Van Şehri – Okullar (II)

Yazar: Robert Tatoyan 28/06/22 (son değişiklik: 28/06/22). Çeviren: Sevan Değirmenciyan

Hisusyan Okulu 1830’lu yıllarda Vanlı tüccar Şaran Bey Şaranyan’ın girişimi ile kurulmuştur. İsa’ya adanmış olan Hisusyan Okulu, Van şehrinin merkez okulu olduğu için, adını 1847-48 yıllarında Van şehrinde mahalli mektepler sisteminin kuruluşu zamanında almıştır [1].

Kağakameç, yani şehir merkezinde bulunan S. Diramayr (Meryem Ana) kilisesinin bitişiğinde bulunan avluda faaliyet göstermekteydi. Okul binası 1881-82 yıllarında baştan aşağı yeniden inşa edilmiş. Eskisinin yerine “daha zevkli, iki katlı, muhteşem bir bina [inşa edildi]... yeni ve uygun sınıf ayrımları ile” [2].

Okulun yeniden kuruluş döneminde öğrenci sayısı 100 idi. Orada görev yapan öğretmenin adı ise Manuel Ardamedtsyan’dı (ilerde papaz takdis olmuş ve Dionisyos adını almıştır) [3].

Okulun gelişmesi ve ilerleyişi 1860-1870 yıllarında müdür ve başöğretmen olan Sarkis Kınuni’nin dur, durak bilmeyen faaliyetleri sayesinde olmuştur. Özellikle Kınuni’nin girişimi ile 1863 tarihinde okulun geniş salonunda Van tarihindeki ilk tiyatro gösterisi sahnelenmiştir [4].

Okulun ileri gelişim dönemi 1891-96 yılları arası sayılmaktadır. Bu dönemde okul müdürü Yeğişe Kundakçıyan’dı (kendisi Portukalyan Öğretmen Okulu’nun en başarılı öğrencilerinden biri idi ve Van’ın en iyi öğretmenlerinden biri olmanın şanını taşımaktaydı) [5].

1896’dan sonra Hisusyan Okulu müdürlüğü görevini sırasıyla Garabed Acemkhaçoyan, Bedros Taşçıyan, Armenag D. Boğosyan ve 1915 Van savunması sırasında Kağakameç’in askeri yöneticilerinden olan Haygag Gosoyan üstlendi [6].

Şuşanyan Okulu ise 1881’de açılmış. Başta Kağakameç’te bulunan S. Vartan kilisesi bünyesinde faaliyet gösteren okul, 1890’lı yılların başında S. Boğos-Bedros ve S. Arakyal çift kilise avlusunda inşa edilen yeni binaya taşınır ve Hisusyan Okulu ile birleşir [7].

1899 yılında bu okulların öğrenci sayısı 250 idi [8].

1901-02 eğitim yılında Hisusyan Okulu’nda 157 erkek, Şuşanyan Okulu’nda ise 100 kız öğrenci okuyordu. İki okulda 7 erkek ve 2 kadın öğretmen çalışmaktaydı. Okulların aylık gelir ve gideri 1125 kuruştu. Bunun 1025’i yönetim kurulunun tahsis ettiği rakamdı, 100’ü ise öğrencilerden alınan eğitim masrafı [9].

1910-11 eğitim yılında okulda erkek ve kız öğrenciler için 5 sınıf vardı. Öğrenci sayısı ise 104 erkek ve 86 kız olmak üzere 190’dı. Bunlardan 119’u herhangi bir ücret ödemiyordu. Okulda 5 erkek ve 3 kadın öğretmen eğitim vermekteydi. Okulun yıllık bütçesi 18000 kuruştu. Bu rakamın 1300’ü öğrencilerden alınan ücretti, kalanını ise yönetim kurulu tahsis etmekteydi [10].

Aykesdan (Bağlar) Arark mahallesi okulu 1830’larda kurulmuş, 1846-47 tarihinde yeniden yapılanarak S. Madteosyan adını almıştı. 1880’lerin ikinci yarısında ise S. Tarkmançats adını almış ve karma olarak faaliyet göstermeye başlamıştı.

Yeniden yapılandığı ilk yılda (1846-47) öğrenci sayısı 250 idi [11]. Yeniden yapılanma sürecinden sonra okulun ilk müdürü Papaz Bedros Ardamedtsyan olmuştu [12]. Garabed Mogatsyan, Khaçadur İstanbullu, Manuel öğretmen (1860’lar), Hayrabed Canigyan (Papaz Mesrop, 1875’e kadar), Ohannes Parağamyan, Kevork Odyan, Sahag Tarpinyan, daha sonra yeniden Hayrabed Canigyan sırasıyla okul müdürlüğü görevini üstlenmişlerdi [13]. 1896’tan sonra okul müdürlüğü görevini sırasıyla Ğevont Khancıyan, Garabed Acemkhaçoyan, Rupen Ğugasyan ve yeniden Garabed Acemkhaçoyan üstlenmiş, 1913’ten itibaren de Kevork Tovmağyan müdürlük görevini yapmıştı [14].

1899’da okulda kız ve erkek olmak üzere 350 öğrenci vardı [15].

1901-02 eğitim yılında okula 450 öğrenci devam etmekteydi. Bunlardan 270 tanesi erkek ve 180 tanesi ise kızdı. Öğretmen sayısı 8 erkek ve 3 kadın olmak üzere 11 idi. Okulun kız kısmında erkek kısmı öğretmenleri de misafir öğretmen olarak ders vermekteydi [16]. Okulun aylık geliri ve gideri 1417 kuruştu. Bu sayının 1250 kuruşunu yönetim kurulu karşılıyordu, kalan 167 kuruşluk kısmı ise öğrencilerden tahsil ediliyordu [17].

1910-11 eğitim öğretim yılında okulda 5 erkek ve 8 kız öğrenci sınıfı vardı. Bu sınıflarda eğitim gören 198 erkek ve 188 kız (toplam 386 öğrenci ve bunların 142 tanesi ücretsizdi) öğrenci bulunmaktaydı. Okul öğretmenlerinin sayısı 13’dü. Bunlardan 8’i erkek, 5’i ise kadındı. Okul bütçesi 25000 kuruştu. Bu rakamın 6000 kuruşu öğrencilerden tahsil ediliyor, kalanı ise kilise yönetim kurulu tahsis ediyordu [18].

Okul binası 1885-86 tarihinde hassa mimarı Boğos Takavoryan’ın projesi ile yeniden inşa edilmişti. “Özenle örülmüş duvarcılıkla”, “devasa” olarak nitelenen bina iki katlıydı. İlk katta Araruts yönetim kurulu toplantı odası, öğrenciler için öngörülmüş marangozluk, halıcılık atölyeleri, farklı kullanımlar için öngörülen depolar ve bölmeler vardı. İkinci katta ise geniş yürüyüş odası, törenler için büyük bir salon ve 12 sınıf bulunmaktaydı [20].

Aykesdan Noraşen mahallesi Hovhannesyan Okulu 1846-47 tarihinde tesis edilmişti. Kuruluş yılında 180 öğrenciye sahipti. Başöğretmen “Klasik Ermenice ve dini müzik uzmanı” Hovhannes Kolozyan’dı (Ohannes Koloz) [21]. 1880-1909 tarihleri arasında müdürlük görevini sırasıyla Karekin Pağeştsyan, Krikor Acemyan, Sahag Der-Harutyunyan, Yeğişe Kundakçıyan (1896 kırımı sonrası Noraşen, Haynguyslar, S. Hagop mahallesi okullarını geçici olarak bir çatı altına toplayan “Birleşmiş” okulu müdürü olarak), Rupen Şadvoryan, yeniden Krikor Acemyan (1907’e kadar), Garabed Acemyan, Levon Sarkisyan, Aharon Dudigyan (1908-1909). 1909 tarihinden sonra okulun müdürü olmadı ve okul öğretmenler tarafından yönetildi [22].

