Van Şehrindeki Kiliseler

Yazar: Robert Tatoyan 12/09/2018 (son değişiklik: 12/09/2018), Çeviren: Sevan Değirmenciyan

XIX yy. sonu ve XX. yy. başlarında Van’da 12 işle kilise bulunmaktaydı. Bunlardan yedisi şehir merkezinde, beşi ise Aykesdan mahallesindeydi.

S. Boğos-Bedros ve S. Arakel kiliseleri bitişikti ve bir araduvarla ayrılmışlardı birbirlerinden. Bu nedenle Vanlılar bu kiliseleri “kilise kilise üstünde” veya “çifte kilise kayalık taş üstünde”. Kiliseler Merkez’de bulunan ana meydanın kuzey tarafındaydı.

Kilise binaları ve avluları harika ve çok sağlam bir yapıya sahipti, tamamen yontulmuş taşlarla inşa edilmişti. S. Boğos kilisesi 8x12 dış ölçülere sahipti, dikdörtgen ve kubbe merkezli bir dua alanına sahipti ve “büyük ve kubbeli” olarak tanımlanıyordu. Kilise bazilika şekline sahipdi.

XIX yy. sonu-XX yüzyıl başında S. Boğos işlek, fakat S. Bedros yarı harabe bir durumdaydı. 1850’lerde S. Boğos kilisesinde iki ruhani vardı [1].

Şehir merkezinde bulunan S. Boğos-Bedros Kilisesi, iç görüntü (Kaynak: Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du Génocide, Paris, 1992)

Suriçi’nin merkez kilisesiydi. Bitişiğinde Ruhani Önderlik binası bulunurdu. Küçük kubbeli bir kiliseydi. Her Cuma kilisede Kutsal Sofra ayini icra edilirdi. Varak ve Haç yortularında merkezdeki kiliselerin tüm ruhanileri ve halk burada toplanırdı. 1850’lerin ortalarında S. Nişan’da iki ruhani görev yapmaktaydı [2].

Kilise Merkez’de bulunan çarşının kuzey-doğusundaydı. Oruç ve büyük yortularda genellikle esnaf aileleri bu kiliseye gelir dua ederlerdi. Geniş ve muhteşem bir kiliseye olarak tasvir edilen kilise binası, konumu ve sahip olduğu manzara itibariyle saygı uyandıran bir yerdi.

Tarihe malolmuş ruhaniler olan Yeremya Devgants ve Karekin Sırvantzyants bu mabedte sık-sık vaaz etmişlerdir [3].

Van şehrinin panoraması. Fonda Varak Dağı görülmekte (Kaynak: Mişel Pabucyan arşivi)

S. Sahag kilisesinin yakınında bulunurdu. Ahşap bir yapıya sahipti, sade ve gösterişsiz bir kiliseydi. Esnafların toplantı salonu olarak kullandıkları ve Kutsal Sofra ayini için gerekli mihraba sahip bir avlusu vardı sadece. Van’da milli veya toplumsal önemli bir olay olduğunda esnaf ve dükkan temsilcileri S. Stepannos’ta toplanıp olayı masaya yatırıp tartışırlardı. 1850’lerin ortalarında S. Sahag ve S. Stepannos kiliselerinde iki ruhani görev yapmaktaydı [4].

Van Eski Şehrin Van Kalesi’nden görünümü (Kaynak: Ermenistan Tarih Müzesi, fotoğraf: A. Vruyr, 1916)

Kilise S. Sahag kilisesinden yaklaşık beş dakikalık uzaklıkta, kayısı (Ermenice Dziran) ağaçlarıyla dolu ve bol yeşillikli bir bahçe içinde bulunmaktaydı. Küçük ve narin hatlara sahip bir binaydı.

Kilise alanında hastalıkları iyileştirici, mucizevi özellikleriyle ünlenmiş küçük bir su kaynağı vardı. “Dziranavor Asdvadzadzin güçlü idi. Güllüklerle ve mumlarla orayı ziyaret eden ve kilisesinden çıkan kutsanmış suyla yıkanan bila istisna her Türk ve Ermeni imanlılar onun mucizelerine tanık olmuşlar ve her çeşit ağrılarına derman bulmuşlardır”, diye aktarmakta zamane bir tanık.

Çarşamba ve bayram günlerinde kilisede ayin yapılmaktaydı.

1850’lerin ortalarında kilisede bir ruhani görev yapmaktaydı [5].

İncil. Minyatürler Zakarya Avantsi’ye ait. Van bölgesi. Yerevan’daki Mesrob Maşdots El Yazmaları Kitaplığı-Madenataran’da muhafaza edikmekte No:2804 (Kaynak: Armenian Miniatures from the Matenadaran Collection, Nairi Publishing House, Yerevan, 2009)

Kilise Van’ın en eski kiliselerinden biriydi. Bina hakkındaki ilk bilgiler XIV yy.’dan bize ulaşmakta. XIX. yy. sonlarında ve XX. yy. başlarında kilise kompleksinde S. Diramayr ve bitişiğinde bulunan S. Hreşdagabedats kiliselerinden ve şehrin ilk Ermeni eğitim kurumlarından olan “Hisusyan” okulundan ibaretti.

