Van - Timar nahiyesi kilise ve manastırları

Yazar: Robert Tatoyan 26/10/2018 (son değişiklik: 26/10/2018), Çeviren: Sevan Değirmenciyan

Gıduts manastırı Van Gölünün aynı adlı adasındaydı. XIX. yy. sonu-XX. yy. başında manastır kompleksi S. Garabed kilisesinden, bir çok hücre-odadan ve adaya karşı, gölün güney kıyısında bulunan “dış ev” denen bir kısımdan oluşmaktaydı.

Gıduts Manastırı. S. Garabed Kilisesi (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik)

Rivayete göre manastırın kurucusu Krikor Lusavoriç. Ermeni Kilisesinin ilk katolikosu Roma dönüşü S. Haç ve yedi aziz naaşından parçalar da beraberinde getirmiş. Çarpanak adasına vardığında “Bizi buraya göm” diyen bir ses işitmiş.  Krikor Lusavoriç kalıntıları yedi yere gömüp üzerlerine de yedi azizin adlarını verdiği yedi kilise inşa eder ve öğrencilerinden birini ruhani önder olarak atar. Zamanla manastırdaki ruhani sayısı 500’e yükselir. Bir gün ruhanilerden üçü hastalanıp ölür. Hizmetliler ruhanilerin odasına geldiklerinde üzerlerinde “guduts” (bir grup) meleği toplanmış olarak görür ve birbirlerine bağırmaya başlar: “Guduts melek inmiş, guduts melekler...”. O günden beri manastır “Guduts Manastırı” olarak anılmakta [1].

Gıduts Manastırı’nda bulunan S. Garabed kilisesi avlu veya girişi ile beraber beyazımsı, yontma taş ile inşa edilmişti. Dikdörtgen olan bina iki tam ve altı yarım sütuna sahipti. Sütunlar üzerinde yükselen nal şeklinde kemerler huni şeklinde sivri bir başlığa sahip sekizgen kubbeyi taşımaktaydı. Sütunlar dikdörtgen ve sadeydi. Apsis yarım daire şeklinde ve kemerliydi; altın varaklı ve nal şeklinde bir kemere sahip mihrabı vardı. Kutsal Sunak Meryem Ana’ya, sağ mihrap Yahya Peygamber’e, sol mihrap ise Aziz Stepannos’a adanmıştı.

Gıduts Manastırı. Ruhaniler (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik)

Kilise duvarları eskiden yağlı boya tablolarla örtülüydü. XX. yy. başında bunlardan sadece Kral Apkar ve İmparator Konstantin’in tabloları muhafaza edilmişti.

Avluya doğru açılan mabedin kapısı sütun, kabartma ve resimlerle bezeliydi. Kapının iki tarafına, avlu içine, Aziz Minas ve Aziz Yakub’a ithaf edilen, kemerli küçük sunaklar yapılmıştı.

Avlunun kuzey duvarından açılan bir kapı ile Başmeleklere ithaf edilen bir sunağın bulunduğu kemerli bir şapele geçiliyordu. Manastırdaki elyazmaları burada muhafaza edilmekteydi.

Avlunun batı kapısının iki yanında sütunlu çan kulesinin yükseldiği dörtgen sütunlar vardı. Çan kulesinin kubbesi altında İsa’nın Göğe Yükselişine adanmış bir sunak bulunmaktaydı.

Gıduts Manastırı’nda muhafaza edilen ve ayinler esnasında kullanılan episkoposluk kıyafetine ait bölümler (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik).

Manastırın kuzey-batısında eski hücre-odalar bulunurdu: Uzun bir koridorun iki tarafında bulunan alçak, karanlık, nemli bir veya iki oda.

Kilisenin batı tarafında saygıdğer misafirlerin ağırlandığı büyük bir oda inşa edilmişti. Güneyinde ise başrahibin iki odalı dairesi vardı.

Gıduts adası karşısında, adanın doğusunda, gölün güney-doğu kıyısında, Gıduts Manastırının “dış ev” adı verilen bir yerleşkesi vardı. Rahipler için öngörülmüş bir kaç odadan, sade bir kiliseden, küçük bir binadan ve işletme kısmından (ağıllar, buğday depoları) müteşekkildi.

“Dış Ev” kısmında 1909’da takriben 15 öğrenciye sahip yatılı bir okul da vardı [2].

Gıduts Manastırı. Kutsal emanetler (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik).

1910’lu yılların başı itibariyle Gıduts Manastırı geniş ekin alanları, ormanlar, bağlar, bir su değirmeni, zeytinyağı atölyesi, Van, Edirne, Tiflis ve İstanbul’da dükkanlar, 300 baş koyun ve 100 baş davara sahipti [3]. Manastıra ait bu malvarlığından edinilen gelir 300 Osmanlı Altını kadardı. Bu meblağ büyük ölçüde rahipler ve yatılı okul için harcanmaktaydı [4].

