Adapazar – Baskı ve Basın

Yazar: Mihran Minasyan 05/05/2025 (son değişiklik: 05/05/2025) - Çeviren: Sevan Değirmenciyan.

Adapazar, özerk İzmit sancağına bağlı Ermeni nüfuslu bir şehir ve aynı adlı kazanın merkeziydi. İzmit/Nikomedia şehrinin doğusunda, İstanbul'un güneydoğusunda, ilkinden 45, ikincisinden de 120 kilometre uzaklıkta yer almakta. Sakarya nehri kıyısında, Sapanca gölünün yakınında verimli bir arazide kurulmuştur. Ermeni çevrelerinde "İlahi Şehir" lakabıyla da anılırdı.

1915 yılında Adapazar ikinci sınıf bir kaymakamlıktı. Sapanca, Akyaz, Hendek, Söğütlü ve Karasu nahiyeleri ona bağlıydı [1].

Adapazar Bitinya bölgesinde Ermenilerin en yoğun olarak yaşadıkları şehirdi. Araştırmacı Minas Kasabyan (Farhad, daha sonra Minas Veradzin) tarafından hazırlanan nüfus sayımına göre, 1909-1910 yıllarında şehirde 2100 Ermeni Apostolik aile, yani 12.030 kişi vardı ve bu sayının 5925’i erkek ve 6105’i kadındı. Şehirde 103 Protestan aile, yani 210 erkek ve aynı sayıda kadın olmak üzere 420 kişi ve 13 de sabbatarianist Ermeni, toplam 12.463 Ermeni vardı [2]. Aynı yazarın verdiği bir diğer veriye göre ise, şehirde 1913 yılında 25 bin nüfus vardı. Bu sayının 10.256 Ermeni (yaklaşık 2100 hane), 9125 Türk, 1565 Rum ve 3300 Müslüman muhacirlerdi [3].

Nikomedia Ruhani Liderliği tarafından hazırlanan 1913 tarihli nüfus sayımı belgesine göre, Adapazar’daki Apostolik Ermenilerin sayısı 2416 hanede 5857 erkek ve 6001 kadın, toplamda ise 11858 şeklindeydi [4].

Ermeni Apostolik cemaatine ait altı kilise vardı; S. Hreşdagabedats, S. Garabed, S. Krikor Lusavoriç, S. Stepanos, S. Yeğya ve S. Harutyun [5].

Mezarlıkta bulunan S. Harutyun kilisesi hariç, diğer kiliseler aynı isimli mahallelerde bulunuyordu [5].

Protestan cemaatinin de bir kilisesi vardı.

Adapazar’da katolik yoktu.

Ermeniler dışında, Türk, Rum, Yahudi, Boşnak, Roman ve farklı milletler de Adapazar’da yaşıyordu.

Şehirdeki Ermenilere ait erkekler ve kızlar için bir çok yuva ve okul vardı. Bunlar arasında en ünlüleri Hayuhyants Amerikan Yüksek Okulu ve Eğitimperver (Gırtasirats) Cemiyeti’nin Getronagan Okulu’ydu. Bu milli okullar dışında özel okullar da mevcuttu.

Şehirdeki Apostolik Ermenilere ait beş erkek ve dört kız okulunda 1909-1910 ve 1911 eğitim-öğretim yıllarında toplam 810 erkek ve 761 kız olmak üzere 1571 öğrenci eğitim görüyordu. 1909 yılında kurulmuş Getronagan Okulu’nun ise 130 öğrencisi vardı. Üç yuvada 1909-1910 eğitim yılında toplam çocuk sayısı 225 erkek ve 225 kız öğrenci olmak üzere 450 idi. Bayan Stepanyan’a ait “Manişag” özel anaokulunda ise 120 karma öğrenci vardı. Aynı yıllarda Protestan okulunda 40 erkek ve 60 kız öğrenci vardı [6]. Böylece Adapazar’ındaki öğrenci sayısı 2371 rakamına ulaşmıştı. Hayuhyants Amerikan Yüksek Okulu öğrencileri arasında yerli Ermeni kızlarının sayısı çoktu.

Adapazar Ermenilerinin zengin bir kültürel hayatı vardı. Tiyatro salonu, tiyatro kumpanyaları, yaklaşık yüz kişilk koro, orkestra, bando, kütüphane-okuma salonu, muhanni heyetleri, farklı amaçları olan kültürel, hayri, öğrenci, eğitim, spor, mesleki vs. yaklaşık elli örgüt kurulmuştu [7]. Ermeni üç siyasi parti de burada örgütlenmişti ve kulüpleri vardı.

