Van-Tuşba Kilise ve Manastırları

Yazar: Robert Tatoyan 01/10/2018 (son değişiklik: 01/10/2018), Çeviren: Sevan Değirmenciyan

Varak Manastır veya Aşağı (İç) Varak manastır kompleksi Van-Vaspuragan bölgesinin ünlü manastırlarından biriydi, “tüm Vaspuraganlılar için sevgili ve kutsal bir mekan, ruh ve aklı fetheden, adaletli” [1]. Van şehrinin güney-doğusunda bulunan manastır İç Varak Dağı’nın batıya bakan yamaçlarındaki küçük bir düzlüğünde yer almakta.

Varak Manastırı birbirine bitişik yedi kiliseden meydana gelmişti, bu nedenle Müslüman ahali tarafından Yedi Kilise olarak bilinir. Manastır aşağısı taş, yukarısı kerpiçle örülü bir duvarla çevriliydi [2]. Manastır kompleksinin kiliseleri şunları: S. Asdvadzadzin (XI yy.), S. Kevork (avlu), S. Nışan (XI yy.), S. Haç, S. Sion, S. Hovhannes veya S. Apeğa (X yy.) ve S. Sofya veya Pertavor (Kaleli, 981) [3].

Varak Manastırı içi: yetimhane yetimleri, çalışanlar ve ruhbanlar (Kaynak: Bedo Yeghyayan arşivi, Londra)

1), 3) Varak Manastırı’nda yayınlanan “Ardzvi Vaspuragan” (Vaspuragan Kartalı) gazetesinin iki sayısının ilk sayfaları.

2) Varak Manastırı içi (Kaynak: H.F.B. Lynch, Armenia. Travels and Studies, Vol. II, London, 1901)

Varak Manasırı kiliselerinden en güzeli S. Asdvadzadzin idi. Günümüz Ermenistanı’nın Eçmiadzin şehrinde bulunan S. Hripsime Kilisesi tarzında olan bu yapı haç şeklinde, sütunsuz, 4 mihraplıydı ve 12 köşeli bir kubbeye sahipti. Kilise yontulmamış büyük taşlarla yapılmıştı, çatısı ve kubbesi ise tuğla idi. Kilisenin iç duvarları beyaz sıva kaplıydı [4].

S. Kevork ismini taşıyan avlu ise yontma taştan yapılmış ve duvarları fresklerle bezenmişti. Dörtgen şeklinde dört sütun ve sekiz duvar içine gömülü sütun üzerine oturmuş nal şeklinde kemerler üstü koni şeklinde olan bir kubbeyi taşıyorlardı. Avlunun doğu duvarı tamamen ikonalarla kaplanmıştı. Sabah ve akşam duaları genellikle burada yapılırdı. Kral Senekerim Ardzruni, eşi Gagik Pakraduni’nin kızı Kraliçe Huşuş ve Bedros Kedatartz katolikosun naaşlarının bulunduğu üç mezartaşı avlunun kuzey-doğu kısmındaydı [5].

S. Nışan kilisesi S. Asdvadzadzin kilisesinin kuzey duvarının bitişiğindeydi. Nispeten küçük ölçülere sahip olan kilise kubbeli bir yapı tarzına sahipti [6].

Varak Manastırı'nda keşişler ve görevliler (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik. Peder Vahan Ohanyan'a teşekkürlerimizi sunarız)

S. Haç kilisesi yontma taştan inşa edilmişti. Mihtap arkasında gozag adı verilen yarım daire biçimli bir bölüme sahipti ve iki mihraplıydı. Kilise iç bölümü kemerlerle birbirine bağlı olup, sekizgen ufak bir boşluk üzerinde küçük, ahşap bir kubbesi vardı. Üç küçük pencereden içeri loş bir ışık süzülürdü. Kilisenin iki kapısı vardı. Bunlardan biri S. Kevork avlusuna, diğeri ise batı duvarına, manastırın avlusuna açılıyor [7].

S. Sion kilisesi S. Kevork avlusunun güneyindeydi. Kilise kubbesi ve duvarların bir kısmı haraptı ve bu yüzden tahıl ambarı olarak kullanılıyordu [8].

S. Hovhannes veya Kırk Rahip (Karasun Apeğayits) kilisesi yontma taştan inşa edilmiş, üç mihraplı ve kubbeli bir yapıydı [9].

S. Hovhannes S. Sofya veya Pertavor kilisesinin güney bitişiğindeydi. Çift kolona sahip kubbeli bir yapı olan bu kilisenin mihrabı çift penvere ile aydınlatılıyordu [10].

Manastır kompleksinin Doğu ve Batı tarafında Khrimyan Hayrik tarafından Cennet (Trakhdig) adı verilen büyük ve güzel bir bahçe vardı [11].

Varak Manastırı, 1895 (Kaynak: Dolores Oro-Bedrosyan arşivi)

Manastır çevresinde rahipler ve ziyaretçilere tahsis edilmiş 47 odalı iki katlı bir bina vardı. Binada fırın, hamam, 8 odalı bir okul binası, manastır ruhani önderliği olarak kullanılan 2 büyük oda bulunmaktaydı [12].

Rivayete göre Hripsime Rahibeler Topluluğu üyesi Hripsime, Vağarşabad yolunda, boynuna astığı Kutsal Haç parçasını Varak Manastırı’nın bulunduğu yere saklar. 653 tarihinde bu Haç parçası bulunduğu zaman Katolikos III. Nerses Dayetsi Varak dağı üzerine S. Nışan kilisesini inşa edip Varak S. Haç bayramını tesis eder [13].

Varak Manasıtı X. yy. başında Vaspuragan Kralı Gagik Ardzruni himayesinde gelişir. Ardzruni’nin eşi Mılke Ermeni tarihinin en ünlü el yazmalarından biri olarak kabul edilen Kraliçe Mılke İncili’ni manastıra hediye eder. Varak Manastırı uzun yıllar episkoposluk merkezi olmuş, manastırın baş rahibi Van ve çevre köylerin ruhani önderi olarak kabul görmüştür [14].