Soykırım arifesinde Timar nahiyesindeki şu 8 köy Gıduts Manastırı ruhani önderliğine aitti: Alür, Khavents, Tırlaşen, Annavank, Amenaşad, Marmed, Yegmal, Çiraşen [5].

1873 itibariyle manastırdaki kişi sayısı 33’dü: 12 rahip, 4 diakos, 2 kıdemli muganni, 5 muganni, 11 hacı [6]. 1909’da adayı ziyaret eden A-To (Hovhannes Der-Mardirosyan) manastırda sadece 3 rahipin yaşadığından bahseder. Başrahip vekili görevinde bulunan Rahip Stepanos Ağazadyan’ın “dış ev”de ikamet ettiğini yazan A-To, manastır ekonomisinin de tamamen onun kontrolünde olduğunu söyler.  Adadan ayrılmayan Rahip Yeğya ise manastırın emanetlerini korumakla yükümlüydü. Dış işlerin sorumluluğu ise Rahip Krikor’a teslim edilmişti. Manastıra ait taşınmazları devamlı ziyaret ediyor, tarla işlerini takip ediyor ve bıdğin’i [7] topluyordu.

Gıduts Adası Manastır kompleksi (Kaynak: H.F.B. Lynch, Armenia. Travels and Studies, Vol. II, London, 1901).

1), 2), 3) Gıduts Manastırı. Manastır elyazmaları kütüphanesinde bulunan el yazmalarından örnekler (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik).
4) Gıduts Adası manastır kompleksi planı (Kaynak: Y. Lalayan, Vaspuragan. Önemli Manastırlar, I. bölüm, Tiflis, 1912).

Gıduts Manastırı’nda muhafaza edilen ve ayinler esnasında kullanılan episkoposluk kıyafetine ait bölümler (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik).

A-To rahiplerin birbileriyle sevgi içinde yaşadıklarını ve manastır idaresine itina gösterdiklerini aktarıyor. Elyazması eski İncil ve dini kitapların muhafaza edildiği Gıduts’daki küçük kitaplığına özel bir ilgi gösteriliyordu [8].

Başrahip Yeğyazar Bedrosyan 1911’de Gıduts manastırı başrahip kaymakamı olarak atanır ve bu görevi 1915’de kurban olacağı Soykırım günlerine kadar yerine getirir. Soykırım arifesinde Gıduts rahipleri şunlardı: Rahip Boğos Hagopyan (1915’te öldürülür), Rahip Bedros Ğazaryan (1915’te öldürülür), Rahip Stepanos Der-Hovhannesyan (1915’te öldürülür), Rahio Sahag Adomyan, Rahip Bedros Şahinyan, Başrahip Stepan Ağazadyan, Diakos Nerses (1915’te öldürülür) [9].

Gıduts Manastırı. Manastır elyazmaları kütüphanesinde bulunan el yazmalarından örnekler (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik).

Gıduts Manastırı. Metalden yapılmış bir elyazması mahfazası (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik).

Gıduts Adası Manastır kompleksi (Kaynak: H.F.B. Lynch, Armenia. Travels and Studies, Vol. II, London, 1901).

Lim manastırı Van gölünün kuzey-doğusunda, gölün altı adası arasında en büyüğü ve genişi olan Lim/Adır adasının üzerinde yer alır [10]. Kaynaklar Lim adını Yunanca göl anlamına sahip “limne” veya liman, sığınak anlamına gelen “limin” (“limen”) kelimesinden geldiğini söylüyor [11].

Lim Adası Manastır kompleksi (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik).

Gıduts manastırı gibi, Lim’i de rivayete göre Krikor Lusavoriç tesis etmiş. XIX yy. sonlarında ve XX. yy. başlarında manastır kompleksi S. Kevork kilisesi, rahip odaları ve adanın karşısındaki güney kıyısında yer alan “dış ev” kısmından oluşmaktaydı [13].

S. Kevork kilisesi ana kiliseden, avlu veya “giriş”ten ve çan kulesinden müteşşekildi. Kilisenin S. Kevork olarak adlandırılmasının nedeni kuzey duvarında Aziz Kevork’un naaşından bir parçanın bulunması ve orada bir de sunak yapılmış olmasıydı [14].