Kilise taşınmaz ve taşınır varlıklarla zengin bir kurumdu. Altın, gümüş ve değerli taşlarla bezeli kutsal emanetler barındırmaktaydı. “Mmar has” veya “Malhas” adlı mucizevi bir İncil’i de vardı.

1850’li yıllarda iki ruhani burada görev yapmaktaydı [6].

1743’te Van’da hazırlanmış Eçmiadzin Katedralinin haleli maketi. 142x33x36 cm. Eçmiadzin Müzesi’nde muhafaza edilmekte (Source: Osep Tokat, Armenian Master Silversmiths, Tigran Mets Printing House, Yerevan, 2005)

S. Vartan kilisesi S. Diramayr kilisesinin doğusundaydı. Efsaneye göre, V. yy.’ın ikinci yarısında Vartan Mamigonyan’ın kızkardeşi Şuşanig tarafından tesis edilmiş. S. Vartan kilisesi erken Orta Çağ kilisesi ve geç Orta Çağ’da inşa edilmiş avludan ibaret bir kompleksdi. Dışardan 8.5x10.4 metre ölçülerine sahip, dikdörtgen ve kubbeli idi.

S. Vartan Kilisesi içten tuğla yapılıydı. Mabedin dış duvarlarının sahip olduğu 2 mertelik kalınlık dikkat çekiciydi. Bu durum iç cephede 1 metre derinlikte duvara gömülü kemerler yapma imkanı vermişti.

Kilisenin ananevi yıllık kutlaması Karnaval pazarından bir önceki Perşembe günü “ruhani bir hazırlık ve ... kadın, erkek ve okul öğrencilerinin geniş katılımı” ile yapılırdı. Kevork Şerents “önceden hazırlanan ve özenle ele alınan” “Vaspuragan’daki en büyük kutlama ve başlıca tören” olarak nitelemekte bu bayramı.

1881’de kilisenin bitişiğine Şuşanyan adında Van’daki ilk kız okulu açılır.

1850’lerin ortasında S. Vartan’da iki din görevlisi vardı [7].

Haygavan S. Asdvadzadzin Kilisesi (eski manastır) Yedi Horan Kilisesi, Haygavank, Hankutselo Vank ve Otevank isimleriyle de tanınmıştı. Şehir merkezinden Aykesdan’a giden iki büyük caddenin üzerindeydi. Kilise bitişiğinde bir de Ermeni mezarlığı vardı. XI.-XII yy. inşa edilmiştir.

Kilise birbirinden sütünlarla üç salonlu bir bazilika şeklindeydi ve geniş avlusuyla dikkat çekiyordu. Merkez salon Hazaraşen adlı verilen üç katmanlı bir çatıyla örtülmüştü. Kilise çatısı Van bölgesine has açıklıklarla topraktan yapılmıştı.

Arark S. Asdvadzdazin Kilisesi ve meydanı (Kaynak: Bedo Yeghyayan arşivi, Londra)

Yedi Horan olarak anılmasının nedeni ise, mihrabın üzerinde bulunan üç mihrabın dışında, alt kısmında da bulunan mihraplardı. Mavi, yeşil ve kırmızı haç adlı bu mihraplarda birer haçtaşı da vardı. Vanlılar bunlara mucizevi özellikler atfeder, ateşli hastalar gelir, secde eder ve mihrapların havuzlarından şifa dilenip yıkanırlardı.

Kilise içinde dua alanından ahşap bir çitle ayrılmış bir de okul vardı.

1850’lerde kilisede iki din görevlisi vardı [8].

Arark S. Asdvadzadzin kilisesi veya Ayrharuyts Aykesdan mahallesinin güneyinde, aynı adlı meydanda bulunurdu. XII. yy. inşa edilen kilise kompleksi XX. yy. başlarında çan kulesi, mabed ve zeytin yağı ve hasat için ayrılan binalardan ibaretti.

1883-84 yıllarında kilise restore edilir. Bu esnada sahip olduğu alan genişletilir, yeni pencereler yapılır ve kubbe eklenir. Yenileme çalışmaları için sadece Van Ermenileri değil, belli başlı Türk ileri geleneler de maddi yardım sağlamışlardı.

Van, Aykesdan (Bağlar) Mahallesi (Kaynak: Mişel Pabucyan arşivi)

Kilise büyüklüğü ve ihtişamı ile göze çarpıyordu. Devasa bir konuma sahip geniş bir binaydı. Avlu ve dua alanına 3-5 bin kişi sığardı. Kadınlara tahsis edilmiş iki katlı bir yukarı odası, iki yanda da küçük mihraplara sahipti. Kubbeli bir bazilika formuna sahip kilise çan kulesi, avlu ve ana bina dahil 45 m. uzunluğa ve 17 m. genişliğe sahipti.

Kilise bitişiğinde hassa mimarı Boğos Takvoryan tarafından inşa edilmiş S. Tarkmançats karma okul binası bulunmaktaydı.

Kilise çevresinde, meydan etrafında esnaf, parakende ve benzer dükkanlar, büfeler, hanlar vs. vardı.

