Pariçanyan sayılabilir. Cemiyet üyeleri Harput’un mahalle mekteplerindeki en başarılı öğrencileri seçip Sımpadyan’da öğretimlerini devam ettirmeye çağırırlar. Seçilen bazı öğrenciler: Sarkis Soğigyan, Hovhannes Harutyunyan (Tılgadintsi), Sarkis Tevrizyan, Garabed Yakupyan, Garabed Jamgoçyan, Mardiros Keligyan, Mardiros Aroyan, Hovhannes Gosdanyan, Aliksan Cokhalyan, Ağabab Aroyan, Garabed Kharaçyan, Kevork Tumanacyan, Yeğya Gölcükyan, Krikor Tütüncüyan.

Osmanlı-Rus Savaşı günlerinde (1877), resmi vergiler öyle yükselir ki artık Harput şehrinin zengin sınıfı için bile karşılanamaz bir hal alır. Bu şartlar altında şehirdeki Ermeni ağaların Sımpadyan Okulu’na verdikleri maddi destek kesilir ve bu da normal olarak okulun kapanmasına sebep olur. Ne var ki Ermeni kaynakları bu okulun kapanmasına bir başka sebep daha göstermektedir. İstanbul’dan gelen öğretmen Partoğ Tataryan ve birkaç mesai arkadaşı, Osmanlı otoriteleri tarafından “şüpheli” bulunurlar ve İstanbul’a geri gönderilirler. Bu öğretmenlerin yokluğu, derslerin düzenli işlenmesine mani olur ve bu nedenle de Sımpadyan Okulu kapanmak zorunda kalır. Okul 1884 yılında tekrar açılır ve bu defa müdürlüğünü okulun mezunlarından Tılgaditsi üstlenir. Kendisi 1888 yılında Yukarı Mahalle’deki Merkez Okulu’na müdür atanana kadar bu görevde kalır. Yeni açılan Sımpadyan Okulu’nda Mihran Hakasızyan (Sivaslı) ve Vahan Beşikturyan da öğretmenlik yapar.

Harput, 1876. “Sımpadyan” cemiyeti üyeleri. Oturanlar, soldan sağa: Sahag Tervizyan, Kevork Santurcuyan, Sarkis Vartigyan, Garabed Gonsdanyan. Ayaktakiler, solda sağa: Hagop Tekmeciyan, Mıgırdiç Hampartsumyan, Mardiros Kamburyan. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

1886 yılında okul taşınır ve daha büyük sınıflara ve daha yüksek duvarlara sahip S. Isdepannos Kilisesi’nin bünyesine yerleşir. Burada Tılgadintsi’yle birlikte Manug Dzeron (1862 Parçanc – 1938) ve Guyr (kör) Sarkis (Sarkis Zaduryan) da öğretmenlik yapar. Bu dönemde Bedros Turyan’ın (1851-1872) “Sev Hoğer” (kara topraklar), “II. Arşak” ve “Vani Sovı” (Van’ın kıtlığı” oyunları gibi tiyatro gösterileri de sergilenir.

Sımpadyan Okulu’nun tanınmış öğretmenlerinden olan Bedros Atamyan, bu kurumun temel taşlarından sayılır. Çemizgezek doğumludur ve İstanbul’da yaşamaktayken Sımpadyan Okulu’ndan öğretmenlik teklifi alır. Harput’taki öğretmenlik yıllarında Osmanlı otoriteleri tarafından tutuklandığı ve uzun yıllar tutuklu kaldığı bilinmektedir. Ermeni kaynaklarına göre memleketi Çemişgezek’i ziyarete gitmesi, “milliyetçi faaliyette bulunma şüphesiyle” tutuklanmasına sebep olmuştur. Erzurum’daki hapishanede tutulur ve ancak 1908’de serbest bırakılır.

Bildiğiniz gibi ileride tanınmış Ermeni yazarlarından biri, Tılgadintsi, olacak Hovhannes Harutyunyan Sımpadyan’dan mezundur. Diğer tanınmış mezunları arasında Kisag mahlasıyla bilinen Süryani Arakel G. Bedigyan (1860 Harput – 1902) vardır. İstanbul ve Bardizag’ta (Bahçecik) görevde bulunmuştur. Erzurum’daki Sanasaryan Okulu’nun kurucularından Sarkis Soğigyan da buradan mezundur.