Kilise binası yontma beyaz taşlarla inşa edilmiş, sade duvarlara sahipti. Kubbesi yarım daire şeklinde ve alçaktı. Kubbenin alt kısmı yuvarlak ve dikdörtgen yarım sütunluydu ve sekiz küçük penceresi vardı. Kilisenin ise dört penceresi ve avluya açılan bir kapısı vardı. Avlu dikdörtgen, ana mabetten büyük ve 1 m. kadar alçaktı. Avlunun doğu duvarına bitişik olarak, kilise kapısının iki yanında Aziz Stepannos ve Vaftizçi Yahya’ya adanmış mihrablar vardı. Kiliseye açılan kapının üzerine Kutsal Üçlük ikonası asılmıştı. Benzer bir tablo avlunun çan kulesine doğru çıkan batı lapısının üzerinde de vardı. Avlu sütun ve duvarları eski ve yeni yağlı boya ikonalarla bezeliydi. Avlunun kuzeyinde yer alan kapı S. Sion adlı şapele açılmaktaydı. Avlunun batısında içinde Başmeleklere adanmış bir sunağın da bulunduğu sütunlu çan kulesi vardı. Burada sadece bir kez; İsa’nın göğe alınış yortusunda ayin yapılmaktaydı [15].

Gıduts manastırında olduğu gibi, Lim manastırının “dış ev” kısmı da rahipler için öngörülen odalardan, 1883’te yeni bir bina inşa edilmiş ve 15 kadar öğrencisi bulunan yatılı okuldan ve işletim kısmından ibaretti [16].

Lim Manastırı kutsal emanetlerinden olan S. Haç (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik).

1896’taki Hamidiye kırımı sırasında manastırın bu dış kısmı Kürt çetelerin saldırısına uğramış ve talan edilmişti. Bununla beraber, kırım zamanlarında binlerce Ermeni Lim manastırının bulunduğu adaya sığınmıştır [17].

Y. Devgants 1873 yılının baharında manastırı ziyaret eder ve orada 32 ruhani bulunduğunu aktarır (14 rahip, 2 diyakos, 2 kıdemli muganni, 8 muganni, 7 hacı) [18]. 1880’lerin başında Lim’de hemen hemen 50 ruhban bulunmaktaydı [19], fakat XIX yy. sonları ve XX. yy. başında onların sayısı giderek azalır. 1910’lara geldiğimizde Lim’teki ruhban sayısının 8’e indiğini görüyoruz (7 rahip ve 1 episkopos) [20]. 1911’den itibaren başrahiplik görevini Rahip Hovhannes Hüsyan yürütmekteydi. Kendi sayesinde 1915 tarihinde Lim’de bulunan elyazmalarının bir kısmı ve kiliseye ait kutsal emanetler kurtarılmış ve Eçmiadzin’e götürülmüştür (1915 arifesinde Lim’de 550 elyazmasının ve en az 3000 matbuu kitaptan oluşan zengin bir kitaplığı vardı) [21].

Lim Adası Manastır kompleksi (Kaynak: Ermeni Devrimci Federasyonu Albümü, ABD, Batı Yakası)

Lim manastırı rahipleri kanaatkar yaşamlarıyla ünlenmişlerdi. Uzun, karanlık bir koridora açılan nemli ve karanlık odaları vardı. Her bir ruhaniye uyuyabilecekleri ve ayinlerden arta kalan boş vakitlerini geçirebilecekleri bir oda tahsis edilmişti. Yatak yoktu. Yerde uyur ve otururlardı, bu nedenle de eklem ağrılarından muzdaripdiler.

Ruhanilerin gıdası sadeydi. Et ve şarap tüketimi genel olarak yasaktı. Gündelik besin sebzeden ibaretti, bayram zamanlarında ise süt, yoğurt ve özellikle yoğurt çorbası. Bütün oruçlar katı bir şekilde tutulurdu. Çarşamba ve Cuma dışında Pazartesi de oruçtu. Ruhbanlar genellikle günde bir kere yemekhanede yemek yerlerdi. Yemek sırasında ruhbanlardan biri Kutsal Kitap’tan yüksek sesle pasajlar okurdu. Yemek çoğu kez tek bir çeşitti [22].

XIX. yy. sonlarında eski manastır geleneklerine göre günde 7 ayin yapılırdı, fakat 1900’lerin başında bu düzen biraz yumuşadı ve ayin sayısı beşe indirildi [23].

Lim manastırı ruhani önderliği Timar nahiyesindeki şu 16 Ermeni köyünden sorumluydu: Canik, Tarapeg, Norşen, Ader, Noravants, Koms, Şahgeldi, Kharaşik, Amug, Pirgarip. Timar S. Asdvadzadzin (Hatun Diramayr) ve Eçmiadzin‘deki S. Sahag manastırları Lim’in ruhani sınırları dahilinde faaliyet göstermekteydiler [24].

Manastır geniş arazi, ova, orman ve bağlara, dört su değirmenine ve Van ve başka yerlerde dükkanlara sahipti [25]. Manastır gelirleri ruhbanların ve okul masraflarını karşılamak için kullanılmaktaydı.