1884’de okulda 130 öğrenci ve 7 öğretmen vardı [23].

1901-02 öğretim yılında okulda 200 erkek öğrenci eğitim görüyor ve 5 öğretmen de ders veriyordu. Okulun aylık gider ve geliri 667 kuruştu. Bunun 542 kuruşu yönetim kurulu tarafından tahsis ediliyor, kalanı ise öğrencilerden tahsil ediliyordu [24].

1910-11 öğretim yılında okulda 5 sınıf vardı. 146 öğrenciye, 6 öğretmen ders veriyordu. Öğrencilerden 46’sı ücretsiz tahsil görmekteydi. Okul bütçesi 12900 kuruştu. Bu rakamın 3700 kuruşu öğrencilerden tahsil ediliyor, kalanı ise yönetim kurulu tarafından tahsis ediliyordu [25].

Noraşen Okulu binası başta kilise bünyesindeydi. 1880’lerde Van’da merkezi konuma sahip “geniş tören alanı” olarak tasvir edilmekteydi [26]. 1905’te okul Noraşen Acemkhaçoyan semtinde inşa edilen yeni binasına taşınır [27].

1846-47 tarihinde tesis edilmiş. Kuruluş yılında 200 öğrenciye sahipti [28]. Başöğretmen Avedis Saharuni idi (Papaz Kostandin. 1880’lerin başına kadar görev yapmıştır), yardımcı öğretmen ise Panos Farhadyan [29]. 1880’lerden 1903 yılına kadar Mıgırdiç Portugalyan, Khoren Khırimyan, Krikor Bözigyan, Melkon Bartevyan, Krikor Acemyan, Rupen Şadvoryan sırasıyla okul müdürü görevini üstlenmiştir. 1905-1915 yılları arasında Hovhannes Güloğlyan ve Mıgırdiç Acemyan dönüşümlü olarak müdürlük görevini sürdürüyordu [30].

Okulun kız bölümü olan Kayinyan Okulu 1880’de açılmış ve aralıklarla faaliyet göstermiştir [31].

1884’te okulda 200 erkek ve 30 kız öğrenim görüyor, 7 öğretmen görev yapıyordu [32].

1899’da ise okulda 150 öğrenci vardı [33].

1901-02 öğretim yılında okulda 200 erkek öğrenci ve 8 öğretmen vardı. Eğitim kurumunun aylık bütçesi 847 kuruştu. 660 kuruşu yönetim kurulu tahsis ediyor, kalan ise öğrencilerden tahsil ediliyordu [34].

1910-11 öğretim yılında okulda 252 öğrenciye sahip (162 erkek ve 90 kız) 5 erkek ve 5 kız öğrenci sınıfı vardı. Bu öğrencilerden 126 tanesi ücretsiz okuyordu. Öğretmenlerin sayısı 9’du (6 erkek ve 3 kadın). Okul bütçesi 18500 kuruştu. Bunun 3500’ü öğrenciler tarafından, kalanı ise yönetim kurulu tarafından karşılanıyordu [35].

Okul binası 1896 Hamidiye kırımları sırasında kundaklanır ve 1899 yılında yenilenir [36].

1846-47 yıllarında kurulmuştur. Kurucu öğretmen Mardiros Papazyan idi. Van’ın Ardamed (Edremit) köyünde doğduğu için Mardiros Ardamedtsyan ismi ile de tanınıyordu. Daha sonra papaz takdis oldu ve Mesrop adını aldı. İlerki yıllarda rahipliğe yükseldi [37]. 1854-70 yılları arasında okul müdürü Dikran Amircanyan idi [38].

19. yy. Ikinci yarısından itibaren ve 20. yy. başında Ermenilerin giderek S. Hagop mahallesinden Van’daki daha yoğun Ermeni nüfusun yaşadığı ve güvenli mahallelere taşınması sonucunda S. Ğugasyan Okulu’ndaki öğrenci sayısı giderek azalır ve 1915 itibariyle Van’daki diğer eğitim kurumları ile mukayese edildiğinde en az öğrenci ve öğretmene sahipti. Okulun açıldığı ilk yıl (1846-47) burada 150 öğrenci varken [39], 1884’te 110, 1901-02 yılında 60 öğrenci ve 2 öğretmen vardı [40]. 1909’a gelindiğinde ise 40 öğrenciye 3 öğretmen ders vermekteydi [41].

S. Ğugasyan Okulu Van şehrinde bulunan mahalle mektepleri arasında en az bütçeye sahip olanıydı. 1901-02 eğitim döneminde okulun aylık gider ve gelirleri 225 kuruştu. Bunun 200 kuruşunu yönetim kurulu tahsis ediyor, kalanı ise öğrencilerden alınıyordu [42]. 1910’lu yılların başında okul masraflarını Maarif karşılamaktaydı [43].

İmparatorluğun eğitim masraflarını karşılamak amacıyla Osmanlı makamlarının 1884 tarihinde özel bir eğitim vergisi (Maarif Hisse-i İânesi) tesis ettiklerini burada belirtmek gerekir. Vergi tüm Osmanlı vatandaşlarından alınıyordu. Bu vergi köylerde genel ürünün %0,5’i, şehirlerde ise mülkün emlak değerinin %0,1’i kadardı [44]. Osmanlı merkez ve vilayet makamlarının eğitim bütçeleri bu vergiden alınan miktardan ve merkezi hükümetin tahsis ettiği maddi imkanlardan meydana geliyordu. Belirli eğitim kurumlarının muhafaza etmek için verilen miktarlar da bu bütçeye katılıyordu. Vali, Osmanlı makamlarınca belirlenen dini cemaat-milletlere ait eğitim kurumları arasında nüfus sayımı sırasında kaydedilen veriler ışığında, orantılı olarak dağıtılıyordu. Yardım alan gayrımüslim kurumların listesi gayrımüslim cemaatlarin yöneticileri (Apostolik Ermeniler için Ruhani Önderlik) tarafından sunulan öneriler hesaba katılarak belirleniyordu.

Van Ermeni basınından alınan verilere göre, Van Valiliği Eğitim Bütçesinden 1913 yılında Haygavank Haygyan ve S. Hagop mahallesindeki Ğugasyan okullarının her birine 6300’er kuruş tahsis edilmiş. Bu miktar bu eğitim kurumlarına masraflarının önemli bir kısmını örtmeye yetmişt. Her biri Van’da bulunan Getronagan, Santıkhdyan, Hisusyan, Arark, Haynguyslar, Yeramyan, Kondakçıyan Ermeni okullarından ve hatta Protestan Misyoner Okulu’ndan da yardım almıştı [45].

Haygyan okulu 1860 tarihinde mahalle okulu olarak faaliyete başlamıştır. Okulun başöğretmeni ve müdürü Hagop Efendi Pılavyan’dı. Kuruluş tarihinde okulda 80 öğrenci vardı [46].

Okulun en parlak dönemi, aslen Haygavanklı olan Kevork Şerents’in müdür olduğu 1880’li yıllardı [47]. 1884’de 2 öğretmenin çalıştığı okulda 100-120 öğrenci eğitim görüyordu [48].