1850’lerde kilisede 6 din görevlisi bulunmaktaydı. Bu sayı Van’daki diğer kiliselere oranla en fazla olandı [9].

Haygavan S. Asdvadzdazin Kilisesi, iç görüntü (Kaynak: H.F.B. Lynch, Armenia. Travels and Studies, Vol. II, London, 1901)

Van Aykesdan mahallesinin tam merkezinde bulunan kilise büyüklü ve küçüklü Ermeni mahalleleriyle kuşatılmıştı. 1830’da orada bulunan bir şapel üzerine inşa edilen kilise bitişiğine kadınlar için öngörülmüş bir de şapel vardı. Okul da tesis edilmişti.

Temmuz 1896’da kırım zamanı birçok yetim ve dul kadın, yaralı ve çevre köylerden gelen kaçkın kilise ve okul binaları sığınır.

Arark S. Asdvadzadzin kilisesi ve meydanda toplanmış cemaat (Kaynak: Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du Génocide, Paris, 1992)

Noraşen S. Asdvadzadzin ahşaptan yapılmış çift kubbeleriyle Aykesdan’ın en çekici kiliselerinden olmuş. 1902 tarihinde K. Şerents hem okulun, hem kilisenin diğer mahallelerin kilise ve okullarına nazaran daha iyi bir durumda olduğunu ve Noraşenliler sayesinde git gite daha da güzelleştiklerinden bahseder.

1850’lerin ortalarında kilisede görev yapan iki ruhani vardı [10].

Haynguys S. Asdvadzadzin kilisesi Aykesdan mahallesinin kuzey-doğusunda bulunan aynı adlı derenin sol yakasındaydı. X. yy.’da veya daha geç bir dönemde Vart Badrik Rışduni (VII-VIII yy.) tarafından Varak Dağı civarında görülen bir ateş sütununun yerine inşa edilmiş.

Haynguys S. Asdvadzadzin XIII-XVII yy. manastır olarak hizmet verdikten sonra 1648 depreminde terk edilmiş. XIX yy. başlarında mahalle kilisesi olarak yeniden inşa edilen kilise 1860 ve 1890 yıllarında özellikle en az 200 öğrenciye sahip bir okul binası da eklenerek restore edilmiş.

Haynguys S. Asdvadzadzin Kilisesi (Küçük Mabed) (Kaynak: Yervant Der Mıgırdiçyan, Vaspuragan Hazineleri, I. Cilt, Boston, 1966)

“Haynguyslar mahallesi sakinlerinin kiliseperverliği ve geleneklerine bağlılığı, atalarının dinine ve kilisesine olan bağlılıkları tüm Vanlılar nezdinde örnek ve bilinen bir durum. Bu nedenlerden dolayı da kilisenin taşınmaz ve taşınır varlıklarının sayısı günden güne artmıştır”, yazar K. Şerents.

1896’da kilise ve bitişiğinde bulunan binalar yıkılmış, daha sonra yeniden inşa edilmiştir.

Haynguys S. Asdvadzadzin kilisesi kubbeli idi, alçak bir mihraba ve ahşap çatıya sahipti. Kubbesi dışardan bakıldığında sekizgendi ve sekiz penceresi vardı. Kilise avlusu dikdörtgendi ve ortasında kandil şeklinde bir çan kulesi vardı.

1850’lerde kilisede 3 din görevlisi mevcuttu [11].

S. Hagop kilisesi Kilisesiz S. Hagop adıyla da bilinirdi. Aykesdan mahallesinin kuzeyinde, Aşağı Noraşen’deydi. 1639’da inşa edildiğinden Haynguys’daki kiliseden sonra Aykesdan’ın en eski kilisesi kabul edilmekteydi. Kiliseye az bir mesafede “Tukh Manug” adı verilen bir de şehitlik vardı (XIII yy.). XIX. yy.’da yarı harabe durumda bulunan bu mabede insanlar mum yakmak için gelirdi.

Kilise yakınında bulunan mahalle XIX yy. ikinci yarısı ve XX. yy. başlarında giderek Türklerin yaşadığı bir semt haline gelmişti. Ermeniler eski evlerini ucuz fiyata Türklere satıp Aykesdan’ın daha merkezi semtlerine taşınmışlardı.

Aradarestore edilen kilisenin bitişiğinde bir ilkokul vardı.

Kilisede mucizevi sayılan “Çarkhapan” (Kötülük Engelleyen) adındaki İncil muhafaza edilmekteydi. Her Cumartesi Van’ın yakın ve uzak mahallelerinden bir çok kadın bu kiliseyi ziyaret eder ve “güllük ve mum, kurbanlık koyun ve tavuk”la adaklarını yerine getirirlerdi.

1850’lerin ortalarında S. Hagop’ta 3 ruhani görev yapmaktaydı [12].

Kutsal Yağ Kazanı, 57x13 cm. Garabed Hayrabedyan tarafından 1883’te Van’da yapılmış bu eser Eçmiadzin Müzesi’nde bulunmakta (Kaynak: Osep Tokat, Armenian Master Silversmiths, Tigran Mets Printing House, Yerevan, 2005)