Lim Adası Manastır kompleksi (Kaynak: "Keghuni" resimli Ermenice gazete, 1905 Venedik, Aziz Lazarus).

Alür S. Asdvadzadzin (Meryem Ana) Kilisesi Timar nahiyesindeki Alür Ermeni köyünden batıya doğru 10 dakikalık bir uzaklıkta bulunurdu. Manastırın ne zaman tesis edildiğine dair herhangi bir bilgi muhafaza edilmiş değil, fakat manastır kilisesinin kuzey duvarı dışında var olan 1214 tarihli bir haçtaşından en erken XIII. yy.’da inşa edildiği düşünülebilir [26].

Nisan 1873’te manastırı ziyaret eden Y. Devgants, manastır kompleksinin yontma taştan inşa edilmiş kiliseden, avludan ve yönetim için tahsis edilmiş bir kaç küçük binadan (ruhani önderlik, okul, müştemilat, kiler, ahır, samanlık) oluştuğunu aktarır. Manastırın başrahibi olan Rahip Garabed kışın köy çocuklarının eğitim aldığı bitişikteki okulda öğretmenlik yapar, yazın ise manastıra ait arazilerde tarımla meşgul olurdu [27]. 1883’te manastırı ziyaret eden Manuel Mirakhoryan da başrahibi adını vermeden anmıştır [28].

1900’lerin başına ait bir tanıklıktan manastırda daimi bir başrahibin bulunmadığı, onun Gıduts manastırı riyasetinde olduğu ve oradan ziyaret eden rahipler tarafından idare edildiği anlaşılmakta [29]. Manastırın her ne kadar taşınmazları ve ziraai eşyaları olduğu zikredilse de, düzenli bir idarenin olmayışından dolayı topraklarından Alür köyü sakinleri istifade etmekteydiler [30].

S. Eçmiadzin manastırı Van Gölünün doğu kıyısında, Gıduts ve Lim manastırları “dış ev”lerini birleştiren yol üzerinde bulunuyordu. Manastır kompleksi S. Eçmiadzin ve S. Asdvadzadzin adlı iki kilise ve bir şapelden müteşekkildi [31] (farklı kaynaklara göre ise bir şapel (Yukarı Eçmiadzin) ve bir kiliseden (İç Eçmiadzin) [32]). Bir başka kaynak olan K. Şerents manastır kiliselerinin sayısını ayrıntılandırıp onu “küçük manastır” olarak nitelemiş [33].

Rivayete göre, manastır alanı keşişlerin inzivaya çekildikleri bir alanmış ve gökden inen İsa Mesih (Miadzin -biricik-) keşişlere görünür, bu nedenle manastıra bu isim verilmiş [34].

Y. Devgants 1873’te manastırı ziyaret eder ve buranın Lim manastırı için bir çiftlik işlevi gördüğünü, bir başrahip ve ruhaninin orada yaşadığını aktarır [35].

XX. yy. başında manastır rahipler topluluğundan mahrumdu. Başrahip görevi de üstlenmiş bir rahipten söz edilmekte sadece [36]. Manastır Lim’in riyasetindeydi ve oradan gerçekleşen ziyaretlerle manastıra ait mülkleri takip ediyorlardı (2.000-3.000 dut ağacının bulunduğu geniş bir dutluk, bahçeler, ormanlar, tarlalar, ekin arazileri, otlaklar vs.) [37].

Manastırın adak günü İsa’nın göğe alınış yortusu olan Hampartzum’daydı. Çevre Ermeni köylerinden çok sayıda ziyaretçi manastıra akın ederlerdi [38].

Ererin S. Sahag kilisesi Timar nahiyesi Ererin Ermeni köyünün güneyindeki dağın eteklerindeydi. Manastır surlarla çevriliydi. Kubbeli bir kilise ve avludan oluşmaktaydı. Soykırım arifesinde terkedilmişti ve binaları tahrip olmuştu.

Ererin (Dağönü) köyü yakınında bulunan S. Sahag Manastırı (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik).

Ermeni alfabesi yaratıcılarından Katolikos Aziz Sahag Bartev’in sağ elinin bir parçası burada muhafaza edilmekteydi. 1840’ta manastır terkedilir [39] ve bu kutsal emanet manastırın bağlı bulunduğu Lim’e götürülür. S. Sahag Timar halkı tarafından sevilen bir azizdi. Halk azizin özellikle göz hastalıkları olan insanlara yardım ettiğini düşünürdü [40].

Vartavar yortusunun kutlandığı pazar Aziz Sahag için tören yapılırdı. Timar’ın farklı köylerinden aralarında gençlerin çoğunlukta bulunduğu bir çok ziyaretçi buraya gelir ve ayin yapılırdı [41].