Varak Manastırı, panorama (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik)

1857 tarihine Mıgırdiç Khirimyan (Khırimyan Hayrig) Varak Manastırı’na başrahip olarak atanır. 1885’e kadar hemen hemen aralıksız sürdürdüğü bu görevi yanında başka sorumluluklar da alır. Mıgırdiç Khirimyan’ın 30 yıllık başrahiplik dönemi Varak Manastırı’nın gelişim ve yükseliş dönemi sayılır. Kendi çabaları sayesinde manastır Van-Vaspuragan bölgesinin en önemli milli, dini, ve eğitim merkezi olur. Khırimyan’ın attığı ilk adımlardan biri manastırı Van Ruhani Önderiği sorumluluğundan çıkarıp İstanbul Ermeni Patrikliği’ne bağlaması olur. 1858’de manastırda bir matbaa kurup “Ardzvi Vaspuragani” (Vaspuragan Kartalı) haftalık gazetesini yayımlamaya başlar (1864’e kadar). Varak Manastırı matbaasında Van eğitim merkezlerinde okunan ders kitapları, dini, tarihi ve edebi bir çok eser basılır [15].

Varak Manastırı başrahibi olarak Mıgırdiç Khırimyan’ın önemli girişimlerinden biri de 1857 tarihinde, bahar aylarında, manastır bünyesinde bir ruhban okulu ve yatılı okul tesis etmesiydi. Van ve civar köylerden 25 kadar çocuk burada eğitim almaya başlar [16]. Sonraki yıllarda öğreni sayısı 40’a çıkacaktır [17]. Ruhban okulu öğrencilere verilen fiziki cezaların kaldırıldığı, pedagojik anlamda ilerici metodların hayata geçirildiği yeni bir eğitim kurumu  olur [18].

Varak Manastırı (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik. Peder Vahan Ohanyan'a teşekkürlerimizi sunarız)

O döneme şahit olmuş bir yazar Khırimyan Hayrig’in Varak Manastırı başrahibliği dönemini şöyle anlatıyor: “Bu otuz yıllık dönemde manastır ekonomik anlamda zenginleşti, ekilmeyen toprak parçası kalmadı, müsait olan yerler binlerce faydalı ağaçla örtüldü ve Ruhban Okulu’ndan edebi alanda, Van halkı hatta tüm Ermeni toplumu için faydalı bir çok rahip, papaz, öğretmen mezun oldu [19].

1885’te Khırimyan’ın İstanbul’a çağrılmasından sonra Varak Manastırı başrahipliği görevi tekrar Van ruhani önderlerine devredilir. Özellikle 1888’e kadar görev yapan Başepiskopos Krikoris Alyatcıyan matbaayı, Ruhban Okulu lojmanını ve diğer yapıları restore eder [20].

K. Alyatcıyan ve halefleri döneminde manastır verimliliğini iyi veya kötü Haziran 1896 tarihine kadar idame ettirir. Fakat o tarihte Van kırımı zamanında Varak Manastırı da, bölgedeki diğer manastır ve kiliseler gibi, Kürt çetelerin saldırılarına maruz kalır. Manastır rahiplerinden, Ruhban Okulu öğrencilerinden, manastırda çalışan çiftçilerden bir çoğu öldürülür, manastıra ait eşyalar, hayvanlar talan edilir. Manastır binalarından bir çoğu yakılır ve harabeye dönüşür. Manastır bir süre ıssızlaşır [21].

1) Varak Manastırı (Yedikilise) (Kaynak: P. Müller-Simonis, Durch Armenien, Kurdistan und Mesopotamien, Mainz, 1897)

2) Aziz Kevork Koghtants; Varaka Dağı'nda (Kaynak: P. Müller-Simonis, Durch Armenien, Kurdistan und Mesopotamien, Mainz, 1897)

3) Varak Manastırı'nın içinde din adamları Kral Senekerim'in tahtının etrafında (Kaynak: P. Müller-Simonis, Durch Armenien, Kurdistan und Mesopotamien, Mainz, 1897)

Kırımlar bittikten sonra Van halkı manastırı yeninden ayağa kaldırmak için girişimlerde bulunur. Manastırın restorasyon ve yeniden yapılanma çalışması İstanbul Ermeni Patrikliği himayesinde ve şehrin ileri gelen tüccarlarından oluşan sivil bir heyete devredilir. Bu heyet bir kaç sene zarfında harabeye dönmüş binaları yeniden inşa edip, manastır rahipleri, ruhban okulu öğrencileri, öğretmenleri ve ziyaretçiler için yeni lojmanlar tesis etmeyi başarır. Manastırın ekonomisi de düzelir ve “benzeri görülmemiş” bir seviyeye ulaşır [22].

1909 tarihinde Van vilayetini ziyaret eden Doğu Ermeni entellektüel A-Do (Hovhannes Der-Mardirosyan) Varak Manastırı Ruhban Okulu’nun üç eğitim öncesi ve dört normal sınıfında en az 60 öğrencinin okuduğunu aktarıyor. Manastırın güzel bir bahçesi, geniş ağaçlık bir bölgesi, Varak dağı eteklerinden getirilen su ile dönen değirmeni vardı. Manastır geniş bir ekonomiye, dolayısıyla da büyük bir gelire sahipti. En az 1000 koyun, 30’dan fazla inek, 20’den fazla öküz vardı. Manastır çok geniş otlaklara ve en az 150 desyadin [23] ekin arazisine sahipti. Bunlar dışında, manastır farklı vasiyet ve vakıflardan yardımlar elde etmekteydi. Manastır gelirlerinin çoğu okula, kalan kısmı da manastır sakinlerinin ve 40 çiftçinin ihtiyaçları için harcanıyordu [24].

Varak Manastırı planı (Kaynak: Walter Bachmann, Kirchen und Moscheen in Armenien und Kurdistan, Leipzig, 1913)

Ruhban Okulunun gelişimi 1905’te müdür olarak atanan Ardag Tarpinyan’ın  faaliyetlerine bağlıydı. Okulda yaptığı bazı reformlar, özellikle müfredata getirdiği yenilikler Kafkasya’daki Kevorkyan Ruhban Okulu, Nersesyan Okulu gibi eğitim kurumların sahip olduğu programla uyum içindeydi [25].

Ruhban Okulu kuruluşunun ve Khırimyan Hayrig’in 50. faaliyet yılı kutlamaları 1910 tarihini Van Ermenileri ve Varak Manastırı için unutulmaz bir vesileye dönüştürür. Manastıra gelen ziyaretçiler arasında ve Vam, Rusya ve ABD’de de bağış kampanyaları düzenlenir. Toplanan paralar okul ihtiyaçlarının karşılanmasına tahsis edilir [26]. Yıldönümü kutlama merkez komitesi bu vesile ile “Varak Kutlaması. Varak Eğitim Kurumu 50. Yılı Hatıratı ve Çağrı (1857-1907)” ve “Varak Ruhban Okulu Yıldönümü (1857-1907), 1 Mayıs 1910 Van-Varak” albüm-kitapçıklarını yayımlar [27].