Soykırım’a çok sayıda kurban verdikten sonra, 1918 yılında mütarekenin ilanından hemen sonra, Adapazarlılar memleketlerine dönmeye başladılar. Şehir yıkılmış, tanınmaz bir hal almıştı, fakat zamanla kendi toplumsal hayatlarını yeniden inşa edip, organize olmayı başarmışlardır. Kilise yeniden açılmış, Ermeni Milli Cemiyeti ve Kızıl Haç kurulmuş, 80 kişilik bir koro ve orkestra organize edilmiş, anaokulu ve ilkokul yeniden faaliyete başlamıştır [8]. Kuvayi Milliye hareketinin kuvvetlenmesi ile, 1921 yılının Haziran sonlarında Soykırım’dan kurtulmuş olan Adapazarlılar bir kere daha şehirlerini terk etmek durumunda kalırlar. Onlar Midilli-Yunanistan’a sığınmış, oradan da dünyanın dört bir yanına savrulmuşdur. Şehirde kalmayı tercih edenler ise, yaklaşık 100 hane, 600 kişi, genel olarak yürüyemeyen hastalar, yaşlılar veya varlıklarını terk etmek istemeyenler, tamamen katladilmiştir. Böylece Adapazar Ermenilerinin asırlık tarihleri sona ermiştir [9].

Adapazar’daki kültürel hayatın ilginç taraflarından biri “Adruşan” matbaasının faaliyeti ve bu matbaada basılmış el yazması, kolotip ve matbu gazeteler. Bunların her birine daha sonra değineceğiz. Fakat öncesinde Adapazar’da bulunan iki oluşum hakkında konuşmalıyız. Bunların amacı edebi ve yayıncılık çalışmalarına destek olmaktı.

1) Edebiyat Kulübü veya Sanat Kulübü.- 1909 yılının sonlarına doğru birkaç genç Adapazar’da bir kulüp kurar. Amaçları “şehrin aydınlarının genel kültürünü geliştirmekti”. Bu amaçlarına ulaşmak için “Bir gazete, broşürler veya kitaplar” yayınlamayı araç olarak kullanacaklardı [10]. Maalesef bu oluşumun faaliyetleri ve yaptığı çalışmalar hakkında bilgimiz yok. 

2) Ermeni Yayıncılık Cemiyeti Adapazar Şubesi.- 1 Ocak 1911 tarihinde Adapazar’da kurulan Ermeni Yayıncılık Cemiyeti’nin bir şubesi yönetsel ve denetleyen organlara sahipti. Bahsi geçen Yayıncılık Cemiyeti İstanbul’da henüz kurulmuştu. Adapazar’daki şube İstanbul’dan gelecek onaydan hemen sonra faaliyetlerine başlayacaktı [11]. Cemiyetin Adapazar şubesinin ilk toplantısı 20 Mart 1911 tarihinde gerçekleşir. Öğretmenler ve bir peder konuşma yaparlar. Bu vesile ile yeni üyeler de cemiyete katılmış [12]. Cemiyetin sonraki zamanlarda yaptığı faaliyetler hakkında maalesef herhangi bir bilgimiz yok.

Adapazar’daki ilk iki matbaa şehirde bulunan Ermeni matbaalarıydı. 1915 yılına kadar bu iki matbaa dışında başka matbaa yoktu. Şehirde matbaa işiyle meşgul bir şahsın tanıklığına göre, “hükümet işleri bizim matbaamızda basılırdı…” [13].

Adapazar’da iki Ermeni matbaası vardı:

1911 yılında Adapazar’ında Adruşan Matbaa Şirketi 10 kişi ile kurulur. Şirketin amacı bir matbaa ve “Pütanya” adlı 10 günde bir yayınlanacak bir gazete tesis etmekti. Peder Serope Burmayan, Krikor Sükeryan, Stepan Stepanyan, Yervant Papazyan, Kevork Mesrob, Harutyun K. Atanasyan, Aşot Bazbazyan, Krikor Kayyan, Zareh Gençyan ve muhtemelen Antranik Mercanyan da bu şirketin üyeleriydi [14].

Şehirde bir matbaa kurulması projesi hakkında aylar önce yayımlanmış bir makalede verilen bilgiye göre, “şehirde matbaa tesis etmek amacıyla kâr amaçlı bir şirket kurulmuş ve başlangıç için de 200 Osmanlı Altını bir anapara oluşturulmuştur. Muhtemelen yakın zamanda ekipman tedarikine başlanacaktır” [15].

