Bedros Alahaydoyan Arşivi 3 | Van

Bu sayfada yayınlanan şarkıların ve dans müziklerinin tamamı müzikolog Bedros Alahaydoyan tarafından derlenmiş ve kaydedilmiştir. Kendisi, 1980’lerden itibaren Ermenilerin yoğun olarak yaşadıkları şehirleri ziyaret etmiş, Soykırım’dan sağ çıkmış Ermenilerle görüşmüş ve onlardan kendi memleketlerinden, köylerinden hatırladıkları şarkıları ve anıları toplamıştır.

Bu şarkılarında düzenlemeleri, notaya dökülmeleri ve dijital hale getirilmelerini Dr. Dzovig Markaryan üstlenmiştir. Çeviren: Arlet İncidüzen.

Dardo (ayrıca tarto, dırdo, tırto, tartın)- Ağıt (keder veya kara sevda).

“Dardo” kelimesi Ermenicede Türkçe, sıkıntı, tasa, üzüntü gibi manalara gelebilen “dert” kelimesinden türetilmiştir.

“Ermenilerin ruhundan fışkıran keder kadar aşk acısı veya başka herhangi bir mesele de dardoya dönüşebilir” diye yazmaktadı Bedros Alahaydoyan. [1] Solo Dardo, kendine has özellikleriyle muhtemelen Van’da ortaya çıkmış ve ardından dört farklı bölgede de kati şekilde benimsenmiştir. Van Dardosu, çok açık bir biçimde, eşitli gırtlak hareketleriyle ağıtlar yakan dört ses üzerine kurulmuştur.

Bedros H. Alahaydoyan’ın arzusu üzerine bu seçkideki dardolar, tamamının Van bölgesine ait olup olmadıkları kesin şekilde bilinmiyor olmasına rağmen, Van coğrafyası bölümüne yerleştirmekteyiz. Çünkü Van dardolarının haricindekilerde daha farklı bir yapı bulunmakta ve pek özgün hareketlere rastlanmamaktadır.

Van: şehrin panoraması (Kaynak: Ermeni Soykırımı Müze ve Enstitüsü - Yerevan. Jean-Pierre/Şabu Kibaryan'a teşekkürlerimizi sunarız).

Tamamen ağıt formunda olan Dardoların haricinde, şarkıda veya şarkının bir kısmında söyleyenin ne için ağıt yaktığı veya ağıt yakıp yakmadığı, sevdiği birine övgüler mi dizdiği çok belirgin değildir ancak genellikle şarkılarda bir sevda hissi bulunmaktadır ve Dardo kelimesi kendi başına kişiselleştirilmektedir sanki. Söyleyen, ağıt yakarken veya sevdiğini överken Dardoya seslenir. Sanki Dardo kelimesi özel bir isimmiş ve “Dardo” ile “sevgilim” kelimeleri de eş anlamlıymışçasına... Bu derlemede, Dardonun açıkça belli olduğu tek şarkı 4 numaralı şarkıdır; Maro Nalbantyan’a göre bu eder dolu şarkı Fedai Tıkhgo’nun silahlı Kürtlerle birlikte kaçarken şehit düşmesine adanmıştır.

Dardo makalesinde, Bedros Alahaydoyan’ın iki akrabasına ait daha önce yayınlanmış şarkılar da bulunmaktadır; bu yeni sayfanın amacı bu iki önemli şahsiyeti yan yana getirmek ve bu bilgiler üzerine Alahaydoyan’ın arşivinden yeni bilgiler eklemektir.

Yani şarkı listesi içindeki 1 ve 2 numaralı Dardolar, Bedros H. Alahaydoyan’ın Van-Vaspuragani Azkakragan Pnoroş Yerkayin Nmuşner (2015) [Van-Vanpurakan Etnografik Tipik Şarkılarına Örnekler] eserinden alınmıştır ve yine bu şarkıları, başka bir CD’de 14 ve 15 numaralı parça olarak dinlemek mümkündür. Bu CD, Alahaydoyan’ın bahsi geçen kitabının ekidir.

1) Bedros H. Alahaydoyan, Van-Vaspuragani Azkakragan Pnoroş Yerkayin Nmuşner [Van-Vanpurakan Etnografik Tipik Şarkılarına Örnekler], Chirak Yayıncılık, Beyrut, 2015, 192 sayfa.

2) Bedros H. Alahaydoyan, Palui (yev Daradzaşırçani) Erajışdagan Azkakragan Havakadzo [Palu (ve çevresinin) Müzikal Etnografik Derlemesi], Trazarg Yayıncılık, Glendale, Kaliforniya, 2009, 448 sayfa.

Şarkı listemizde, Armen Sosigyan’ın akrabası Nışan Sosigyan tarafından seslendirilen 3 numaralı şarkı ise bahsi geçen kitap içinde yer almaz ve aynı şarkı olmasına rağmen yorumlamasında bariz farklılıklar görülmektedir.

Listedeki 4 ve 5 numaralı şarkılar, Alahaydoyan’ın Palui (yev Daradzaşırçani) Erajışdagan Azkakragan Havakadzo (2009) [Palu (ve çevresinin) Müzikal Etnografik Derlemesi] kitabının, ilk CD’sindeki 28 ve 29 numaralı şarkılardır.