I. Dünya Savaşı öncesinde, Haziran 1914’te Varak Manastırı ziyaret eden Rusya Ermenisi ruhani Rupen Pekgulyants manastırın Hamit dönemindeki yıkımların izlerini taşımasına rağmen iyi durumda olduğunu aktarıyor. Yatılı olan Ruhban Okulunun 70 öğrencisiyle manastır bünyesinde faaliyet göstermeye devam ettiğini ve yeni bir okul binası inşa edildiğini de yine kendisinden öğrenmekteyiz [28].

1) “Varak Ruhban Okulu Yıldönümü (1857-1907), 1 Mayıs 1910 Van-Varak” resiml kitapçığın kapağı։

2) “Varak Yıldönümü: Kitape ve Varak Eğitim Kurumu 50. Yılı Çağrısı (1857-1907)” resimli kitağçığın kapağı.

1) Varak Manastırı genel görünümü  (Kaynak: Library of Congress, Washington, DC)

2) Manastırın genel planı: 1 Surp Asdvadzadzin, 2 Surp Kevork, 3 Surp Nışan, 4 Surp Haç, 5 SurpSion, 6 Surp Hovhannes, 7 Surp Sopya (Kaynak: Y. Lalayan, Vaspuragan. Önemli Manastırlar, I. bölüm, Tiflis, 1912)

Arıcılık ve kuş yetiştiriciliğine manastırda özel bir önem verilirdi. 12 yeni peteğin bulunduğu bir arıcılık merkezi vardı. En iyi türlerin getirildiği kuşlar da kuşlar için ayrılmış bölümde muhfafaza edilmekteydi. Manastırda zeytin yağı hazırlama atölyesi de bulunmaktaydı. İleri gelen Vanlı Ermenilerden kurulu Manastır Yönetim Kurulu kurumun ekonomik yönetiminin sorumlusuydu [29].

Van’ın yeni atanan valisi Tahsin Bey 1913’te Varak Manastırı’nı ziyaret eder. Manastırın gelişmişliğini göz önüne alıp kuluçka makinesi hediye eder ve Ruhban Okulu öğrencileriyle fotoğraf çekilir [30].

1914’te manastırta hepi topu 3 rahip vardı [31] (1873’te ziyaretçi olrak manastıra gelen Yeremya Devgants 8 rahip olmak üzere manastırda 14 din görevlisinin olduğunu yazıyordu). Van Ruhani Önderinin manastır başrahibi olduğunu göz önüne aldığımızda, manastırda bulunan başrahip vekili 86 yaşında olan Üstrahip Vırtanes Devgants idi (Türk zaptiyeleri tarafından 7 Nisan 1915’te öldürülür) [33].

Yukarı Varak Aşağı Varak’ın kuzey-doğusunda, iki sıra şeklinde uzanan Varak dağları vadisinin batısında bulunmaktaydı. XIX. yy. sonu ve XX. yy. başı itibariyle manastır terk edilmiş, binaları ise harap haldeydi.

Yeremya Devgants’ın verilerine göre, manastır binaları XIX. yy. başında kiliselerden birinin kubbesini bombayla patlatıp, daha sonra Aykesdan’da bir hamam yapmak amacıyla yapı malzemesi olarak kullanmış “Vanlı barbaros bir Türk” tarafından yıkılmıştı [34].

1) Varak Manastırı (Kaynak: Paul Rohrbach, Armenien, Stuttgart, 1919)

2) Van Gölü, Ahtamar adası, arkada Varak Dağı (Kaynak: Library of Congress, Washington, DC)

Varak Manastırı civarında adak ziyaretine gelenler (Kaynak: "Keghuni" resimli Ermenice gazete, 1905 Venedik, Aziz Lazarus)

Yukarı Varak manastırı iki kiliseden ibaretti. Bunlardan sadece yarı harap duvarlar kalmıştı. Muhtemelen daha eski olanı haç şeklindeydi ve mihrabı yoktu, buna bitişik olan diğeri ise dikdörtgen biçiminde olup, iki mihraba sahipti ve batı kısmında iki oyuk vardı. Kiliselerin çevresinde yarı yıkık bir duvar ve oda yıkıntıları bulunmaktaydı.

Manastırdan yukarı doğru bir uzaklıkta, büyük bir kaya altında, bir mağara vardı. Burada. Riveyete göre, Todik adında bir keşiş ve öğrencisi Hovel inzivaya çekilmişlerdi. Bu mağara yakınında bir şapel kalıntısı mevcuttu. Biraz aşağıda soğuk bir kaynak vardı. Vanlılar Mesih Çeşmesi olarak adlandırmışlardı.

Yukarı Varak manastırının güneyinde “Bilezikler” adı verilen bir kaynak vardı. Rivayete göre, bu suyun üç kaynağından ikisini Kral Senekerim kızı Şuşan’a hediye etmiş ve Şuşan tarafından tesis edilen Şuşants köyü sakinleri bu kaynaktan istifade ediyorlardı. Üçüncü kaynak ise Aşağı Varak’a aitti. Bilezikler Kaynağı yakınında Cuma-Mağarası adı verilen yıkık bir şapel daha vardı.

Varak Manastırı el yazmalarından bir örnek (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik. Peder Vahan Ohanyan'a teşekkürlerimizi sunarız)

Manastırın muhteşem bir manzarası vardı. Batı tarafında Van gölü, Süphan dağı, doğuda ise Varak dağının Kalilya ve Asdğik kalesi adındaki hemen emen ulaşılamaz zirveleri görünüyordu. Kalilya Varak dağının doğusundaki en yüksek zirvesiydi ve ünlü bir adak yeri sayılmaktaydı. Rivayete göre, Azize Hıripsime boynundaki Kutsal Haç’ı buraya saklamıştı. Halk, oruç tutarak günde kırk kere bu zirveye çıkmayı başaran kişinin hayatta daima başarılı olacağına inanırdı [35].

1860’larda Van Ruhani Önderi Mıgırdiç Khırimyan manastır çevresinin temizlenmesini sağlar ve orada bir ayin tertipler. “Bir çok ziyaretçi atalardan kalan bu harabelerde bir kez daha ayin yapmaya geldi. Sade bir iman ve inançla dolmuş halde içtenlikle atalarının ihtişamından sonra şimdi yıkık halde bulunan kilise için göz yaşı döküp ağıtlar yakıyorlardı”, diyor Y. Devgants [36].