Haygavank mahallesindeki Ermeni nüfusun şehrin daha yoğun Ermeni nüfusu olan ve güvenli bölgelere taşınmasıyla, okulun düşüş dönemi başlamış olur. 1890’lı yılların ikinci yarısında okulun yönetimi valiliğin eğitim dairesine geçmiş [49].

1909’da okulda 30 öğrenci ve 2 öğretmen vardı [50].

Santıkhdyan Kız Okulu 28 Temmuz 1870’de, S. Santukhd yortusunda açılmış [51].

1880’li yılların başından okulda eğitim 10 yıllık eğitim programına göre, üç aşamalı olarak (ilk, temel ve orta) yapılıyordu [52].

Okulun faaliyeti için gerekli olan imkanlar Rusya Ermenisi hayırseverler Mıgırdiç Sanasaryan ve Krikor Serebrenikov tarafından vakfedilen miktardan elde edilen yıllık 100 Türk Lirası gelirden ve kız öğrencilerden alınan ücretten sağlanmaktaydı [53]. Okul binası da 1880’lerin başında Mıgırdiç Sanasaryan’ın imkanları ile inşa edilmişti.

Okul tarihi boyunca aynı anda 200-300 kız orada eğitim görmekteydi. 1901-02 eğitim yılında okulda 227 kız vardı ve 4’ü erkek olmak üzere 9 öğretmen görev yapmaktaydı. Okulun aylık bütçesi 677 kuruştu. Bu miktarın 167 kuruşu öğrencilerden alınıyor, kalan 510 kuruş ise hibe yoluyla sağlanıyordu [54].

1908-09 öğrenim yılında okulda 230 kız öğrenim alırken, kadın ve erkek 8 öğretmen hizmet vermekteydi [55].

1910-11 eğitim yılında okulda 230 kız öğrenci vardı. Bunlardan 159 tanesi ücretsiz okuyordu. 14 öğretmenden 8’i kadındı. Okul bütçesi 31700 kuruştu. Bu rakamın 7020 kuruşu öğrencilerden tahsil ediliyordu. 11772 kuruş vasiyetlerden alınırken, 12908 kuruş ise farklı hibelerden elde edilmekteydi [56].

1913’in Santıkhdyan Okulu kitaplığında 400 kitap vardı. Yeramyan Okulu’ndan sonra en büyük ikinci kitaplık sayılıyordu. Çocuk kitapları sayısı ile birinci sıradaydı [57].

Van Getronagan Haygazyan Okulu, Van Ruhani Önderliği ve mahalli eğitim komisyonlarının ortak kararı ile, mahalli okullarda orta seviye eğitimi tek bir kurum çatısı altına toplamak ve böylece eğitim seviyesini yükseltmek amacı ile 1902 yılında kuruldu [58].

Erkek okulu idi. Mahalli okullardan mezun olanlar herhangi bir sınava tabii olmadan veya giriş sınavında başarılı olan erkekler Getronagan Okulu’nda eğitimlerine devam edebilirdi [59].

Okuldaki eğitim 6 yıldı. İlk üç yıl “yüksek ilk öğrenim”, diğer üç yıl ise “orta öğrenim” seviyesindeydi (ikinci seviye öğretmen, ruhani veya toplumsal çalışanlar hazırlamak için öngörülmüştü). Her bir seviyenin sonunda sınav yapılıyor ve mezuniyet diploması veriliyordu [60].

Van doğumlu deneyimli öğretmenler dışında, İstanbul ve Kafkasya’dan öğretmenler de Getronagan Okulu’nda görev yapmaya davet ediliyordu. 1904 yılında okul müdürü ve aynı zamanda Ermenice öğretmeni İstanbul Getronagan Okulu mezunlarından Ğevont Srvantsyan, Matematik ve Doğa Bilimleri öğretmeni Eçmiadzin Kevorkyan Ruhban Okulu mezunlarından Ğevont Meloyan, belletmen öğretmenlerden biri Kevorkyan Ruhban Okulu mezunlarından Ardag Tarpinyan’dı (bu kişi ilerki yıllarda Varak Manastırı okulu müdürü de oldu) [61].

Yukarda ismi geçenler dışında, Ermeni Soykırımı öncesinde Getronagan Okulu’nda Arşag Safrasdyan, Krikor Acemyan, Mıgırdiç Acemyan, Hovhannes Güloğlyan, Aharon Dudigyan, Hamazasb Yazıcıyan, Hampartzum Der Harutyunyan, Van Valiliği bünyesinde bulunan Maarif tarafından tahsis edilen ve Osmanlıca yazı ve kaligrafi dersi veren Derviş Efendi ve Haci Hoca adında iki Türk öğretmen okulda görev yapmaktaydı [62].

Okulun genel yönetimi bir mütevelli heyetine teslim edilmişti. Heyet; Van Ruhani Önderlik bünyesinde bulunan cismani meclisten iki kişi, Van’da bulunan dört kilise yönetim kurulu tarafından görevlendirilen birer temsilci ve dört mahalli okulun müdürlerinden oluşmaktaydı. Mütevelli heyet başkanı ise Van Ruhani Önderi idi (Eylül 1904 tarihine kadar bu görevi Episkopos Sahag Pakrevantyan yürütmekteydi) [63].

1902-03 eğitim yılında okulun öğrenci sayısı 80 idi. Okulda öğretmen-müdür ve Van’daki diğer okullarda da görev yapan 15 misafir öğretmen vardı [64].

1910-11 eğitim yılında okulda 4 sınıf, 76 öğrenci (20 öğrenci ücretsiz okuyordu), 10 öğretmen vardı. Okulun bütçesi 32400 kuruştu. Bu miktarın 3240 kuruşu öğrencilerden, 10800 kuruşu yönetim kurullarından, 5400 kuruşu farklı vasiyetlerden, 12960 kuruşu ise hibelerden oluşmaktaydı [65].

Eylül 1904 tarihinde kullanıma açılan okul binası Van, İstanbul ve Kafkasya’da toplanan paralarla inşa edilmişti [66]. Bina çift katlıydı. Geniş ve ihtişamlı bir yapı olarak anılmaktaydı [67]. Üst katta sınıflar, tören salonu ve öğretmen odası vardı. Okulun ilk katında bulunan boş odalardan ikisi dokumacılık atölyesine tahsis edilmişti. İsteyen öğrenciler boş zamanlarında atölyeye gidebilir ve dokumacılık öğrenebilirdi [68].

Çağdaşlarından biri Getronagan Okulu’nun Van eğitim hayatındaki rol ve önemini şu satırlarla anlatmış: “Getronagan yaklaşık 15 yıllık süren ömrü boyunca verimli bir haata sahip oldu. Nicelik ve nitelik olarak göze çarpan mezunları oldu. Onlar Vasburagan eğitim ve toplumsal faaliyetlerine katkı sundular” [69].

Van’daki ilk öğretmen okulu 1 Ocak 1879 tarihinde İstanbul’da faaliyet gösteren “Ararad” Eğitim ve Kültür Derneği (1880’den itibaren Birleşmiş-Miatsyal Cemiyet’in bir parçası olmuştu) tarafından kuruldu. Öğretmen okulunun Van’da kurulması girişimi Mıgırdiç Portugalyan’a aitti. Kendisi bu eğitim kurumunun ve Vasburagan çevresinde Ararad Derneği tarafından tesis edilen tüm okulların müdürü olmuştur [70].