S. Sahag manastırının bulunduğu tepe “Haçklukh” (Haç Tepesi) adını almıştı. S. Krikor Lusavoriç’in burada inzivaya çekildiği ve bir haç takdis ettiği rivayet edilirdi. Burada ünlü bir adak yeri olan küçük bir şapel vardı [42].

S. Sahag manastırından yarım saat doğuya gidildiğinde Der Bedo adında bir başka manastırın temel duvarı bulunmaktaydı. Bu manastırın civarında “kutsal” bir çeşme bulunmaktaydı [43].

1873 Ererin S. Sahag manastırını ziyaret eden Y. Devgants herhangi bir rahip veya papazın orada olmadığını ve Ererin köyünden Kherebed adlı manastırda yaşayıp tarımla uğraşan bir aile tarafından korunduğunu aktarır. Ailenin manastır binalarına özen göstermediklerini de belirtmek gerekir [44].

1910’lu yılların başında, Lim manastırı rahipleri yatılı okuldarındaki öğrenciler için S. Sahag manastırında bir yaz okulu tesis etmek ister, fakat maddi imkansızlıklar ve Soykırım felaketi bu projenin gerçekleşmesine engel olur.

Manastır çevre köylerin sakinlerine kiralanmış topraklara da sahipti [45].

Soykırım arifesinde Timar nahiyesindeki Ermeni köylerindeki kiliselerin bir listesini farklı kaynaklardan derleyip okuyucularımıza sunuyoruz. Sadece kilise olduğu yönünde tanıklık olan köyler belirtilmiştir.

187 hane, 1061 Ermeni.

S. Stepanos Kilisesi (kagir). 1850’li yılların ortalarında cemaate üç papaz hizmet vermekteydiler [46].

31 hane, 226 Ermeni.

S. Asdvadzadzin Kilisesi (ahşap çatılı). 1850’lerin ortalarınfa bir papaz cemaate hizmet sunmaktaydı [47].

343 hane, 1955 Ermeni.

S. Krikor Lusavoriç, S. Stepannos (1911’de inşa edilmiş) ve S. Naregatsi kiliseleri. 1850’lerin ortalarında köyde üç papaz görev yapmaktaydı. Soykırım arifesinde köydeki papaz sayısı dörttü: Papaz Garabed Tuigyan (1915’te öldürülür), Papaz Hovhannes Der-Hovhannesyan (1915’te öldürülür), Papaz Sarkis  Der-Sarkisyan, Papaz Stepanos Prudyan [48].

32 hane, 147 Ermeni.

S. Stepanos Kilisesi [49]. 1850’lerin ortalarında cemaatin herhangi bir kilisesi ve papazı yoktu [50].

40 hane, 204 Ermeni.

S. Asdvadzadzin Kilisesi (geçmişte manastır olmuştur). Soykırım arifesinde cemaate hizmet sunan ruhani Papaz Simon Yeğyazaryan’dı [51].

30 hane, 210 Ermeni.

S. Asdvadzadzin Kilisesi [52].

Amgupert (Yeşilsu) Köyü kayalıkları üzerinde bulunan bir yazıt (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik).

50 hane, 254 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (ahçap damlı. Soykırım arifesinde köyde hizmet veren ruhani Papaz Hovagim Haçaduryan’dı [53].

63 hane, 462 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (Hatun Diramayr). Geçmişte manastırdı. Beyaz ve ihtişamlı bir kubbeye sahip olduğu için estetik anlamda güzel inşa edilmiş bir bina olarak anılmakta. Rivayete göre, manastırın bulunduğu yerde eskiden bir pagan mabedi vardı. Orada görevli Şirag, Zirag ve Minag adlı üç kardeş ruhani, Havari Aziz Tadeus veya Aziz Nerses Pertev’in vaazi sonrasında Hristiyanlığa geçmişlerdir [54].

1883’te Manuel Mirakhoryan kilisede iki papazın görev yaptığını aktarıyor. Kilisenin bitişiğinde 35-40 öğrencisi olan bir ilkokul vardı [55].

Meryem Ana Yortusu kilisenin adak günüydü. O gün çevre köylerden, İran ve Rusya’dan gelen yaklaşık 8-10 bin kişiden oluşan ziyaretçi kalabalığı kiliseye akın ederdi. Ziyaretçiler arasında bir çok Kürt, Türk ve Süryani de olurdu [56].

71 hane, 444 Ermeni.

S. Stepannos Kilisesi (ahşap çatılı) (farklı kaynaklarda ise S. Asdvadzadzin olarak geçiyor [57]). 1850’lerin ortalarında cemaatin bir papazı vardı [58].