Her yıl İsa Mesih’in göğe alındığı Hampartzum Perşembesi’nde yapılan Yukarı Varak adak günü de muhtemelen bu zamanlarda tesis edilmiş olmalı. Bir çok genç ziyaretçi o gün manastıra çıkıp orada sabahlardı. K. Şerents adak ziyaretini şöyle tasvir ediyor: “Bu gün ve gecesi gizemli bir anlama sahip. Çoğu kişi aşkla dolmuş halde çiçek toplayıp, rengarenk buketler yapıyor ki geri döndüklerinde sevgililerine hediye etsinler. Şafak söküp de Güneş çiğ taneleriyle bezeli mabet ile ilk ışınlarını gösterdiğinde sıra sıra, küme küme Kutsal Haç’ın bulunduğu Varak dağının en yüksek zirvesi olan Kalilya’ya doğru yürümeye başlıyorlar... Onu öpmek, ona secde etmek ve Kutsal Haç ilahisini söylemek için” [37].

Yukarı Varak harabeleri ve ziyaretçiler (Kaynak: Bedo Yeghyayan arşivi, Londra)

Manastır Van şehrinden güneydoğu istikametine doğru 6 km. uzaklıkta, Varak dağının eteğinde, bir vadide bulunan tepenin zirvesindeydi [38].

Bir rivayete göre, Aydınlatıcı Aziz Krikor yakınlarda inzivaya çekilip Azize Hıripsime tarafından getirilen S. Haç kalıntısını bulmak ister ve bu manastırı tesis eder. Yerel halk manastırın biraz yukarısında bulunan ormanlık alanın içinde küçük bir şapel gösterirler, ve bu şapel Aziz Krikor’un dua ettiği yer üzerine inşa edilmiştir [39].

Vadide, dere kıyısında bulunan iki kaya parçası hakkında anlatılana bakılırsa Hıripsime sıklıkla üzerlerine otururmuş [40].

Manastır s. Asdvadzadzin ve S. Garabed kiliselerinden ve bir şapelden ibaretti, aynı zamanda ziyaretçilere tahsis edilen odaları vardı [41].

Surp Krikor Manastırı (Salnabad Manastırı) (Kaynak: Bedo Yeghyayan arşivi, Londra)

S. Asdvadzadzin 10 m. uzunluk, 8 m. genişlik ve 7 m. yüksekliğe sahipti. Sekiz duvar sütunu nal şeklindeki kemerlerle birleşmişti. Bunlardan dördü yarım yuvarlak bir zirveye sahip kubbeyi taşır, ikisi ise kilisenin batı kısmında eski mihrapları ikame eden oyuklar oluştururdu. Mihrabın arkasında bulunan yarım daire şeklindeki apsisin iki yanında birer mihrap vardı. Sağ taraftaki mihrabı örten kemer taşının üzerinde çivi yazısı bir kitabe vardı. Aydınlatıcı S. Krikor’un serçe parmağının kemiği değerli bir taşa sahip haç içinde muhafaza edilmekteydi [42].

Kilise girişinde yeni inşa edilmiş bir avlu ve avlunun bitişiğinde de S. Garabed kilisesi vardı. Mimarı açıdan S. Asdvadzadzin kilisesine benziyordu. Kilise kubbesi sekizkenardı [43].

Yazları manastır çevresi epeyce serin olurdu. Suyu da mükemmel olduğundan Van’dan bir çok aile buraya yazlığa gelir ve manastır odalarında veya çadırlarda kalırdı [44].

1) Surp Krikor Manastırı (Salnabad Manastırı) (Kaynak: Bedo Yeghyayan arşivi, Londra)

2) Surp Krikor Manastırı (Salnabad Manastırı) (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik. Peder Vahan Ohanyan'a teşekkürlerimizi sunarız)

3) Salnabad S. Krikor Manastırı. Kilise üzerindeki kitabe (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik. Peder Vahan Ohanyan'a teşekkürlerimizi sunarız)

Surp Krikor Manastırı (Kaynak: Library of Congress, Washington, DC)

1873 baharında manastırı ziyarete gelen Yeremya Devgants manastırda ruhanilerin olmadığını, sadece manastır başrahibi Rahip Hagop Şabağlıyan’ın bulunduğunu aktarır. Devgants manastırda bir çiftçinin, çobanın ve iki evladıyla bir hizmetkarın da bulunduğunu aktarır. Van-Tuşba’daki 11 Ermeni köyü bu manastıra aitti [45].

A.To’nun verilerine göre (1909) manastır zengin değildi: Hepitopu 120 koyun ve 30 kadar farklı hayvanı vardı. Manastıra ait otlaklar ve ekin arazileri 30 altın karşılığında farklı kişilere teslim edilmişti [46].

Manastırda yatılı bir okul-yetimhane vardı (1898’de açılmıştı). Masrafları Ermeni Patrikliği tarafından farklı hayırseverlerden toplanan bağışlarla karşılanmaktaydı (Aralarında New York’da bulunan Yetimsever Cemiyet de vardı) [47]. 1909’da yetimhanede 40 öğrenci bulunmaktaydı [48].

Surp Krikor Manastırı (Kaynak: P. Müller-Simonis, Du Caucase au Golfe Persique, à travers l’Arménie, le Kurdistan et la Mésopotamie, Washington D.C., 1892)

Garmıravor S. Asdvadzadzin manastırı Varak ve Tziatrnug dağları yamacında bulunan küçük bir düzlükte bulunur. Van Aykesdan mahallesinden uzaklığı 3, Varak Manastırı’ndan ise 1 km. idi [49].

Manastır bir kilise ve avludan ibaretti. Etrafı surla çevriliydi. Kilise basit, yontulmamış taşlarla inşa edilmişti. Dört köşeliiki ve sekiz yarım sütün üzerinde yuvarlak kubbeyi taşıyan nal şeklinde kemerler vardı. Apsis yarım daire şeklindeydi ve Meryem Ana resminin bulunduğu bir mihraba sahipti. İkincil mihraplar S. Hovhannes ve S. Kevork’a ithaf edilmişti. Avlu iki sütün ve sekiz yarım sütunlu, kubbesi olmayan basit bir binaydı [50].