Öğretmen okulunun amacı şehir ve sancaktaki Ermeni köyleri için öğretmenler yetiştirmekti [71].

İlk eğitim yılında öğretmen okulunun öğrenci sayısı 35 idi. Okulun eğitim süresi 4 yıl olarak öngörülmüştü. Ermenice, Din Bilgisi, Yabancı Dil (Fransızca veya İngilizce), Türkçe, Genel (Osmanlı İmparatorluğu dahil) Tarih ve Edebiyat, Aritmetik (Matematik ve Geometri), Coğrafya, Kaligrafi, Resim, Beden Eğitimi, Şan ve Müzik dersleri verilmekteydi [72]. 13 yaşını tamamlamış erkek çocuklar, Ararad Derneği ilkokulu diploması ile veya ilkokul programı temelinde sınavda başarılı olanlar okula kabul edilirdi [73].

Eğitim yeni ve ilerici bir eğitim programı ve metodlarıyla yapılıyordu. Van eğitim tarihinde ilk kez bir okulda uygulamalı beden eğitimi dersleri veriliyordu, matematik ve doğa bilimleri dersleri düzenli bir şekilde öğretiliyordu [74].

Öğretmen okulunun öğretmen kadrosu 19. yy. 70-80’li yıllarda Van-Vasburagan’daki eğitim alanının kaymak tabakasını oluşturan 8 kişiden oluşmaktaydı; M. Portugalyan (Öğretmen okulu ve Van-Vasburagan Ararad Derneği tarafından tesis esilen tüm okulların müdürü), Margos Natanyan (Müdür Yardımcısı, Ermenice ve Genel Tarih öğretmeni), Papaz Dionisyos (Din Bilgisi öğretmeni), Dikran Amircanyan (Fransızca ve Türkçe öğretmeni), Melkon Bartevyan (Matematik ve Geometri öğretmeni), Khoren Khırimyan (Coğrafya, Kaligrafi, Resim ve Beden Eğitimi öğretmeni), Boğos Natanyan (Şan öğretmeni) ve Apraham Kudretyan (belletmen) [75].

1881’de Birleşmiş Cemiyet Öğretmen Okulu’nun maddi giderlerini karşılamayı durdurur. Bunun üzerine Mıgırdiç Portukalyan bu eğitim kurumunu kişisel imkanlarla yürütmeye karar verir. Portukalyan kurumu özel okul olarak ve Getronagan Okulu adı ile yeniden yapılandırır. Okul, Osmanlı makamlarınca kapatıldığı 1885 tarihine kadar varlığını sürdürür (Ayrıntılar için bknz. Van Şehri – Okullar (I)) [76].

1881-1882 eğitim yılında okuldaki öğrenci sayısı 68 idi. Bunların 37 tanesi ilkokul kısmında (2 yıllık müfredata sahipti) okuyordu, 31 kişi ise 4 yıllık eğitim programına sahip temel ve orta eğitim kısmında. Okulda görev yapan öğretmen sayısı 16 idi [77].

İlköğrenimde okuyan bir öğrencinin ödemesi 12 Gümüş Mecidiye idi. Okul öğrencilerinin 21’i, yoksul aile çocukları veya yetim olmalarından dolayı, ücretsiz okuyordu. Bu öğrenciler, Van’dan olmasa dahi Tiflis’den nlar için burs verecek hayırseverler bulmayı taahhüt eden Khırimyan Hayrig’in önerisi ile okula kabul edilmişlerdi [78].

Öğretmen Okulu-Getronagan Okulu 1880’li yıllarda Van eğitim hayatında önemli bir rol oynadı. Van’daki diğer okullar giderek sınıflara ayırma metodu, her bir öğrencinin kişisel sırası olması, eğlenerek öğrenme gibi pratik eğitim, yaz tatili gibi Getronagan’ın eğitim şekillerini uygulamaya başladılar [79].

Van-Vasburagan bölgesi okulları arasında Yeramyan Okulu’nun özel bir yeri vardı. Faal olduğu yıllarda (1878-1915) aralarında tanınmış aydınların, siyasil ve toplumsal simaların olduğu 3000 mezun vermiştir. Mezunlarından çoğu Tiflis’te bulunan Nersisyan Okulu, Eçmiadzin’teki Kevorkyan Ruhban Okulu ve Moskova’daki Lazaryan Okulu’da eğitimlerine devam etmiştir. En az 100 Yeramyanlı ise Avrupa üniversiteleri ve uzmanlık kazandıran eğitim kurumlarında yüksek eğitim görmüştür [80].

1878 yazında Vanlı öğretmenler kör Hampartzum Yeramyan ve Dikran Amircanyan girişimi ile öğretmen ve ruhani yetiştirmek amacı ile Vanlı yetim çocukların toplanıp eğitimini amaçlayan Şefkat (Khınamadar) Cemiyeti kurulur. Cemiyet üyelerinin ödediği aidat ve Van, İstanbul ve yurtdışından toplanan paralarla 25’ten fazla yetim çocuklar himaye altına alınır. Yeramyan ve Amircanyan bu çocukları farklı ailelere verir, eğitim için ise Van S. Hagop mahallesinde bulunan Ğugasyan Okulu’na yerleştirilirler [81]. 1880’de yetimler şehiren 3 km. uzaklıkta bulunan Garmıravor S. Asdvadzadzin (Kızıl Meryem Ana) Manastırı’na götürülür ve burada Van’daki ilk Ermeni yetimhanesi açılır [82].

1882’de Şefkat Cemiyeti fesh edilir, fakat başkan ve başöğretmen Hampartzum Yeramyan yetimhanedeki 25 yetimi manastırdan Aykesdan mahallesine götürür ve yetimhaneyi şahsi yönetimi altında özel bir okul olarak yeniden tertipler. Okul artık yatılı olmayan öğrenci de kabul etmeye başlamıştır. 1880’li yılların ikinci yarısından itibaren okul tamamen öğlen okuluna dönüşür.

Okul önceleri Van Ermeni Yetimhanesi Okulu adını taşıyordu, fakat Şefkat Cemiyeti ve okulun kuruluşunun 25. yıldönümüne denk gelen 1903 yılından itibaren resmen Yeramyan Okulu olarak adlandırılıyor [83].

Ermeni Soykırımı öncesi itibariyle okul yatılı olmayan bir erkek okulu idi. Eğitim müfredatı milli-mahalli ve Osmanlı orta okulları müfredatlarının kıyaslanması ile hazırlanmış ve mütemadiyen gözden geçirilip yenileniyordu [84].

Öğrenim iki kademeli idi; ilk öğrenim ve temel orta eğitim. İlk öğretim de eğitim süresi dört yıldı, orta eğitim de ise 1885’e kadar dört, 1885’den 1900’e beş, 1900-1913 arasında altı yıl. 1913-14 eğitim yılında okul tamamen orta okul eğitimi ile üç aşamalı eğitim düzenine geçiş yaptı, böylece eğitim 12 yıla yükseltildi (ilk öğrenim 4, temel eğitim 6 ve orta eğitim 2 sene) [85].