31 hane, 247 Ermeni.

S. Stepannos Kilisesi (kagir yapı) [59].

28 hane, 195 Ermeni.

S. Asdvadzadzin Kilisesi (ahşap çatılı) [60].

15 hane, 91 Ermeni.

S. Sarkis kilisesi [61]. 1850’lerin ortalarında köyde kilise yoktu [62].

53 hane, 340 Ermeni.

S. Stepannos kilisesi (Ahşap damlı) [63]. Cemaatin hizmetinde olan ruhani Papaz Margos [64].

138 hane, 825 Ermeni.

S. Stepannos kilisesi (kagir yapı). 1850’lerin ortalarında cemaatte iki papaz görev yapmaktaydı [65].

37 hane, 243 Ermeni.

S. Sarkis kilisesi (Ahşap damlı): 1850’lerin ortalarında cemaate bir papaz hizmet sunmaktaydı [66].

31 hane, 226 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (farklı kaynaklara göre S. Kevork (ahşap damlı) [67]. Soykırım arifesinde görev yapan ruhani Papaz krikor Hagopyan’dı [68].

151 hane, 938 Ermeni.

S. Hovhannes ve Stepannos kiliseleri. 1850’li yılların ortalarında cemaate 3 papaz hizmet vermekteydi [69].

106 hane, 633 Ermeni.

S. Giragos kilisesi (Ahşap damlı): 1850’lerin ortalarında iki papaz cemaate hizmet vermekteydi [70]: Soykırım arifesinde Papaz Apraham Der-Hovhannisyan ve Papaz Garabed Der-Kevorkyan cemaate hizmet sunan ruhanilerdi [71].

132 hane, 775 Ermeni.

S. Stepannos kilisesi (kagir yapı). 1850’lerin ortalarında 6 papaz cemaate hizmet etmekteydi. Şeg (Kızıl) adlı bir İncil bu kilisede muhafaza edilirdi [73].

38 hane, 231 Ermeni.

S. Kevork Kilisesi (Ahşap çatılı). 1850’lerin ortalarında cemaatin bir papazı vardı [74].

26 hane, 137 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi [75]. 1850’lerin ortalarında köyde kilise yoktu [76].

153 hane, 811 Ermeni.

S. Kevok kilisesi (ahşap damlı). 1850’lerin ortalarında cemaatin iki papazı vardı [77]. Soykırım arifesinde göreb yapan ruhaniler şunlardı: Papaz Hagop Der-Hagopyan, Papaz Mardiros Der-Garabedyan, Papaz Nerses Tavityan [78].

45 hane, 270 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (ahşap damlı). 1850’lerin ortalarında cemaatin bir papazı vardı [79].

37 hane, 215 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (kagir yapı). 1850’lerin ortalarında cemaatte bir papaz bulunmaktaydı [80].

22 hane, 156 Ermeni.

S. Stepannos Kilisesi (kagir yapı) [81].

71 hane, 451 Ermeni.

S. Stepannos kilisesi (ahşap damlı) [82].

100 hane, 714 Ermeni.

S. Stepannos kilisesi (ahşap damlı) [83]. Cemaate hizmet veren ruhani Papaz Hovhannes’di [84].

76 hane, 475 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (kagir yapı) [85]. Soykırım arifesinde görev yapan ruhaniler Papaz Hagop Giragosyan ve Papa Sahag Markaryan’dı [86].

42 hane, 251 Ermeni.

S. Haç kilisesi (ahşap damlı). 1850’lerin ortalarında bir papaz hizmet etmekteydi [87].

95 hane, 657 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (ahşap damlı): 1850’lerin ortalarında 3 papaz cemaate hizmet etmekteydi [88]: Soykırım öncesinde burada hizmet edev ruhani Papaz Simon Haçaduryan’dı [89].

57 hane, 373 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (ahşap damlı. 1850’lerin ortalarında cemaate bir papaz hizmet etmekteydi [90].

111 hane, 705 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (Ahşap damlı) [91]: Soykırım arifesinde hizmet eden ruhaniler Papaz Hovhannes ve Kevork’du [92].

3 hane, 21 Ermeni.

Kilisesi yoktu. Cemaatin ruahni ihtiyaçlarını Dırlaşen’de ikamet eden Papaz Simon karşılardı [94].