Garmıravor S. Asdvadzadzin Manastırı (Kaynak: Bedo Yeghyayan arşivi, Londra)

Manastır Van Gölü, Aykesdan mahallesi, Süphan, Artos ve Nemrut dağlarını kapsayan mükemmel manzarasıyla ünlüydü [51]. Vanlı yazar Kevork Şerents şöyle yazmakta hayranlıkla: “Doğu tarafında,  aşağıya doğru yüce dağın, Tziatrnug’un (Varak dağının bir kısmı) rengarenk çiçeklerle bezeli daima yeşil ve taze ovaları serili. Kuzey, güney ve batıya doğru manzara Van Gölü’nün geniş ve sınırsız ufuklarına doğru genişlemekte. Batıdaki bölgeleri, köyleriyle beraber, tek bir bakışta görmek mümkün. Geniş Van ovasını, o genişlik içinde ihtişamlı bir kraliçe gibi duran Aykesdan’ı, suriçinin geniş caddelerini, Şamiram mahallesinin bol meyveli bahçelerini, Edremit’i, bahçe ve korularıyla Dzıvısdan köyleri, çiftlikleri ile Gıduts, Lim, Arder, Ahtamar adaları” [52].

Manastır 1868-70, daha sonra 1895-96 yıllarındaki kırım sırasında uğradığı yıkımdan sonra yenilemeye tabii tutulmuştur [53].

Garmıravor S. Asdvadzadzin Manastırı (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik. Peder Vahan Ohanyan'a teşekkürlerimizi sunarız)

Nisan 1873 tarihinde manastırı ziyaret eden Yeremya Devgants manastırda bir başrahip olmadığından ve manastırın doğrudan Van Ruhani Önderliği riyasetinde bulunduğundan bahseder. Manastırda Lim Manastırı’ndan buraya gelen Rahip Asdvadzadur adında bir ruhani, bir yönetici, bir muganni, iki çiftçi, beş çoban, iki hizmetkar yaşamaktaydı [54].

1880-81 yıllarında Osmanlı Ermenistanı’nın bazı bölgelerinde yaşanan kıtlık ve 1895-96 kırımından sonra manastırda yetimhane-yatılı okul da tesis edilmişti [55].

Manastır özel bir kurul tarafından yönetilen tarlalara sahipti. 1910’lu yılların başında manastırda başrahip olarak görev yapan bir rahip vardı. Yönetimden yiyecek, kıyafet ve aylık 30 kuruş maaş alıyordu [56].

Manastır Van’ın 5 km. güneydoğusunda, Kurubaş köyü yakınında, bir tepe üzerindeydi. Bir kilise, bir şapel (S. Kevork) ve bir avludan ibaretti. XX. yy. Başlarında avlunun çatısı çökmüş, kilise ise harap bir vaziyetteydi [57]. 

Kilise uzunluğu 9 m., genişliği 5.5 m. Ve yüksekliği yaklaşık 12 m. Idi. Beyaz yontma taş ile inşa edilmiş ve haç şeklindeydi. İki duvar sütunu üzerinde sekizgen kubbeyi taşıyan kemerler vardı. Apsis yarım daire şeklinde ve kemerle örtülüydü, yanlarında birer mihrap bulunuyordu. Batısında mihrap yerine kemerle örtülü yarım daire şeklinde kovuklar vardı. Kilisenin batı tarafında olmak üzere sadece bir girişi, iki dar ve uzun penceresi vardı. Dört pencere de kubbe üzerindeydi [58].

S. Haç Manastırı. Arka planda Van Şehri görülüyor (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik. Peder Vahan Ohanyan'a teşekkürlerimizi sunarız)

Şapel kilisenin güneyindeydi. 9 m. uzunluğa ve 3 m. genişliğe  sahipti, kemerli ve sütunsuzdu.

Kilisenin kubbesi 1887’de bir süreliğine Van’dan buraya gelmiş ve manastıra yerleşmiş Rahip Krikor adında biri tarafından yenilenmişti ve bu çalışma hakkında bir de kitabe vardı[59].

Manastır Van ve çevre köylerin sakinlerine adak yeri ve hava değişimine müsaait bir yer olarak hizmet etmiş. XX. yy. Başlarına ait bir hatıratta şöyle yazıyor: “Ermeni ve Türk ziyaretçiler oradaki söğüt ağaçları altından eksik değiller... Eğlenmek amacıyla ve manastıra hiç bir faydaları olmaksızın” [60].

S. Haç Manastırı (Kaynak: Bedo Yeghyayan arşivi, Londra)

XIX yy. sonu, XX. yy. başında manastırda bir ruhban topluluğu yoktu. 1873’te manastırı ziyaret eden Rahip Yeremya Devgants manastırdaki başrahiplik görevini Kurubaşlı papaz Haçadur’un yaptığını aktarıyor. Bunun dışında manastırda iki yaşlı hademe, dört çiftçi, iki de çoban vardı. Manastırın 103 hayvanı vardı (85 koyun, 4 manda, 4 öküz, 1 inek, 9 buzağı vs.) [61].

M. Mirakhoryan’ın manastırı ziyaretinde (1883) orada bir yetimhane-okul tesis etmek isteyen bir başrahip vardı [62].

S. Haç Manastırı (Kaynak: "Keghuni" resimli Ermenice gazete, 1905 Venedik, Aziz Lazarus)

Manastır Van şehrinin 5 km. güneyinde, bir tepe üzerinde, Dıvıstan ve Edremit köyleri arasında bulunmaktaydı. Manastırın 750 metre uzakta bulunan muhteşem bir Van gölü manzarası vardı.

1880’lerin başında manastırı ziyaret eden M. Mirakhoryan manastırın Van Turnası adını şu söylence ile açıklar: “Ayin sırasında gerekli olan şarap eksilir. Bir turna kilise penceresinden birden içeri girip papazın önüne olgun bir üzüm salkımı koyar. Papaz büyük bir saygıyla bu salkımı alıp, mihrap arkasında öğütür ve ayine devam eder”.

Manastır havariler tarafından tesis edilmiş, fakat zaman içerisinde terk edilmişti. 1720-1730 yy. başında Edremitli Tavit Episkopos Nuroyan ve Rahip Bağdasar Zarifyan tarafından tekrar inşa edilmiş. Ruhaniler kilisenin şimdiki binasını inşa etmişler.

Manastır kompleksi kilise, avlu, bir kaç ruhban ve ziyaretçi odasından ibaret olup, duvarla çevriliydi. Kilise yontulmamış taşla inşa edilmiş, iki küçük ve dar penceresi bir de batı kısmında kapısı vardı.