Harput şehrindeki ilk tiyatro gösterileri Sımpadyan Cemiyeti’nin girişimleriyle gerçekleşir. Bunun gerçekleşmesinde okulun öğretmenlerinden Bedros Atamyan’ın büyük rolü olur. Böylece okul kurulduktan birkaç yıl sonra, “Kaç Vartan”, “Hayg Nahabed” ve başka Ermeni hikâyelerini konu alan gösteriler sergilenir. Bu gösterilere Osmanlı yetkililerinin, valinin ve din adamlarının da katıldığı belirtilir. Oyunda, Hovhannes Harutyunyan (Tılgadintsi), Nigoğos Tenekeciyan, Garabed Soğigyan, Khaçadur Tervizyan, Hovhannes Pilibosyan, Mıgırdiç Dinçyan da rol alır.

Sımpadyan Okulu’nun erkekler kısmı bir ilkokul ve bir ortaokuldan oluşmaktaydı. 1886 yılından itibaren okul bünyesine kızlar kısmı da eklenir. Çizmeciyan, Aşağı Mahalle’de kız okulu açılmasını, buranın Türklerin yoğun olarak yaşadıkları Yukarı Mahalle’den çok uzak olmasıyla açıklar. Diğer bir deyişle, Ermenileri Sımpadyan bünyesinde bir kız okulu açmaya güvenlikle ilgili kaygılar itmiştir. Buraya Yukarı Mahalle’den de kız öğrenciler gelir. Yukarı Mahalle’den gelen kız öğrencilerin her sabah peçe takıp grup halinde toplandığı ve öğretmenleri Repega Santurciyan önderliğinde çarşıdan ve Türklerin yaşadığı sokaklardan geçerek okula geldikleri anlatılır. Akşamları da yine aynı şekilde Yukarı Mahalle’deki evlerine dönüyorlardı.

Harput, 1913. Yeni Sımpadyan cemiyeti yönetim kurulu. Oturanlar, soldan sağa: Armenak Tervizyan, Donabed Lüleciyan, papaz Vartan Arslanyan, K. Vartigyan, Hovsep Malyemezyan. Ayaktakiler, soldan sağa: K. Goşgaryan, Keğam Samuelyan, Hagop Fermanyan, Hovhannes İsrayelyan. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

Sımpadyan’ın kız bölümünün ilk mezunları: Hripsime Yeramyan (evlendikten sonra Takesyan), Lusya Tervizyan (evlendikten sonra Dinçyan), Nazlı Sarnetsyan (evlendikten sonra Öksüzyan), Maritsa Der Isdepanyan.

İlk müdire Bayan Partoğyan’dır. Eğitim kadrosunda Maryam Enfiyeciyan (evlendikten sonra Avakyan), Bayan Khumar, “Topal öğretmen”, Bayan Elbis (İstanbul’dan), Repega Santurciyan, Repega Kürkçüyan (evlendikten sonra Torosyan), Maritsa Sırabyan, Der Mesrob, Sultan-Araksi Nalbantyan, Ağavni Taşçıyan, Ağavni Harutyunyan, Satenik Harutyunyan, Terviz Khoruşyan, Baydzar Nahigyan, Makruhi Gudanyan, Yester Malyemezyan, Ağavni Yeşilyan, Hripsime Yeramyan, Yeğisapet Hagopyan ve Hayganuş Kayacıyan gibi isimler vardır.

Sımpadyan Okulu 1895 Hamidiye Katliamları’ndan sonra kapalı kalır. Yeniden açıldıktan sonra sadece “Kız Lisesi” adı altında kızlar bölümü eğitim vermeyi sürdürür. Bu yıllarda okulun müdürlüğünü, aynı zamanda din ve tarih öğretmeni olan papaz Vartan Arslanyan (1863 Eğin – 1915’te öldürülür) yürütür.