Okulda Din Bilgisi ve Kilise Tarihi, Klasik ve Çağdaş Ermenice, Türkçe (ilk öğrenimin dördüncü yılından itibaren), Fransızca (temel öğrenimin ilk yılından itibaren), Rusça (temel öğrenimin üçüncü yılından itibaren), Ermeni, Osmanlı ve Genel Tarih, Coğrafya, yüksek sınıflarda Fransızca ve Türkçe ile de olmak üzere Doğa ve Kesin Bilimler, Siyasal Ekonomi, Ahlak, Hukuk ve Ziraat Temel Eğitimi, Kaligrafi, Resim, Şan, Beden Eğitimi [86].

1901-01 eğitim yılında okulda 233 öğrenci ve 12 öğretmen vardı [87].

1912-13 eğitim yılında okulda 366 öğrenci eğitim görmekteydi. Bu öğrencilerin 171 tanesi ilkokulun dört ve 195 tanesi ise temel eğitimin yedi sınıflarında eğitim görmekteydi. 304 öğrenci eğitim ücreti ödüyor, 59 öğrenci ücretsiz okuyor, 3 öğrenci ise burs alıyordu. Öğretmenlerin sayısı 19’du. Bunların 15 tanesi kalıcı, diğer dört tanesi ise misafir öğretmendi [88].

Ermeni Soykırımı öncesinde okul öğretmenleri arasında şu isimler vardı; Dr. Levon Cingöz (Trabzon doğumlu, Padova Tıp Üniversitesi mezunu), Madteos Ebliğatyan (hukukçu, İzmir doğumlu), Avedik Der Kasbaryan ve Rafayel Der Atamyan (üniversites mezunu Rusya Ermenileri), Vrtanes Akhigyan (Van doğumlu, ressam), Khosrov Pakhçanyan (müzisyen, Gomitas’ın öğrencilerinden), Aram Ter Tovmasyan (Van doğumlu, Eçmiadzin Kevorkyan Ruhban Okulu mezunu, ünlü yazar-mizahçı Ler Gamsar) ves. [89].

Yeramyan Okulu Van’daki en büyük bütçeye sahip eğitim kurumuydu. 1901-02 öğretim yılında aylık gelir ve giderleri 2700 kuruştu. Bu miktarın 1800 Kuruşu eğitim ücretlerinden, 900 kuruşu da hibelerden elde ediliyordu [90]. 1912-13 eğitim yılında okulun yıllık geliri 99368 kuruştu. Bu rakamın 59330 Kuruşu öğrencilerin eğitim ücretleriydi, kalanı ise farklı hibe ve bağışlarla karşılanıyordu. Göze çarpan en büyük iki bağışçıdan biri S. Petersburg’daki Ermeni Kilisesi yönetimi idi (12464 Kuruş), diğeri ise 10800 Kuruşla Kafkasya Ermenileri (ünlü Ermeni etnolog Yervant Lalayants tarafından tertiplenen bağış kampanyası vasıtasıyla). Giderler 124447 Kuruştu. Bunun 90385 Kuruşunu (yaklaşık %73) öğretmenlerin maaşları oluştumaktaydı [91].

1910’lu yılların başında Yeramyan Okulu farklı turnuvalara katılan bir futbol kulübüne sahipti [92].

Okul, 1903-04 yıllarında inşa edilmiş iki katlı özel binasında faaliyet göstermekteydi. İlk katta 13 sınıf, ikinci katta ise tören ve tiyatro gösterileri için ön görülmüş geniş salonu, kitaplığı, bilimsel müzesi, öğretmenler odası ve müdüriyet bulunuyordu [93].

Van Öğretmen Okulu 24 Ekim 1911 tarihinde Ermeni Birleşmiş Cemiyeti (Miatsyal) tarafından açıldı [94]. Eğitim kurumunun başlıca masraflarını Ermeni Umumi Hayriye Cemiyeti’nin (EUHC) Mısır şubesi karşılıyordu [95].

Öğretmen Okulu 4 yıllık bir eğitim öngörüyordu (küçük, çömez, kıdemli, en kıdemli aşamalarıyla). Böylece a) orta öğrenim, b) pedagojik eğitim (teorik ve pratik), c) ziraai eğitim gerçekleşmeliydi [96].

Öğretmen okulunda Din Bilgisi, Ermenice, Türkçe, Fransızca, Rusça, Matematik (Matematik, Muhasebe, Geometri), Doğa Bilimleri (Madencilik, Kimya, Botanik, Biyoloji, Coğrafya, Elektronik, Ziraat), Genel Tarih, Ermeni Eleştirel Tarihi ve Ermeni Tarih Yazımı, Politik Ekonomi, Etik Felsefe, Felsefe Tarihi, Müzik, Resim, Elişi, Beden Eğitimi, Pedagoji, Psikoloji, Okul Yönetimi, Pedagoji Tarihi dersleri verilmekteydi [97].

Öğretmen okulunda eğitim ücretli ve ücretsiz olarak yapılıyordu. Yıllık eğitim ücreti 4 Osmanlı Altını idi. Eğitim için uygun olmakla beraber, karakter ve huy olarak da öğretmen olabilmek için güven telkin eden ve maddi olarak imkanı olmayan öğrenciler, Cemiyet tarafından belirlenecek bir sancak ve köy okulunda dört yıl görev yapacaklarını bir senetle taahhüt etmeleri halinde ücretsiz eğitim alabilirlerdi [98].

İlk yılında okulun müdürü Hovsep Kuyumcuyan idi. 1912’de Birleşmiş Cemiyeti Erzurum Bölgesi Genel Müdürü Mikayel Minasyan onun yerine geldi [99].

1911-12 eğitim yılında Öğretmen okulunda 24 erkek öğrenci ve 5 öğretmen vardı [100]. 1914-15 eğitim yılında öğrenci sayısı 80’e ulaşmış, öğretmen sayısı da 9’a çıkmıştı (5’i daimi, 4’ü misafir) [101].

Van, Batı Ermenistan’da Amrikan Protestan Misyonerlerin faaliyeti için önemli merkezlerden biri idi (kamp hakkında ayrıntılı olarak bknz.  https://www.houshamadyan.org/arm/mapottomanempire/vanvilayet/kazaofvan/religion/churchesandmonasteries1.html).

İlk Amerikan Protestan (erkek) okulu Van’da Protestan misyonun kuruluşundan hemen sonra, 1872-1873’de kuruldu. 1882 tarihinde Protestanların himayesinde faaliyet gösteren kız okulu açıldı. Bu okulun yatılı kısmı da vardı [102]. 1896 kırımlarından sonra Van’da Protestan karma yetimhane faaliyet göstermeye başladı [103].

1899 tarihinde Van’da bulunan Amerikan Protestan karma okul ve yetimhaneleri hep birlikte 900’e yakın öğrenciye sahipti [104].

1902-03 tarihlerine ait verilere göre Van’da şu Amerikan Protestan eğitim kurumları faaliyet göstermekteydi:

• Erkek okulu, 135 öğrenci ve 7 daimi ve 4 misafir öğretmenle,
• Erkek yetimhanesi, 200 öğrenci ve 4 öğretmenle,
• Kız okulu, 200 öğrenci ve 8 daimi ve 5 misafir erkek ve kadın öğretmenle,
• Kız yetimhanesi, 180 öğrenci ve 7 öğretmenle,
• Karma anaokulu, 40 öğrenci ve 4 öğretmenle,
• Kağakameç (Şehir Merkezi) Kız okulu, 70 öğrenci ve 5 kadın öğretmen ve bir erkek öğretmenle [105]. Böylece Van’daki tüm Amerikan Protestan eğitim kurumlarında öğrenim gören öğrenci sayısı 825 idi. Görev yapan öğretmen sayısı ise 44’dü (öğretmenlerin sayısı daha azdı, çünkü bir öğretmen misafir olarak bir kaç okulda görev yapıyordu).