Manastır Ahtamar Katolikosluğu himayesindeydi. Daimi bir ruhban topluluğundan yoksundu. Manastır yıllık 15 altın karşılığında bir kaç Edremitliye tahsis edilmiş olan 225 dönüm su yoksunu bir tarla ve meyve bahçesinde sahipti. Bu Edremitliler manastırın vakfiyesini yöneten köylü bir aileyi manastıra  yerleştirmişlerdi.

Manastırda yılda iki kere, Meryem Ana yortularında, çevre köylerden ve Van’dan bir çok ziyaretçinin katıldığı ayinler yapılırdı [63].

Şuşanits S. Kevork Şuşants köyündeydi.  Rivayete göre, Kral Senekerim’in kızı Şuşan tarafından XI. yy.’da tesis edilmişti. XIX yy. ikinci yarısında-XX. yy. başında kilise olarak kullanılmış. Y. Lalayan’a göre kilise binası basit ve sade idi. Kiliseden biraz ötede güzel bir yontma çalışması ile hazırlanmış Şuşanig’in haçtaşı-mezarı vardı.

1) Şuşants köyünde bir kaya (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik. Peder Vahan Ohanyan'a teşekkürlerimizi sunarız)

2) Şuşants köyü S. Kevork Manastırı önünde (Kaynak: P. Müller-Simonis, Durch Armenien, Kurdistan und Mesopotamien, Mainz, 1897)

Şuşants Köyünde bir haç taşı (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik. Peder Vahan Ohanyan'a teşekkürlerimizi sunarız)

Köylülerin mucizeler atfettikleri S. Kevork’un naaşının bir parçası kilisede muhafaza edilirdi.

Şuşanits S. Kevork Manastırı adak gübü 23 Nisandaydı. Van ve çevre köylerden halk akın akın kiliseye gelirdi [64].

Soykırım öncesinde Van-Tuşba nahiyesinde bulunan Ermeni köylerindeki kiliselerin bir listesini aşağıda görebilirsiniz. Yerleşim yerlerini alfabedik sıraya göre hazırladık. Van-Tuşba ve Van kazasındaki diğer nahiyelerindeki Ermeni nüfusun sayısı 1913-1914 tarihlerinde İstanbul Ermeni Patrikliği telkini ile Van ve Ahtamar ruhani önderlikleri tarafından yapılan sayıma dayanmakta [65].

339 hane, 1,592 Ermeni.

Kazanın nispeten büyükçe Ermeni köylerinden olan Avants Van gölünün batı kıyısının başlıca limanıydı. Köyün S. Hovhannes Mıgırdiç kilisesi kaza sınırları dahilinde büyük bir üne sahipti. Kilise kutlama gününde Van ve çevre köylerden ziyaretçi akınına uğrardı [66]. 1850-lerde kilisede iki papaz görev yapmaktaydı [67].

Avants köyü, Van Gölü’nde bir liman (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik. Peder Vahan Ohanyan'a teşekkürlerimizi sunarız)

130 hane, 720 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi. 1850-lerin ortalarında iki papaz görev yapmaktaydı [68].

1) Ardamet/Edremit, genel görünüm (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik. Peder Vahan Ohanyan'a teşekkürlerimizi sunarız)

1) Ardamet/Edremit. Vişabakar-Şeytan Taşı (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik. Peder Vahan Ohanyan'a teşekkürlerimizi sunarız)

56 hane, 581 Ermeni.

S. Hovhannes kilisesi (kagir yapı). 1850-lerin ortalarında bir papaz görev yapmaktaydı [69].

68 hane, 482 Ermeni.

S. Sarkis kilisesi (ahşap damlı). 1850-lerin ortalarında bir papaz görev yapmaktaydı [70].

35 hane, 206 Ermeni.

S. Hovhannes kilisesi (ahşap damlı) [71].

192 hane, 1,178 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi [72]. Köyün S. Amenapırgiç adında adlı, ahşap damlı ünlü bir şapel-adak yeri de vardı [73]. S. Amenapırgiç’in adak günü Paskalya’dan iki hafta sonra kutlanan Kırmızı Pazar’dı. Van ve çevre köylerden çok sayıda ziyaretçi köye akın ederdi bu vesile ile. Özellikle şık giyinmiş genç erkek ve kadınlar hayat arkadaşlarını bulmak için bu ziyarete katılırlardı. Böylece bayram damat ve gelin arama vesilesine dönüşürdü [74]. 1850-lerin ortalarında köyde iki papaz vardı [75]. Soykırım arifesinde köyün din görevlisi Papaz Stepan Der-Stepanyan idi [76].

Lezk. Genel görünüm. Kaya üzerinde adak yeri de olan S. Amenapırgiç şapeli (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik. Peder Vahan Ohanyan'a teşekkürlerimizi sunarız)

80 hane, 530 Ermeni.

S. Sarkis kilisesi (bazı kaynaklarda S. Kevork olarak geçmekte [77]). 1850-lerin ortalarında kilisede üç din görevlisi vardı [78]. “Kırmızı” adında 500 yıllık bir elyazması İncil bu kilisede muhafaza edilmekteydi [79].

49 hane, 285 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (sağlam yapılı, kagir). Ortaçağ kaynaklarında skriptorium olarak ve Gentananits Manastırı adıyla anılmakta. 1850’lerin ortalarında burada bir papaz görev yapmaktaydı [80].

32 hane, 218 Ermeni.

S. Kevork Kilisesi [81]. 1850-lerin ortalarında hazırlanan verilere göre burada herhangi bir kilise olduğu belirtilmemiş. Sadece yerleşim bölgesinin Salnabad S. Krikor manastırına yakın olduğu belirtimiş [82].

Goğpants köyündeki kutsal söğüt ağacı ve ziyaretçiler (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik. Peder Vahan Ohanyan'a teşekkürlerimizi sunarız)

108 hane, 698 Ermeni.

S. Stepannos kilisesi. 1850-lerin ortalarında kilisede bir papaz görev yapmaktaydı [83].  Soykırım arifesinde kilisede el yazması eski bir İncil muhafaza edilmekteydi. 2000 Osmanlı altını değerinde değerli emanetler, gümüş haçlar, kıyafetler vs. vardı [84].

48 hane, 308 Ermeni.

S. Harutyun kilisesi (ahşap damlı) [85].

167 hane, 895 Ermeni.

S. Stepannos kilisesi (ahşap damlı). 1850-lerin ortalarında kilisede görev yapan üç papaz vardı [86]: Kilisede halk tarafından kızıl, sara ve diğer hastalıklara şifa verdiği inanılan “Kırmızı” adı verilen bir İncil de vardı [87].