1908 Osmanlı Nizamnamesi’nin ilanıyla Sımpadyan Cemiyeti yeniden yoğun çalışmalarına başlar ve bu defa Yeni Sımpadyan Cemiyeti adını alır. O yıllarda kız lisesi iyice gelişir, yeni kitaplarla kütüphanesi zenginleştirilir, burada konuk öğretmenler dersler verir ve sık sık tiyatro oyunları sergilenir. Oyunların bazıları, Türk resmi görevliler nezaretinde Türkçe oynanır. Ermenice oynanan oyunlar arasında “Artsunki Hovidı” [gözyaşı vadisi] (Avedis Aharonyan), “Ukhdıvadzner” [adanmışlar] ve Tılgadintsi’nin eserleri vardır. Bu yeni dönemde idare heyeti üyeleri, papaz Vartan Arslanyan, Donabed Lüleciyan, Hagop Fermanyan, Armenak Tervizyan, Hovsep Malyemezyan, Keğam Samuelyan, K. Goşgaryan, Hovhannes İsrayelyan ve K. Vartigyan’dır. Yine bu yıllarda, okuldan mezun olan kız öğrenciler, Sımpadyan Cemiyeti’ne destek olmak amacıyla “Arşaluys Hayuhik” (Ermeni Kızlarının Şafağı) adındaki kendi derneklerini kurarlar. [45]

S. Garadeb Kilisesi İlkokulu (Aşağı Mahalle)

Aşağı Mahalle’deki Surp Garabed Kilisesi’nin yanında, Süryani Mahallesi’nin çok yakınında bulunur. Kilise 1870’lerde yeniden inşa edilmiştir. Okul binası ikinci kattadır. Birinci kat iç avlu vazifesi görür ve burada yazın ders işlenir. Binanın bu bölümü aynı zamanda kilisenin de dış dehlizidir. Burada önünde su teknesi olan bir çeşme de vardır ve semt sakinleri buradan su almaya gelirler.

İlkokula sadece erkekler alınır. I. Dünya Savaşı öncesinde S. Garabed Okulu’nun yıllık 60-70 öğrencisi bulunmaktadır. Eğitimi tamamlayanlar genellikle ya bir işe atılırlar ya da başka bir kurumda eğitimlerine devam ederler. 1880 yılında Hagop Simonyan okul müdürü olur ve onun sayesinde yeni düzenlemeler getirilir ve okul hızlı bir gelişme gösterir.

İlkokulun mütevelli heyetinde Dikiciyan, Gölcügyan, Fermanyan, Zulumyan, Tevrizyan, Tüfenkçiyan, Yeğyayan, Vartigyan, Tumacanyan aileleri bulunmaktaydı. Başlarda Hovsep öğretmen, Garabed Cakhalyan, Krikor öğretmen ve peder Arisdages Rupenyan, daha sonra ise Hagop Pariçanyan, Hampartzum Kazancıyan, Hımayak Khazoyan, Vahan Şalyan (ileride papaz Kurken), Levon Lüleciyan (1880 Harput – 1965) burada öğretmenlik yapmıştır. [46]

Harput, Aşağı Mahalle. Ermeni anaokulu öğrencileri ve görevlileri. Öğretmenler, oturanlar, soldan sağa: Hayganuş Avakyan, İsguhi Hekimyan, Viktorya Kalusdyan. Hekimyan ve Kalusdyan’ın ortasında oturan ise papaz Vartan Arslanyan. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

Aşağı Mahalle Kız Okulu

Ermeni Protestan cemaatine aittir. Aşağı Mahalle’de, Leği çeşmesinin yukarısında bulunur. İki katlı bir binadır, karşısında şehrin tarihi kalesi bulunur ve Katolik eğitim kurumlarına çok yakındır. Başlarda basit bir ilkokulken, 1900’den sonra ortaokul kısmı da açılır. Her sene ortalama 150-200 öğrencisi olurdu, bu öğrenciler yüksek eğitim görmek için çoğunlukla Fırat Koleji’ne devam ederlerdi.