1919 verilerine göre Van Amerikan Protestan karma ilkokulunda 575 öğrenci eğitim görüyor ve 16 öğretmen görev yapıyordu. Köy okulları için öğretmen yetiştirme konusuna eğitim sırasında özellikle önem veriliyordu. Bu, misyonerlik faaliyetinin önemli bir parçası olarak görülüyordu [106].

Bir çağdaşın değerlendirmesine göre, Protestan okulları kendileri ve Ermeni Apostolik-Milli okullar arasında rekabet meydana getiriyor ve Vanlıları sadece isimle mevcut olan, dağınık okullarının durumuna dikkat yöneltmelerini sağlıyordu [107]. Yazar aynı zamanda Misyoner okullarının Van’daki mahalli okulardan daha çok maddi imkanlara sahip oldukları için çeyrek asır süresince binlerce yoksul Ermeni çocuğuna ücretsiz eğitim verdiklerini de yazıyor [108].

Alman misyonerler 1908’de Amerikalı Protestanlardan ayrılıp kendi özel misyonlarını kurarlar. Alman Misyoner Kampı Van’da 8 yıllık programla bir erkek ve bir de kız yatılı yetimhane-okula sahipti. Burada başta 270 çocuk öğrenim görüyordu. Bunlardan 220 tanesi yetimdi. 18 de öğretmen vardı [109].

1913 verilerine göre Alman karma yetimhane-okullarında 235 erkek ve kız öğrenci eğitim görüyor ve 11 de öğretmen çalışıyordu [110].

Alman eğitim kurumları Doğu’da Hristiyan Hayrseverlik Alman Yardım Cemiyeti (Deutscher Hülfsbund für Christliches Liebeswerk im Orient) himayesinde faaliyet gösteriyordu [111].

1913’de Alman yetimhanesi kompleksinde yeni okul binası inşa edilir [112].

Batı Ermenistanı’ndaki başlıca Ermeni merkezlerinden biri olan Van, Roma Katolik Kilisesi misyoner ve vaizlerinin dikkatini çekmişti. Van Ermenileri nezdinde aktif faaliyet gösteren Katolik Dominikan Rahipleri idi.

Domikan misyonu Van’da 1881 tarihinde Rahip Jacques Rhétoré tarafından kurulmuştu. Amacı 1877-78 Rus-Osmanlı Savaşı’ndan sonra Batı Ermenistan’da gıda eksikliği nedeniyle baş gösteren kıtlık şartlarında Ermeni ve Hristiyan diğer halklara yardım etmekti [113]. Özellikle Hamidiye kırımlarından hemen sonra Dominikanların faaliyetleri genişledi. Onlar kırımlar neticesinde yetim kalmış Ermeni çocuklar için yatılı okullar açmak için ön ayak oldular. O zaman Domikan rahipleri yanında Domikan rahibeleri de Van’da çalışmalara başlıyor ve kız yatılı yetimhane-okullarının yönetimini üstleniyorlar [114].

Belirtilen zaman diliminde Dominikanların Van Gılor Tağ’da (Yuvarlak Mahalle) 300 çocuğun kaldığı bir karma yatılı okulları vardı. Ayicoğlu mahallesinde ise 130 öğrencinin devam ettiği bir okul ve en az 300 kız öğrencili bir kız okulu mevcuttu [115].

1899 Van’da bulunan Püzantyan Katolik Kız Okulu (geçmişte Hovhannes Püzantyan Özel Okulu) 200 kız öğrenciye sahipti [116].

1903 verilerine göre Van’da Fransız Dominikanlar tarafından idare edilen bir anaokul, 2 (kız ve erkek olmak üzere) yetimhane ve 2 (kız ve erkek olmak üzere) okul, aynı zamanda Ermeni Katolik 2 karma okul bulunuyordu. Belirtilen kurumlarda 917 çocuk şefkat görüp, eğitim alıyor, 31 öğretmen de görev yapıyordu [117].

Dominikanlar Van’a yakın bulunan Ermeni köylerinde de okullar açmışlardı. Fakat Dominikanlar tarafından verilen eğitime mezhep değiştirme ve Katoliklik propagandası eşlik ettiği için, Ermeniler buralara öğrenci göndermeyi durdurdu ve bu okullar açıldıktan sonra, bir-iki yıl içinde kapandı [118].

Van şehrinde bulunan Dominikan yatılı okulların öğrencileri de Katolikliği kabul etmeleri ve Katolik ritüeline göre kominyon almaya zorlandıkları yönünde mütemadiyen şikayetlerini dile getiriyorlardı. 1903’de Kağakameç Dominikan okulu öğretmeni Hovhannes Kalancıyan bu okulun “Ermeni karşıtı çizgi”sinden rahatsız olup, görevinden istifa eder ve Van Ruhani Önderliği’ne başvurup okulda bulunan 50 öğrenciyi memnuniyetle karşılandıkları Hisusyan Okulu’na götürür [119].

Ermeni nüfusun memnuniyetsizliğine karşın, Dominikan okullar Van’da Ermeni Soykırımı’na kadar faaliyetlerini sürdürdü. 1913 verilerine göre, Dominikanlar şu dört okula sahipti:

1. Püzantyan Kız Okulu (geçmişte Hovhannes Püzantyan Özel Okulu).- 230 öğrencinin okuduğu 9 sınıfı vardı. Aralarında diminikan 4 rahibenin de bulunduğu öğretmenlerin sayısı 12 idi. Okulda karma bir anaokulu bölümü de vardı. 2 yıllık bu bölümde 90’ı kız, 120 çocuk bulunmaktaydı.
2. Erkek Okulu.- Dominikan rahiplerinin bulunduğu evde faaliyet göstermekteydi. 8’i yatılı, 140 öğrencinin okuduğu 6 sınıfı vardı. Öğretmenlerin sayısı 9’du. Bunların 4’ü Dominikan rahiplerdi, diğerleri ise Ermeni sivil öğretmenlerdi (3’ü Katolik).
3. Ayicoğlu Mahallesi Okulu.- Yaklaşık 70 öğrencinin okuduğu ve 2 öğretmenin görev yaptığı 4 sınıfı vardı.
4. Gılor-Tağ (Yuvarlak Mahalle) Karma Okulu.- 110 öğrenci (40 erkek ve 70 kız) ve 3 öğretmenin görev yaptığı 4 sınıf vardı [120].

Tüm Dominikan okullarında ücretsiz eğitim verilmekteydi. Püzantyan Okulu’na ücretli kız öğrenciler de kabul ediliyordu.