• [1] Y. Lalayan, «Վասպուրական. Նշանաւոր վանքեր» (Vaspuragan. Ünlü Manastırlar), Azkakragan Hantes, XXII Kitap, 1912, s. 88:
• [2] A-To, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները (Van, Bitlis ve Erzurum Vilayetleri), Yerevan, «Kultura» matbaası, 1912, s. 29։
• [3] 1910 yılında Van vilayetini ziyaret eden Yervant Lalayan Gıduts manastırına ait mülklerin ayrıntılı bir listesini sunmuştur (Lalayan, Azkakragan Hantes, s. 93).
• [4] a.y.
• [5] a.y.
• [6] Y. Devgants, Ճանապարհորդութիւն Բարձր Հայք և Վասպուրական 1872-1873 թթ (Yüksek Ermenistan ve Vaspuragan’a yolculuk), Yerevan, Ermenistan Bilimler kademisi Tarih Estitüsü, 1991, ss. 205-251.
• [7] Köylüler tarafından manastırlara tarım ürünü olarak verilen vergi.
• [8] A-To, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները (Van, Bitlis ve Erzurum Vilayetleri), s.ջ 29. Soykırım sırasında (1915-16) 202 elyazması eser Gıduts manastırından Eçmiadzin’e götürüldü ve şimdi Yerevan Elyazmaları Müze-Enstitüsü-Madenataran’da muhafaza edilmekte (L. Tumanyan, «Լիմ եւ Կտուց մենաստանները Մեծ Եղեռնի օրերին» (“Soykırım günlerinde Lim ve Gıduts manastırları”), Eçmiadzin, Tüm Ermeniler Başpatrikliği Resmi yayını, 2013, IV (LIX), s. 106).
• [9] Teodik, Գողգոթա հայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տարիին (Feci 1915 tarihindeki Ermeni ruhbanlarının ve cemaatlerinin Golgotası), New York, s. 52.
• [10] K. Şerents, Սրբավայրեր. Տեղագրութիւն Վասպուրականի-Վանայ նահանգի գլխաւոր եկեղեցեաց, վանօրէից եւ ուսումնարանաց (Kutsal Yerler. Vaspuragan-Van vilayeti kilise, manastır ve okullar topografyası), Tiflis, 1902, s. 76.
• [11] H. Vosgyan, Վասպուրական-Վանի վանքերը (Vasburagan-Van manastırları), I bölüm, Viyana, Mkhitarist matbaası, 1940, s. 4.
• [12] R. Atayan, «Լիմ անապատ» (Lim manastırı), Krisdonya Hayastan Ansiklopedisi, Yerevan, 2002, s. 412.
• [13] Lalayan, Azkakragan Hantes, s. 85.
• [14] a.e., s. 90.
• [15] a.e., s. 91.
• [16] Vosgyan, Vasburagan-Van manastırları, I bölüm, s. 45.
• [17] Rahip Magar Der-Hovhannisyan, «Վանայ ծովն եւ իր կղզիները» (Van Gölü ve adaları), Püzantion, 23 Şubat/8 Mart 1913, № 4368.
• [18] Devgants, Yolculuk, s. 260.
• [19] Vosgyan, Vasburagan-Van manastırları, I bölüm, s. 44.
• [20] Püzantion, İstanbul, 23 Şubat/8 Mart 1913, № 4368.
• [21] Tumanyan, «Lim ve Gıduts manastırları..., s. 104; K. Badalyan, «Արևմտյան Հայաստանի պատմաժողովրդագրական նկարագիրը Մեծ եղեռնի նախօրէին. Մաս առաջին։ Վանի վիլայէթի կենտրոնական, հիւսիսային և արևելեան գաւառները» (Soykırım arifiesinde Batı Ermenistan tarihi-toplumsal betimlemesi, I Bölüm, Van vilayeti merkez, kuzey ve doğu sancakları), Vem Dergisi, VII (XIII) yıl, sayı 2 (50), Nisan-Haziran, 2015, s. 125.
• [22] Lalayan, Azkakragan Hantes, s. 88.
• [23] a.e.
• [24] Vosgyan, Vaspuragan-Van manastırları, I Bölüm, s. 46.
• [25] Manastıra ait mülklerin listesi için bakınız Lalayan, Ankakragan Hantes, s. 91-92.
• [26] a.e., s. 99; Bkz. Vosgyan, Vaspuragan-Van manastırları, I bölüm, s. 343.
• [27] Devgants, Yolculuk, s. 266.
• [28] M. Mirakhoryan, Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի: Տեղագրութիւնք սարէն եւ ձորէն, հնէն եւ նորէն պիտանի գիտնոց, (Doğu Türkiye’nin Ermeni yerleşimlerine betimleyici bir seyahat. Dağtan taştan, eskiden yeniden lüzumlu bilgiler topografyası) II. bölüm, İstanbul, M. G. Sarıyan matbaası, 1885, s. 280.
• [29] Şerents, Kutsal yerler, s. 74.
• [30] a.e.
• [31] Lalayan, Azkakragan hantes, s. 99.
• [32] Püzantion, 23 Şubat/8Mart 1913, № 4368.
• [33] Şerents, Kutsal Yerler, s. 75.
• [34] Vosgyan, Vaspuragan-Van manastırları, I. Bölüm, s. 350.
• [35] Devgants, Yolculuk, s. 254-255.
• [36] Şerents, Kutsal Yerler, s. 75.
• [37] Püzantiyon, 23 Şubat / 8 Mart  1913, № 4368.