Okulun müdiresi Papel İsguhi Aroyan’dı. Öğretmenleri: Markarid Tenekeciyan, Ağavni Taşçıyan, Armenak Hovagimyan, Karekin Konstanyan, Hagop Bedrosyan, Giragos Khaçaduryan, Aşur Yusuf. Mütevelli heyetinde Nigoğos Tenekeciyan, Aşur Yusuf ve Garabed öğretmen vardı. [47]

Sinamud Okulu

Bu semtte bir mahalle mektebi vardı ve yılda yaklaşık 45 öğrencisi olurdu. Okulda papaz Mardiros, Muratyan ve papaz Ananya öğretmenlik yapmaktaydı. [48]

S. Isdepannos Okulu

Şehrin Keşiş Meydan denilen bölgesinde, Surp Isdepannos Kilisesi’ne bitişik bir okuldu. Kilise 1880’lerden yeniden inşa edilmiştir. Okul iki katlıydı ve yılda 50-60 öğrencisi olurdu. Sadece erkek öğrenciler kabul edilirdi. İlkokulu bitirip eğitimine devam etmek isteyenler çoğunlukla S. Hagop Merkez Okulu’na (“Kırmızı Kolej”) veya Fırat Koleji’ne giderlerdi.

Kuruluş dönemlerinde S. Isdepannos Okulu’nun tanınmış öğretmenleri arasında Manug öğretmen, Vahan Şalyan, diyakoz Sarkis Dinçyan, papaz Kevork, papaz Taniel, daha sonraki dönemlerinde ise Kör Sarkis (Sarkis Zaduryan) vardı. Uzun zaman eski yöntemlerle –dayak bu yöntemlerin başına geliyordu– eğitim verilmiştir. Fakat 1900’lerden sonra sistem değişir. Bu dönemde ilkokul müfredatına matematikteki dört işlem, Nareg okumaları ve kilise şarkıları haricinde coğrafya, Fransızca, Türkçe ve İngilizce de eklenir. [49]

Harput, Aşağı Mahalle. Surp Isdepannos Okulu öğrencileri ve öğretmenleri. Alttan ikinci sırada, soldan üçüncü kişi (bıyıklı olan) Levon Lüleciyan. (Kaynak: Levon Lüleciyan arşivi. Sevag Yaralyan’a (Los Angeles) teşekkür ederiz.)

Harput, Aşağı Mahalle. Resmin en önünde Kapusenlerin kilisesi ve okulu görünmektedir. Sol, üstte Surp Isdepannos Kilisesi (kubbeli bina), onun hemen arkasında, sağ tarafta da Türklerin camisinin minaresi görünmektedir. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

Kapusenlerin Kız ve Erkek Okulları

Bu okullar 1893 yılında, şehrin Aşağı Mahalle’sinde, kale surlarının altında kurulmuştur. Kapusen rahiplerinden Ludovic kurucularıdır.

Ermenice eğitim veren erkek bölümü ilk ve ortaokuldan oluşmaktaydı. Her sene ortalama 200-250 öğrenci bu okula giderdi. Burada ücretsiz eğitim verildiğini de eklemek gerekir. Buraya Aşağı Mahalle’deki Ermeniler ve Süryanilerin yanı sıra Yukarı Mahalle ve Hüsenig’ten de öğrenci gelirdi. Daha çok çocuklarının eğitimi karşılama gücü olmayan ailelerin çocuklarıydı bunlar. Yüksek öğrenim görmek isteyen öğrenciler genellikle Mezire’deki Kapusen Koleji’ne devam ederlerdi. Harput’taki bu Kapusen Okulu’nda, 1895-1897 yılları arasında Rupen Zartaryan öğretmenlik yapar ve daha sonra öğretmen olarak Mezire’deki Merkez Okulu’na (Getronagan Varjaran) geçer. Kapusenlere ait bu ilkokulun tanınmış öğretmenleri arasında Keğam Samuelyan, Aram Sırabyan (1915’te öldürülür), Sarkis Berberyan, Bedros Tenekeciyan, Abuna Adrianosyan, Père Louis Minasyan (1879 Harput – 1956), Hovagim Demirciyan, Garabed Ğazarosyan, Mehmet Efendi, Kaspar Rupenyan, Karekin Deveciyan ve Suryan Daşo sayılabilir.

Okul dışında öğrencilerin her sabah Latince düzenlenen Katolik ayinine, akşamları da teşbih çekme dualarına katılmaları zorunluydu.