• [1] K. Şerents, Սրբավայրեր. Տեղագրութիւն Վասպուրականի-Վանայ նահանգի գլխաւոր եկեղեցեաց, վանօրէից եւ ուսումնարանաց [Kutsal Yerler. Vasburagan-Van Vilayeti Başkıca Kiliseler, Manastırlar ve Okullar Topografyası], Tiflis, 1902, s. 24.
• [2] ae, s. 26.
• [3] Dzerug, «Վանի նահանգը ներկայումս, XXIV, Վան քաղաքը» [Günümüzde Van Vilayeti, XXIV, Van Şehri], Murç, Aylık Dergi, Tiflis, 1904, sayı 10, s. 45.
• [4] Şerents, Kutsal Yerler, s. 25.
• [5]Pakruni, «Հայ դպրոցը Վանի մէջ, II» [Van’daki Ermeni Okulları, II], Aşkhadank, Haftalık Gazete, Van, 20 Ekim 1913, sayı 49-145, s. 8.
• [6] ae 
• [7] Şerents, Kutsal Yerler, s. 19, 27.
• [8] Vanig, «Վան քաղաք։ Տեղագրական եւ տնտեսական վիճակագրութիւն» [Van Şehri: Topografik ve Ekonomik İstatistikler], Püragın, (İstanbul), 29 Eylül 1899, sayı 38-39, s. 609.
• [9] Վիճակացոյց գաւառական ազգային վարժարանաց Թուրքիոյ։ Պատրաստեալ յուսումնական խորհրդոյ ազգային կենդրոնական վարչութեան։ Տետր Բ. Վիճակ 1901-1902 տարւոյ [Türkiye Taşra Milli Okullarının Durumu. Eğitim Komisyonu tarafından Hazırlanmış. II. Fasikül, 1901-1902 Yıllarındaki Durum], İstanbul, H. Madteosyan Matbaası, 1903, s. 10.
• [10] Mars, «Մեր դպրոցները։ Մէկ տարւայ տեղեկագիր» [Okullarımız: Yıllık Rapor], Aşkhadank, Haftalık Gazete, Van, 20 Ağustos 1911, sayı 29, s. 6.
• [11] Dzerug, Günümüzde Van Vilayeti, XXIV, Van Şehri, s. 45.
• [12] ae. Levonyan, «Դպրոց ու տպագրութիւն Վանի մէջ, I» [Van’da Okul ve Matbaa], s. 451.
• [13] Pakruni, Van’daki Ermeni Okulları, II, s. 8.
• [14] ae
• [15] Vanig, Van Şehri, s. 609.
• [16] Tığtagits, «Վիճակագրութիւն Վանայ ընդհանուր դպրոցներուն» [Van Okullarının İstatistikleri], Püzantiyon (İstanbul), 15 (28) Nisan 1903, sayı 1997, s. 1.
• [17] Türkiye Taşra Milli Okullarının Durumu, s. 10.
• [18] Mars, Okullarımız: Yıllık Rapor, ss. 5-6.
• [19] Şerents, Kutsal Yerler, s. 33-34.
• [20] ae, s. 34.
• [21] Levonyan, Van’da Okul ve Matbaa, s. 451. Dzerug, Günümüzde Van Vilayeti, XXIV, Van Şehri, s. 45.
• [22] Pakruni, Van’daki Ermeni Okulları, II, s. 9.
• [23] ae, s. 8-9.
• [24] Türkiye Taşra Milli Okullarının Durumu, s. 10.
• [25] Mars, Okullarımız: Yıllık Rapor, s. 6.
• [26] «Հանդէս ի յիշատակ եկնաշնորհ Տ. Ներսէս Ս. Պատրիարքի» [Patrik Nerses Anısına Tören], Masis, Haftalık Gazete, İstanbul, 22 Aralık 1884, sayı 3749, s. 512.
• [27] Pakruni, Van’daki Ermeni Okulları, II, s. 9.
• [28] Dzerug, Günümüzde Van Vilayeti, XXIV, Van Şehri, s. 45.
• [29] Levonyan, Van’da Okul ve Matbaa, s. 451.
• [30] Pakruni, «Հայ դպրոցը Վանի մէջ, III» [Van’daki Ermeni Okulları, III], Aşkhadank, Haftalık Gazete (Van), 2 Kasım 1913, sayı 1-147, s. 6.
• [31] Der-Mıgırdçyan, «Վանի կրթական կեանքը ներկայումս» [Günümüzde Van Eğitim Hayatı], s. 62.
• [32] ae.  
• [33] Vanig, Van Şehri, s. 609.
• [34] Türkiye Taşra Milli Okullarının Durumu, s. 10.
• [35] Mars, Okullarımız: Yıllık Rapor, s. 6.
• [36] Pakruni, Van’daki Ermeni Okulları, III, s. 6.
• [37] Şerents, Kutsal Yerler, s. 36. Dzerug, Günümüzde Van Vilayeti, XXIV, Van Şehri, s. 45. Papaz Mesrob Papazyan Van’daki ünlü din ve eğitim adamlarından biriydi. Hayat hikayesini okumak için bknz. Mıgırdçyan, Գանձեր Վասպուրականի [Vasburagan Hazineleri], s. 244-248.
• [38] Pakruni, Van’daki Ermeni Okulları, III, s. 6. Der-Mıgırdçyan, Günümüzde Van Eğitim Hayatı, s. 62.
• [39] Levonyan, Van’da Okul ve Matbaa, s. 451.
• [40] Türkiye Taşra Milli Okullarının Durumu, s. 10.
• [41] A-To, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները [Van, Bitlis ve Erzurum Vilayetleri], Yerevan, “Kultura” Yay., 1912, s. 19.
• [42] Türkiye Taşra Milli Okullarının Durumu, s. 10.
• [43] Pakruni, Van’daki Ermeni Okulları, III, s. 6.
• [44] Selçuk Akşin Somel, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire, 1839-1908: Islamization, Autocracy, and Discipline, Brill, Leiden-Boston-Koln, 2001, s. 146.
• [45] Asbed, «Կառավարութիւնը ինչպէս կը բաշխէ կրթական պիւտճէն» [Hükümet Eğitim Bütçesini Nasıl Dağıtıyor], Aşkhadank, Haftalık gazete (Van), 7 Eylül 1913, sayı 43-139, s. 2.
• [46] Levonyan, Van’da Okul ve Matbaa, s. 451.
• [47] Pakruni, Van’daki Ermeni Okulları, III, s. 6. 
• [48] ay
• [49] ay
• [50] A-To, Van, Bitlis ve Erzurum Vilayetleri, s.19.
• [51] Pakruni, «Հայ դպրոցը Վանի մէջ, IV» [Van’daki Ermeni Okulları, IV], Aşkhadank, Haftalık Gazete, Van, 21 Aralık 1913, sayı 8-154, s. 4.
• [52] A. Bendus, «Վասպուրականի հորիզոնէն։ Ազգ. դպրոցական վիճակ» [Vasburagan Ufkundan: Millet: Okulların Durumu], Mışag, Tiflis, 29 Haziran 1913, № 141, s. 2.
• [53] ay. Krikor Andonyan-Serebrenikov Romanya Ermenisi idi. 1887’de Çarlık Rusya’ya taşınmış ve Odesa’ya yerleşmişti. 1902’de Odesa Kraliyet Bankası’na 40000 Ruble yatırmıştı. Bu miktarın yıllık faizinin temel kısmını (60’ar Türk Lirasına tekabül eden bir miktar) Ermeni Kilisesi’nin merkezi S. Eçmiadzin’in önerisi ile Van’da bulunan Santıkhdyan ve Getronagan okullarına tahsis edilecekti (Püragın, İstanbul, 14 Mayıs 1905, sayı 20, s. 398).
• [54] Türkiye Taşra Milli Okullarının Durumu, s. 10. 