Şarkı listesindeki 6 ve 7 numaralı şarkılar, Palu kitabında kısaca yer almaktadır ancak kitabın CD’leri içinde kayıtları bulunmamaktadır.

B. Alahaydoyan’ın arşivlerindeki şarkılara 3. 6, 7 ve 11 numaralı şarkılar kayıtlarıyla birlikte, 8, 9,10 ise sadece notalarıyla birlikte eklenmektedir.

Özetle... bu şarkı listesi de diğer listeler gibi yitip gitmiş sesleri, gelenekleri ve tarihi bir araya getirmeyi, kesinlikle Van’dan çıkıp yayılmış Dardolarının yanı sıra başka bölgelere ait dardoları da kaydederek, bunlar arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları, bu şarkıların halkın masum ruhundan nasıl çıktığını, bazen şans eseri uzun yıllar canlı kalıp şehirden şehre, nesilden nesle aktarılarak ne gibi değişikliklere uğradığını, bazen de nasıl unutulup sessizliğe gömüldüğünü ortaya koymayı amaçlamaktadır. 

[1] Bedros H. Alahaydoyan, Van-Vaspuragani Azkakragan Pnoroş Yerkayin Nmuşner (2015) [Van-Vanpurakan Etnografik Tipik Şarkılarına Örnekler], Chirak Yayıncılık, Beyrut, 2015.

Varaka Dağı'nın tepesinden Van'ın genel görünümü. Sağda Süphan Dağı, solda ise Gıduts Adası bulunmaktadır (Kaynak: H.F.B. Lynch, Armenia. Travels and Studies, Vol. II, Londra, 1901)

• 1) Van Dardosu-Vanlı Yenovk Ğazaryan
  Bedros Alahaydoyan, hayatta kalmayı başarmış Vanlı Yenovk Ğazaryan’la 1987’de, Ditroit’teki Surp Sarkis İhtiyarhanesi’nde görüşür. Alahaydoyan, Ğazaryan’a soykırımdan sağ kurtulanların hayatlarına dair bilgiler toplamaya ve şarkılar derlemeye geldiğini söylediğinde, Ğazaryan elini yanındaki çekmeceye uzatır ve bildiği tüm şarkıları kaydetmiş olduğu ses kaydını Alahaydoyan’a hediye eder ve “İşte hayatım” der.
• 2) Van Dardosu-Vanlı Nışan Sosigyan
• 3) Van Dardosu-Vanlı Armen Sosigyan (Los Angeles, 1995)
• 4) Sasun Dardosu-Palulu Maro Nalbantyan (Halep, 1991-96)
  Maro Nalbantyan Halep Suriye’de, Palulu bir ailenin evladı olarak dünyaya gelmiş ve muhtemelen repertuarındaki tüm Palu şarkılarını aile üyelerinden ve Palulu tanıdıklarından, yaşlılardan öğrenmiş.
• 5) Sasun Dardosu – Sırpuhi Sarkisyan (Kürtçe)
• 6) Ermenistan Dardosu - (anonim, söyleyen ve sözler Parig Nazaryan’ın derlemesinden, Los Angeles)
• 7) Van Dardosu- Vanlı Hayrig Muratyan
  (kayıt yok, sadece notalar mevcut)
• 8) Talin bölgesine ait bir dardo (1969) - (inilti, ağlama)
  (kayıt yok, sadece notalar mevcut)
• 9) Talin bölgesine ait bir dardo (1969) - (inilti, ağlama)
  (kayıt yok, sadece notalar mevcut)
  1969’da Talin nüfusunun büyük çoğunluğu kısman 1915’te hayatta kalmayı başararak, Sasun ve Muş şehirlerinden Ermenistan’a göç etmiş Ermenilerden oluşmaktaydı. Bu iki dardo, Erivan’da Sovedagan Kroğ Yayınları tarafından, 1984’te yayınlanmış, Talin bölgesine ait bir halk şarkıları kitabından alınmıştır.
• 10) Karabağ Dardosu- Harutyun Der-Minasyan (şarkıyı söyleyen hakkında bilgimiz yok)

Van, Aykesdan Mahallesinin ana caddesi. Fotoğraf: Nışan Turşuyan (Kaynak: Amerikan Misyonu Arşivleri, Harvard University, Houghton Library)

Van Şehri, genel görünüm. Resmin arka planında Varaka Dağı gözüküyor (Kaynak: Mişel Pabucyan arşivi)

Van Kalesi (Kaynak: Victor Pietschmann, Durch kurdische Berge und armenische Städte, Viyana, 1940)

Maratug/Mereto dağı. Fotoğraf: Behçet Çiftçi, Sason, Batman.

Sason'un Şadakh ve Dalvorig bölgeleri arasındaki Dzovasar Dağları. Fotoğraf: Behçet Çiftçi, Sason, Batman.

Hııı, hiii

Karabağ. Fotoğraf: Silvina Der-Mıgırdiçyan.