Kız lisesine Saint Claire deniyordu. Bu da Aşağı Mahalle’deydi. Okul binaları daha önce Süryani Kapan ailesinin mülkleriydi, Kapusen rahipleri bu binaları onlardan satın alarak eğitim kurumlarına dönüştürmüşlerdir. Yılda ortalama 200-250 kız öğrenci burada lise eğitimi görmektedir. İlk yıllarda okul müdürlüğünü peder Ludovic üstlenir. Daha sonra Azniv Minasyan (evlendikten sonra Kayıkçıyan) müdürlük yapmıştır. Şara ve Şamiram isminde iki Süryani öğretmen de onun yardımcılığını üstlenmiştir. Azniv Minasyan’dan sonra bu göreve Fırat Koleji mezunu ve orada öğretmenlik de yapmış olan kız kardeşi Yüğaper Minasyan getirilir.

Öğretmenleri arasında Tıjkhuhi Şuşanyan, Azniv Minasyan, Maryam Berberyan, Maryam Boyacıyan, Maryam Taşçıyan, S. Tenekeciyan, Y. Garabedyan vardır. En tanınmış öğretmeni Mıkhitaryan Tarikatı üyesi peder Tateos Tovmacıyan’dır (1864 Harput – 1935). 1898’den 1904’e kadar Ermeni dili, Ermeni edebiyatı ve Ermeni tarihi derslerini verir. 1904 yılından itibaren lise müdürlüğünü Bayan Gamot (Fransız) üstlenir. Okuldaki kız öğrenciler üç dil öğrenirler: Fransızca, Ermenice ve Türkçe. Elişi ve dikiş dersleri de verilirdi. [50]

Kapusen Okulu-Yetimhanesi

Bu okul-yetimhane 1895 Hamidiye Katliamları’ndan sonra kurulur. Şehirdeki kale yıkıntılarının yakınlarındadır, solundaki küçük tepecikte Ermeni mezarlığı vardır. Père Rafael müdür, Frer Ferdinand ise müdür yardımcısıdır. Birkaç sene eski bir binada hizmet verdikten sonra daha geniş bir bina inşa edilir. Karma olan okulda yaklaşık 300 çocuk eğitim görmektedir. [51]

1)Peder Rafael. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

2)Harput, Aşağı Mahalle. Kapusen Tarikatının kilise ve okulu. Sağda şehrin harabe kalesi, sol taraftaysa tepenin yamacındaki Ermeni mezarlığı görünmektedir. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

Süryani Okulu (Aşağı Mahalle)

Harput şehri, sağda Süryani mahallesi ve Süryanilere ait olan Surp Asdvadzadzin Kilisesi görünmektedir. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

Aşağı Mahalle’de, şehirdeki Süryanilerin neredeyse dip dibe yaşadıkları, Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nin de bulunduğu kısımdadır. Süryani okulu basit bir ilkokuldur. Harput Süryanilerinin Ermenice konuştuklarını ve çocuklarını Ermenice eğitim veren kurumlara (Fırat Koleji, Sımpadyan Okulu, Merkez Okulu, Fransız Koleji vb.) gönderdiklerini belirtmek gerekir. [52]

Fotoğraf Albümü

Venedik’te Mıkhitaryanlar tarafından 1733 yılında basılmış, Fırat Koleji mühürlü bir Kitabı Mukaddes. Kitap okulun tanınmış öğretmenlerinden Hovhannes Bucikanyan’a (1873-1915) aittir ve günümüzde torunu Adom Bucikanyan’ın şahsi kütüphanesindedir.

1)Harput, 1865. Gravür, Amerikan Misyonuna ait İlahiyat Lisesi (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

2)Harput. Gravür, Amerikan Misyonuna ait İlahiyat Lisesi (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

3)Harput, 1867. Gravürün ortasında Amerikan Misyonuna ait İlahiyat Lisesi görülmektedir. Bu tarihte kolejin binalar henüz inşa edilmemiştir. Öndekiler ise Ermenilere ait evlerdir. (Kaynak: Hans-Lukas Kieser, Der verpasste Friede. Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839-1938, Chronos, Zürih, 2000)