• [55] A-To, Van, Bitlis ve Erzurum Vilayetleri, s.19.
• [56] Mars, «Մեր դպրոցները։ Մէկ տարւայ տեղեկագիր» [Okullarımız: Yıllık Rapor], Aşkhadank, Haftalık Gazete, Van, 20 Ağustos 1911, sayı 29, s. 5.
• [57] «Երկու խօսք եւ կոչ մը Սանդխտեանի մասին» [Santıkhdyan Hakkında İki Kelam ve Bir Çağrı], Aşkhadank, Haftalık Gazete, Van, 17 Ağustos 1913, sayı 40-136, s. 5.
• [58] Der Mıgırdçyan, Vasburagan Hazineleri, s. 570.
• [59] ay
• [60] K. Acemyan (Vanetsi), «Վանի Կեդրոնական վարժարանը» [Van Getronagan Okulu], Ararad, Vağarşabad, Eylül 1904, s. 762.
• [61] ay 
• [62] Der Mıgırdçyan, Vasburagan Hazineleri, s. 571.
• [63] K. Acemyan (Vanetsi), Van Getronagan Okulu, s. 762.
• [64] Tığtagits, Van Okullarının İstatistikleri, s. 1.
• [65] Mars, Okullarımız: Yıllık Rapor, s. 5.
• [66] K. Acemyan (Vanetsi), Van Getronagan Okulu, s. 762.
• [67] Der Mıgırdçyan, Vasburagan Hazineleri, s. 570.
• [68] ay
• [69] Kıruzyan, «Վասպուրականի մտաւորական զարթօնքը» [Vasburagan’ın Entellektüel Uyanışı], s. 201.
• [70] Natanyan, «Մ․ Փորթուգալեանի կրթական եւ հասարակական գործունէութիւնը Վանի մէջ» [M. Portugalyan’ın Van’daki eğitsel ve toplumsal faaliyetleri], s. 190. 
• [71] Boğosyan, Վասպուրականի պատմութիւնից [Vasburagan Tarihinden], s. 306-307.
• [72] Արարատեան ընկերութիւն, հաստատեալ ի 15 ապրիլի 1876, Գ․ Տեղեկագիր 1878-1879 ամի [Araradyan Cemiyeti, 15 Nisan 1876’da kuruldu, III. Rapor, 1878-1979 yılı], İstanbul, B. Kirişçiyan Matbaası, 1879, s. 12.
• [73] ay.
• [74] Kh. Levonyan, Van’da Okul ve Matbaa II, s. 486.
• [75] Araradyan Cemiyeti, s. 12-13.
• [76] Natanyan, M. Portugalyan’ın Van’daki eğitsel ve toplumsal faaliyetleri, s. 192. Dzerug, Günümüzde Van Vilayeti, XXIV, Van Şehri, s. 47.
• [77] Artzakank, haftalık gazete, Tiflis, 6 Haziran 1882, № 16, s. 244.
• [78] ay, s. 245.
• [79] Natanyan, M. Portugalyan’ın Van’daki eğitsel ve toplumsal faaliyetleri, s.190.
• [80] Şoğig Vosganyan, «Վանի Երամեան վարժարանը ցեղասպանութեան նախօրէին» [Soykırım Öncesinde Van Yeramyan Okulu], Mangavarjutyan ve hokepanutyan himnakhıntirner: Miçpuhagan konsortsiumi kidagan hantes I, Yerevan, 2014, s. 111.
• [81] Van Yeramyan Okulu, İstanbul, 1914, s. 3.
• [82] ae, s. 4. Dzerug, Günümüzde Van Vilayeti, XXIV, Van Şehri, s. 47.
• [83] Van Yeramyan Okulu, s. 4. Dzerug, Günümüzde Van Vilayeti, XXIV, Van Şehri, s. 47.
• [84] Van Yeramyan Okulu, s. 27.
• [85] ay.
• [86] ae, s. 27-28.
• [87] Türkiye Taşra Milli Okullarının Durumu, s. 10.
• [88] «Տարեկան տեղեկագիր Երամեան վարժարանի։ Շրջան ԼԵ. (1912 օգոստ. - 1913 օգոստ.)» [Yeramyan Okulu Yıllık Raporu. 35. Dönem (Ağustos 1912-Ağustos 1913)], Hovid, Haftalık Gazete, Tiflis, 8 Eylül 1913, № 35, s. 558.
• [89] Yeramyan, Huşartzan, II. Cilt, s. 191. 
• [90] Türkiye Taşra Milli Okullarının Durumu, s. 10.
• [91] Yeramyan Okulu Yıllık Raporu, s. 559.
• [92] Van-Tosp, Van, 15 Temmuz 1914, sayı 26, s. 315.
• [93] ay
• [94] Միացեալ Ընկերութիւնք Հայոց (1880-1908), Եռամեայ տեղեկագիր։ 21 օգոստոս 1908 – 1911 օգոստոս 31 [Ermeni Birleşmiş Cemiyetleri (1880-1908), Üç Yıllık Rapor, 21 Apustos 1908-31 Ağustos 1911], İstanbul, 1912, s. 67. 
• [95] ay.
• [96] Şoğig Vosganyan, Ուրուագծեր արևմտահայ դպրոցի և մանկավարժական մտքի պատմութեան (1850-1920),[Batı Ermeni Okul ve Pedagoji Tarihi (1850-1920)], Yerevan, 2009, s. 130.
• [97] ay. 
• [98] «Վարժապետանոց։ Գ․ Տարեշրջան» [Öğretmen Okulu. III. Dönem], Van-Tosp, Haftalık Gazete, Van, 10 Ağustos 1913, sayı 29, s. 347.
• [99] Ermeni Birleşmiş Cemiyetleri (1880-1908), Üç Yıllık Rapor, s. 10.
• [100] ay, s. 107.
• [101] Kıruzyan, Vasburagan’ın Entellektüel Uyanışı, s. 203։ Çituni, Աս ու Լիս Հայաստանի,[Ermenistan Söylenceleri], İstanbul, 1920, s. 92.
• [102] G.B. Adanalyan, Յուշարձան հայ աւետարանականաց եւ Աւետարանական եկեղեցւոյ (Քննական Ծանօթութիւններով) [Ermeni Protestanların ve Protestan Kilisesi Anıtı], Fresno, 1952, s. 472-474.
• [103] ay. 
• [104] Vanig, Van Şehri, s. 608-609.
• [105] Tığtagits, Van Okullarının İstatistikleri, s. 1.
• [106] Survey of the Work of the American Board in Turkey. Reprinted of the “Orient” of July 6, 1910, Bible House, Constantinople, Turkey, 1910, s. 12.
• [107] Dzerug, «Վանի նահանգը ներկայումս» [Günümüzde Van Vilayeti], XXV, Murç, 1904, № 12, s. 61.
• [108] ay
• [109] Harutyunyan, «Վան-Վասպուրականի դպրոցների եւ որբանոցների պատմութիւնից» [Van-Vasburagan Okulları ve Yetimhaneleri Tarihinden], s. 47.
• [110] Hans-Lukas Kieser, Der verpasste Friede. Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839-1938, Chronos, Zurich, 2000, s. 227.
• [111] ae, s. 440. 
• [112] ay 
• [113] A. Arisyan, «Տօմինիկեան դպրոցները Վանի մէջ» [Van’daki Dominikan Okulları], Aşkhadank, Haftalık Gazete, Van, 16 Temmuz 1913, sayı 34, s. 4։ Kieser, Der verpasste Friede, s. 224.
• [114] ay 
• [115] Arisyan, Van’daki Dominikan Okulları, s. 4.
• [116] Vanig, Van Şehri, s. 609.
• [117] Tığtagits, Van Okullarının İstatistikleri, s. 1.
• [118] Arisyan, Van’daki Dominikan Okulları, s. 4.
• [119] ae, s. 5. 
• [120] ay