80 hane, 559 Ermeni.

Şuşants S. Kevork kilisesi (eski manastır). 1850-lerin ortalarına bir papazı vardı [88].

1) Hezekiel kitabı, Van’da hazırlanmış, 1529. Kudüs’te muhafaza edilmekte (No: 1667/237).
2) Adem ve Havva’nın sınanışı, Van’da hazırlanmış, 1529։ Kudüs’te muhafaza edilmekte (No: 1667/58).
3) “İskender’in Hayatı”, 1535-36. Ahtamar Katolikosu I. Krikor tarafından Varak Manastırı’nda resmedildiği söylenir. Kudüs’te muhafaza edilir, no: 473/19.
(Kaynak: Bezalel Narkiss (ed.), Armenian Art Treasures of Jerusalem, Massada Press, Jerusalem, 1979)

45 hane, 270 Ermeni.

S. Hovhannes kilisesi [89]. 1850-lerin ortalarında hedinilen verilere göre adı S. Asdvadzadzin olarak geçmekte (ahşap çatılı) [90].

26 hane, 168 Ermeni.

S. Hovhannes kilisesi [91]. 1850’lerin ortalarında hazırlanan verilerde burada herhangi bir kilise yok [92].

15 hane, 98 Ermeni.

S. Hovhannes kilisesi (ahşap damlı). 1850’lerin ortalarında kilisede bir papaz görev yapıyordu [93].

104 hane, 660 Ermeni.

S. Asdvadzdazin Kilisesi (kagir). 1850’lerin ortalarında iki papaz burada görev yapmaktaydı [94].

35 hane, 210 Ermeni.