1)Fırat Koleji, 1889 öğretmen kadroso. Oturanlar, soldan sağa: Nigoğos Tenekeciyan, Khaçadur Nahigyan, M. A. Melkon, Hovhannes Garabedyan, Mesrob Yeşilyan. Ayakta, soldan sağa: Karekin Beşgötüryan, Garabed Lüleciyan, Khaçadur Benneyan, Harutyun Avakyan, Hapet Pilibosyan. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

2)Harput. Fırat Koleji pedagoji kısmı. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

3)Harput İlahiyat Lisesi’nin 1906 yılı öğrencileri ve öğretmenleri. (Kaynak: Hans-Lukas Kieser, Der verpasste Friede. Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839-1938, Chronos, Zürih, 2000)

1)Harput. Fırat Koleji 1897 yılında mezun olan kız öğrenciler. Oturanlar, soldan sağa ikinci Mary L. Daniels ve üçüncü Mary W. Riggs. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

2)Birleşik Devletler, 1900. Harput Eğitimsever Cemiyeti yönetim kurulu üyeleri. İlk sıra, soldan sağa: Mağak Berberyan, Vartan Giragosyan, Kevork Soğigyan, Markar Hovhannesyan. İkinci sıra, soldan sağa: Armenak Ekmekçiyan, Hagop Tumanacıyan, Khaçadur Zakaryan. (Kaynak: Manug K. Çizmeciyan, Harpert yev ir zavagnerı, Fresno, 1955)

3)Harput, 1860’lı yıllar. İlahiyat Lisesi mezunları. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)

Fırat Koleji, öğrenciler Harput ovasında futbol oynarken. (Kaynak: Catalogue of Euphrates college, 1911-1912, Harput, Türkiye)

1) Fırat Koleji, beden eğitimi sırasında öğrenciler. (Kaynak: Catalogue of Euphrates college, 1911-1912, Harput, Türkiye)

2) Fırat Koleji, spor müsabakalarında ödül kazanan kolejliler. (Kaynak: Catalogue of Euphrates college, 1911-1912, Harput, Türkiye)

Fırat Koleji. “Kendi yatağı ve döşeğiyle, koleje yeni gelen bir öğrenci.” (Kaynak: Catalogue of Euphrates college, 1911-1912, Harput, Türkiye)

Fırat Koleji atölyesi, öğrencileri ve üretimleri. (Kaynak: Catalogue of Euphrates college, 1911-1912, Harput, Türkiye)

Fırat Koleji, erkek ilkokulundan bir kare. (Kaynak: Catalogue of Euphrates college, 1911-1912, Harput, Türkiye)