• [38] Lalayan, Azkakragan hantes, XXI kitap, 1911, s. 99.
• [39] Lim manastırı ruhbanlarından Rahip Magar Der-Hovhannesyan 1911’de yazdığı bir yazıda manastırın gereksiz bir şey olarak başkalarına verildiğini söyler (Püzantion, 23 Şubat/8 Mart 1913, № 4368).
• [40] Şerents, Kutsal Yerler, s. 76.
• [41] a.e.
• [42] Lalayan, Azkakragan hantes, XXI kitap, 1911, s. 99.
• [43] a.e.
• [44] Devgants, Yolculuk, s. 256.
• [45] Püzantion, 23 Şubat / 8 Mart 1913, № 4368.
• [46] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180; Հայոց ցեղասպանութիւնը Օսմանեան Թուրքիայում։ Վերապրածների վկայութիւններ։ Փաստաթղթերի ժողովածու, (Osmanlı Türkiye’sindeki Ermeni Soykırımı, Kurtulanların tanıklıkları, Belgeler Kitabı), I Cilt, Van Vilayeti…, s. 36.
• [47] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180.
• [48] a.e.; Teodik, Golgota, s. 53; Osmanlı Türkiye’sindeki Ermeni Soykırımı, s. 117.
• [49] Badalyan, « Batı Ermenistan tarihi-toplumsal betimlemesi...», s. 122:
• [50] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180.
• [51] Teodik, Golgota, s. 54.
• [52] Badalyan, « Batı Ermenistan tarihi-toplumsal betimlemesi...», s. 124.
• [53] Teodik, Golgota, s. 54.
• [54] Vosgyan, Vasburagan-Van manastırları, I bölüm, s. 352-353:
• [55] Mirakoryan, “Betimleyici seyahat”, II. kısım, ss. 271-272.
• [56] Şerents, Kutsal Yerler, s.  80; Mirakhoryan, “Betimleyici seyahat”, II. kısım, ss. 274-275.
• [57] Badalyan, « Batı Ermenistan tarihi-toplumsal betimlemesi...», s. 122.
• [58] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180; T. Kh. Hagopyan, St. D. Melik-Pakhşyan, H. Kh. Parseğyan, Հայաստանի և յարակից շրջանների տեղանունների բառարան (Ermenistan ve çevre bölgeler yer isimleri sözlüğü), I. Cilt, Yerevan, Yerevan Üniversitesi Yayınları, 1986, s. 370.
• [59] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180; Ermenistan ve çevre bölgeler yer isimleri sözlüğü, I. Cilt, s. 372. 
• [60] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180.
• [61] Badalyan, « Batı Ermenistan tarihi-toplumsal betimlemesi...», s. 123.
• [62] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180.
• [63] a.e.; Ermenistan ve çevre bölgeler yer isimleri sözlüğü, I. Cilt, s. 370:
• [64] Teodik, Golgota, s. 45.
• [65] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180.
• [66] a.e.
• [67] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180.
• [68] Teodik, Golgota, s. 54.
• [69] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180; Ermenistan ve çevre bölgeler yer isimleri sözlüğü, II. Cilt, 1988, s. 364.
• [70] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180.
• [71] Teodik, Golgota, s. 54.
• [72] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180; Ermenistan ve çevre bölgeler yer isimleri sözlüğü, II. Cilt, s. 729.
• [73] Osmanlı Türkiye’sindeki Ermeni Soykırımı, s. 133.
• [74] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180; Ermenistan ve çevre bölgeler yer isimleri sözlüğü, II. Cilt, s. 830.
• [75] Badalyan, « Batı Ermenistan tarihi-toplumsal betimlemesi...», s. 124.
• [76] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180.
• [77] a.e.
• [78] Teodik, Golgota, s. 53.
• [79] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180.
• [80] a.e. 
• [81] a.e. 
• [82] a.e.
• [83] a.e. 
• [84] Teodik, Golgota, s. 45.
• [85] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180.
• [86] Teodik, Golgota, s. 54.
• [87] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180.
• [88] a.e.
• [89] Teodik, Golgota, s. 53.
• [90] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180.
• [91] a.e.; Osmanlı Türkiye’sinde Ermeni Soykırımı, s. 146. 
• [92] Teodik, Golgota, s. 45.
• [93] Arevelyan Mamul, Eylül 1878, s. 180.
• [94] Teodik, Golgota, s. 54.