S. Asdvadzadzin Kilisesi (ahşap damlı) [95].

• [1] K. Şerents, Սրբավայրեր. Տեղագրութիւն Վասպուրականի-Վանայ նահանգի գլխաւոր եկեղեցեաց, վանօրէից եւ ուսումնարանաց [Kutsal Yerler. Vaspuragan-Van vilayeti başlıca kilise, manastır ve okullar topografyası], Tiflis, 1902, s. 59.
• [2] Y. Lalayan, «Վասպուրական. Նշանաւոր վանքեր» [Vaspuragan. Ünlü Manastırlar], Ազգագրական հանդէս [Azkakragan Hantes], Tiflis, 1911, XXI. Kitap, s. 59.
• [3] M. Hasratyan, «Վարագավանք» [Varak Manastırı], «Քրիստոնեայ Հայաստան» [Krisdonya Hayastan] ansiklopedisi, Yerevan, 2002, s. 962։
• [4] Lalayan, Azkakragan Hantes, XXI. Kitap, s. 60; Hasratyan, «Varak Manastırı», s. 962.
• [5] Lalayan, Azkakragan Hantes, XXI. Kitap, s. 62.
• [6] a. y., s. 65.
• [7] a. y.
• [8] a. y., s. 66.
• [9] a. y.; Hasratyan, «Varak Manastırı», s. 962.
• [10] Lalayan, Azkakragan Hantes, XXI. Kitap, s 66.
• [11] a. y.
• [12] a. y.
• [13] a. y.
• [14] Hasratyan, «Varak Manastırı», s. 963.
• [15] Şerents, Kutsal Yerler, s. 64.
• [16] Dzerug, «Վանի նահանգը ներկայումս» [Günümüzde Van Vilayeti], XXIV, Murç, 1904, №12, s. 51.
• [17] Şerents, Kutsal Yerler, s. 64.
• [18] Hasratyan, «Varak Manastırı», s. 963.
• [19] Dzerug, «Günümüzde Van Vilayeti», s. 51.
• [20] Şerents, Kutsal Yerler, s. 64.
• [21] Dzerug, «Günümüzde Van Vilayeti», s. 52.
• [22] a. y.; H. Yeramyan, Յուշարձան [Kitabe], I. Cilt, İskenderiye, Aram Stepanyan matbaası, 1929, ss. 433-434 ve II. Cilt, s. 133.
• [23] 1 desyadin yaklaşık olarak 1 hektar eder.
• [24] A-To, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները [Van, Bitlis ve Erzurum Vilayetleri], Yerevan, Kultura matbaası, 1912, s. 24.
• [25] Bkz. Ruhban Okulu öğrencisi Karekin Movsisyan’ın anıları www.raa-am.com/raa/public/publish.php  
• [26] Yeremyan, Յուշարձան [Kitabe], I. Cilt, s. 434 ve II. Cilt., s. 133.
• [27] «Վարագայ Յոբելեան. Յիշատակարան եւ Կոչ Վարագայ կրթական հաստատութեան յիսնամեայ յոբելեանի (1857-1907)» [Varak Yıldönümü. Varak Eğitim Kurumunun tesisinin 50. Yılı Hatıratı ve Çağrı (1857-1907)], editör D. Çituni, İstanbul, Osmanlı İşbirliği Cemiyeti matbaası, 1910, 32 s.; «Յոբելեան Վարագայ ժառանգաւորաց վարժարանին (1857-1907), 1 Մայիս 1910 Վան-Վարագ» [Varak Ruhban Okulu Yıldönümü (1857-1907)], İstanbul, Dikran Doğramacıyan matbaası, 1909, VIII, 24 s.:
• [28] Р. Бекгульянц, По Турецкой Арменiи. Впечатленiя отъ поѣздки лѣтом въ 1914 году, Ростовъ на Дону, 1914, էջ 18։
• [29] a. y., s. 16-17.
• [30] a. y., s. 18-19.
• [31] a. y., s. 18.
• [32] Y. Devgants, Ճանապարհորդութիւն Բարձր Հայք և Վասպուրական 1872-1873 թթ [Yüksek Hayk ve Vaspuragan’a Yolculuk 1872-1873], Yerevan, Ermenistan Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü, 1991, s. 272.
• [33] Teotik, Գողգոթա հայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տարիին [Ermeni Ruhanilerin ve halkının feci 1915 yılındaki Golgotası], New York, 1985, s. 43.
• [34] Devgants, Yolculuk, s. 276.
• [35] Lalayan, Azkakragan Hantes, XXI Kitap, s. 57-58։
• [36] a. y.
• [37] Şerents, Kutsal Yerler, s. 57.
• [38] Lalayan, Azkakragan Hantes, XXI. Kitap, s. 80.
• [39] a.y.
• [40] a.y., s. 84։
• [41] a.y., s. 83.
• [42] a.y.
• [43] a.y., s. 84.
• [44] a.y., s. 80; Şerents, Kutsal Yerler, s. 53.
• [45] Devgants, Yolculuk, s. 243.
• [46] A-To, Van, Bitlis ve Erzurum Vilayetleri, s. 25.
• [47] Episkopos D. Balyan, Հայ վանորայք [Ermeni Manastırları], Eçmiadzin, 2008, s. 264.
• [48] A-To, Van, Bitlis ve Erzurum Vilayetleri, s. 25.
• [49] Lalayan, Azkakragan Hantes, XXI. Kitap, s. 77.
• [50] a. y.
• [51] a.y.
• [52] Şerents, Kutsal Yerler, s. 50.
• [53] a. y., s. 51.
• [54] Devgants, Yolculuk, s. 246.
• [55] Şerents, Kutsal Yerler, s. 51-52.
• [56] Lalayan, Azkakragan Hantes, XXI. Kitap, s. 80. Teotik Soykırım arifesinde manastır başrahibinin adını Yeğişe Kheranyan olarak aktarır (Teotik, Golgota, s. 44). Muhtemelen Lalayan’ın zikrettiği rahiple aynı.
• [57] Lalayan, Azkakragan Hantes, XXI Kitap, s. 86.
• [58] a.y.
• [59] a.y., s. 88.
• [60] Şerents, Kutsal Yerler, s. 47.
• [61] Devgants, Yolculuk, s. 241.
• [62] M. Mirakhoryan, Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի: Տեղագրութիւնք սարէն եւ ձորէն, հնէն եւ նորէն պիտանի գիտնոց [Doğu Türkiye’nin Ermeni Yerleşim Bölgelerine Betimsel Yolculuk. Dağ, Vadi Topoğrafyası, Eski ve Yeni Faydalı Bilgiler], II. Kısım, İstanbul, M. G. Sarıyan matbaası, 1885, s. 241.
• [63] Şerents, Kutsal Yerler, s. 45-46; Mirakhoryan, Betimsel Yolculuk, s. 227-229; Lalayan, Azkakragan hantes, XXI. Kitap, s. 84-85; H. Vosgyan, Վասպուրական-Վանի վանքերը [Vaspuragan-Van manastırları], I. kısım, Viyana, Mkhitaryan matbaası, 1940, s. 246-249.
• [64] Şerents, Kutsal Yerler, s. 47-48; Lalayan, Azkakragan Hantes, XXI. Kitap, s. 77; Vosgyan, Vaspuragan-Van Manastırları, I. Kısım, s. 255-256։
• [65] A-To, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, [Vaspuragan’daki Büyük Olaylar 1914-1915], Yerevan, Luys matbaası, 1917, s. 11-13, 18, 21։
• [66] Şerents, Kutsal Yerler, s. 70.
• [67] Arevelyan Mamul, İzmir, 1878, Eylül, s. 180.
• [68] Arevelyan Mamul, 1878, Eylül, s. 179; T.Kh. Hagopyan, St. D. Melik-Pakhşyan, H. Kh. Parseğyan, Հայաստանի և յարակից շրջանների տեղանունների բառարան [Ermenistan ve Çevre bölgeleri yer isimleri sözlüğü], I. Cilt, Yerevan, Yerevan Üniversitesi Yayınları, 1986, s. 491; K. Badalyan, «Արևմտեան Հայաստանի պատմաժողովրդագրական նկարագիրը Մեծ եղեռնի նախօրէին. Մաս առաջին։ Վանի վիլայէթի կենտրոնական, հիւսիսային և արևելեան գաւառները» [Soykırım arifesinde Batı Ermenistan tarihi-toplumsal betimlemesi, I. Kısım, Van vilayeti merkez, kuzey ve doğu sancakları] , Vem Tüm-Ermeniler Dergisi, VII (XIII) yıl, sayı 2 (50), Nisan-Haziran, 2015, s. 115.
• [69] Arevelyan Mamul, 1878, Eylül, s. 179.
• [70]  a. y.
• [71]  a.y.
• [72] Ermenistan ve Çevre bölgeleri yer isimleri sözlüğü, II. Cilt, Yerevan, Yerevan Üniversitesi Yayınları, 1988, s. 566.
• [73] Arevelyan Mamul, İzmir, 1878, Eylül, s. 180.
• [74] Şerents, Kutsal Yerler, s. 69.
• [75] Aravelyan mamul, 1878, Eylül, s. 180.
• [76] Teotik, Golgota, s. 43.
• [77] Arevelyan Mamul, 1878, Eylül, s. 179; Ermenistan ve Çevre bölgeleri yer isimleri sözlüğü, II. Cilt, s. 868։
• [78] Arevelyan mamul, 1878, Eylül, s. 179.
• [79] Հայոց ցեղասպանութիւնը Օսմանեան Թուրքիայում։ Վերապրածների վկայութիւններ։ Փաստաթղթերի ժողովածու, [Osmanlı Türkiye’sindeki Ermeni Soykırımı, Kurtulanların Tanıklıkları, Belgeler], I. Cilt, Van Vilayeti, Yerevan, Ermenistan Ulusal Arşivi, 2012, s. 40.
• [80] Arevelyan Mamul, 1878, Eylül, s. 179; Ermenistan ve Çevre bölgeleri yer isimleri sözlüğü, III. Cilt, Yerevan, Yerevan Üniversitesi yayınları, 1991, s. 88
• [81] Badalyan, «Արևմտեան Հայաստանի պատմաժողովրդագրական նկարագիրը» [Batı Ermenistan tarihi toplumsal betimlemesi], s. 116։
• [82] Arevelyan Mamul, 1878, Eylül, s. 179:
• [83] a.y.
• [84] Osmanlı Türkiye’sindeki Ermeni Soykırımı, s. 42։
• [85] Arevelyan Mamul, 1878, Eylül, s. 180.
• [86] a.y.
• [87] Şerents, Kutsal Yerler, s. 66.
• [88] Arevelyan Mamul, 1878, Eylül, s. 179.
• [89] Badalyan, Batı Ermenistan tarihi toplumsal betimlemesi, s. 117.
• [90] Arevelyan Mamul, 1878, Eylül, s. 179.
• [91] Badalyan, Batı Ermenistan tarihi toplumsal betimlemesi, s. 117.
• [92] Areveşyan Mamul, 1878, Eylül, s. 180.
• [93] a.y.
• [94] a.y., s 179.
• [95] a.y.