[1] Hapet Pilibosyan (editör), Hişadagaran Yeprad Koleci, 1878-1915 (Fırat Koleji Hatıratı), Boston, 1942, s. 39-42.
[2] Selçuk Akşin Somel, The modernization of public education in the Ottoman Empire, 1839-1908, Brill, Leiden/Boston/Köln, 2001, s. 42-43.
[3] Somel, s. 202-204; Benjamin C. Fortna, Imperial classroom. Islam, the State, and Education in the Late Ottoman Empire, Oxford University Press, Oxford/New York, 2002, s. 50-60.
[4] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı (Harput ve altın ovası), 1959, New York, s. 315, 405; Pilibosyan, Hişadagaran Yeprad Koleci, s. 24-25.
[5] Manug B. Dzeron, Parçanc Küğ, Hamaynabadum (1600-1937) (Parçanç köyü tarihi), Boston, 1938, s. 177.
[6] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 803.
[7] Dzeron, Parçanc Küğ, Hamaynabadum, s. 177; G. H. Aharonyan (editör), Hüseynig, “Hayrenik” Matbaası, Boston, 1965, s. 41.
[8] Dzeron, Parçanc Küğ, Hamaynabadum, s. 177.
[9] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 311-315; Aharonyan (editör), Hüseynig, s. 42.
[10] A. g. e., s. 41.
[11] Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 317-318.
[12] Garabed Lüleciyan, “Harperti hayutyan gırtagan nakhgin vicagı” (Harput Ermenilerin eski eğitim durumu), Hişadagaran Yeprad Koleci içinde, s. 25-26; K. Mıkhitaryan, Mer Küğı Tadem (köyümüz Tadem), Hayrenik Matbaası, Boston, 1958, s. 54; “Vasın Meğats Merots” (Günahlarımıza Dair), Tılgadintsi’nin Yerger (Eserleri) isimli eseri içinde, Kilikya Katolikosluğu baskısı, Antilyas, 1992, s. 32-33.
[13] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 327-328; Stina Katchadourian (editör), Great need over the water. The letters of Theresa Huntington Ziegler, missionary to Turkey, 1898-1905, Gomidas Institute, Ann Arbor, Michigan, 1999, s. 63; Pilibosyan, Hişadagaran Yeprad Koleci, s. 37-38.
[14] Frank Andrews Stone, ‘The heritage of the Euphrates (Armenia) College’, Richard Hovannisian, Armenian Tsopk/Kharpert içinde, Mazda publishers, Costa Meza, California, 2002, s. 211.
[15] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s.328-329, 364; Stone, The heritage of..., s. 177-178; Catalogue of Euphrates college, 1911-1912, Harput, Türkiye, s. 6.
[16] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 330.
[17] Hans-Lukas Kieser, Der verpasste Friede. Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839-1938, Chronos, Zürih, 2000, s. 196; Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 330-331.
[18] A. g. e., s. 138-139.
[19] Stone, The heritage of..., s. 216.
[20] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 340.
[21] Frank Andrews Stone, Academies for Anatolia. A study of the rationale, program, and impact of the educational institutions sponsored by the American Board in Turkey, 1830-2005, Caddo Gap Press, San Francisco, 2006, s. 173-174; Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 332, 363; Catalogue of Euphrates college…, s. 13.
[22] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 334, 336.
[23] A. g. e., s. 346-347, 358-360, 365; Pilibosyan, Hişadagaran Yeprad Koleci, s. 16.
[24] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 338; Stone, Academies for Anatolia, s. 170.
[25] Manug K. Çizmeciyen, Harput yev Anor Zavagnerı (Harput ve Evlatları), Fresno, 1955, s. 413-415.
[26] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 322-324.
[27] A. g. e., s. 326; Pilibosyan, Hişadagaran Yeprad Koleci, s. 44-45.
[28] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 327-330; Çizmeciyen, Harput yev Anor Kavarnerı, s. 128-133.
[29] Catalogue of Euphrates college…, s. 37; Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 333.
[30] Catalogue of Euphrates college…, s. 38.
[31] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 328, 333; Dzadur Berberyan, Harperti Gırtagan Hasdadutyunnerun dzakumın u Zarkatsumı (1825-1925) (Harput’taki Eğitim Kurumlarının Kuruluşu ve Gelişimi), Paris, 1993, s. 32-114.
[32] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 335, 371-378.
[33] A. g. e., s. 358-359.
[34] A. g. e., s. 333-334.
[35] Stone, Academies for Anatolia, s. 171.
[36] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 341-343; Çizmeciyen, Harput yev Anor Zavagnerı…, s. 134.
[37] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 336; Çizmeciyen, Harput yev Anor Zavagnerı…, s. 134-135.
[38] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 349-350.
[39] A. g. e., s. 333.
[40] Catalogue of Euphrates college…, s. 39.
[41] A. g. e., s. 40.
[42] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 348-350.
[43] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 389-401, 603-609, 622-623; Çizmeciyen, Harput yev Anor Zavagnerı…, s. 149-152, 355-357.
[44] A. g. e., s. 140.
[45] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 402-408, 491; Çizmeciyen, Harput yev Anor Zavagnerı…, s. 142-148, 157-158.
[46] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 489-493; Çizmeciyen, Harput yev Anor Zavagnerı…, s. 102.
[47] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 504.
[48] Çizmeciyen, Harput yev Anor Zavagnerı…, s. 102, 152.
[49] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 495-498; Çizmeciyen, Harput yev Anor Zavagnerı…, s. 102, 152.
[50] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 501-503; Çizmeciyen, Harput yev Anor Zavagnerı…, s. 159-161; Kieser, Der verpasste Friede…, s. 93, 208-210.
[51] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 434-345.
[52] A. g. e., s. 510-513.