Şirket İstanbul Galata’da bulunan “O. Parseğyan ve Ortakları”ndan bir matbaa makinesi satın almış ve 1 Eylül 1911 tarihinde “Adruşan” matbaasının temelini atıp baskı çalışmalarına başlamıştı [16].

Matbaa, işle bir sokak üzerinde Ardaşes Biberyan’a ait mücellithanenin uygun bir kısmında faaliyete başlamış [17].

Matbaa makinesi dışında, İstanbul’dan epeyce hurufat ve usta bir dizgici de getirilmişti. Daha sonra matbaa yeni bir hurufat da edinmişti.

“Adruşan” matbaası şehirdeki ilk matbaaydı [18].

İstanbul’dan getirilen gereçler kullanılmıştı. Bunlar arasında bir matbaa makinesi, elle çalışan ve sekiz sayfalık bir formanın baskısını yapan bir pedal vardı. Oysa hurufat sayısı 16 sayfalık bir formayı dizmek ve basmak için uygundu. Matbaa farklı harf çeşitlerine sahipti [19].

1912 yılı başında “Adruşan Matbaa Şirketi” “Pütanya” taşra gazetesinin yayınını üstlenir [20].

Matbaa 1912 yılı başında zengin ve farklı yeni harfler edinmiş ve böylece daha güzel ve farklı işler basma imkanı elde etmişti [21].

10 günde bir yayımlanan “Pütanya” gazetesi ve birkaç kitap dışında, “Adruşan” matbaasında ticari ve hükümet işleri, reklam-broşürler, kartvizitler, düğün davetiyeleri, ölüm ilanları, mektup kağıtları vs. basılmıştır. İstanbul’dan davet edilen dizgicinin yanında Adapazarlı Harutyun K. Atanasyan ve Ardaşes Biberyan da dizgicilik öğrenmiş ve dizgiciye yardım etmişlerdir. Adapazarlı bir genç de baskı çalışmasını öğrenmiştir [22].

Verimli, fakat kısa bir faaliyet dönemi sonunda Adruşan Matbaa Cemiyeti lağvolmuş ve matbaa cemiyet üyelerinden, şehirde baskı işlerini bilen yegane kişi olan Harutyun K. Atanasyan’a satılmıştır [23].

Atanasyan matbaayı satın aldıktan sonra, bulunduğu işlek sokaktan çıkarıp daha geniş bir daireye taşımış, İstanbullu dizgiciyi göndermiş ve Adapazarlı bir genci işe almış, daha sonra da mücellit Ardaşes Biberyan ile anlaşmıştır. Biberyan araç-gerecini matbaaya taşıyacak ve ihtiyaç durumunda baskı işlerinde de yardımcı olacaktı.

Biberyan Mayıs 1914 tarihinde Adapazar’dan ayrıldığında, Atanasyan mücellithanenin araçlarını satın almıştır [24].

Atanasyan anılarına, 1915 yılında Adapazar Ermenileri için tehcir kararı uygulanmaya başladığında 300 para değerinde olan matbaasını 25 paraya ne zorluklarla sattığını anılarında anlatmıştır [25].

Adruşan matbaasının ilk döneminde basılan bildiğimiz dört kitap mevcut. Matbaa Atanasyan’a geçtikten sonra ise yedi kitap basıldığını biliyoruz [26].

15 Nisan 1884 tarihinde Adapaza’da doğdu. 1899’da Adapazar Aramyan Ermeni Yüksek İlkokulu’ndan mezun oldu [27]. Mezun olduktan sonra öğretmenlik mesleğine atılmış ve şehirdeki ilkokullarda matematik ve hayat bilgisi dersleri vermiştir [28]. 1915’te Suriye çöllerine sürgün edilmiş, buradan ailesinin yedi ferdini kurban verdikten sonra, kitlesel Süvari kırımı öncesinde mucize eseri kurtulup çöllerden geri dönmüştür [29]. Kısa bir süre İstanbul ve Adapazar’da yaşadıktan sonra, Romanya’ya yerleşmiş ve burada da bir matbaa kurmuştur. Bir çok kitap ve gazete yazmış, çevirmiş ve yayınlamıştır, toplumsal ve siyasi hareketli bir hayatı olmuştur. Soykırım yıllarını anlattığı değerli bir anı kitabı olan “Adapazar’dan Der Zor’a” kitabını kaleme almıştır. Bu eseri yayına hazırladık ve yakında yayınlanacak [30]. Atanasyan Ermeni Devrimci Federasyonu (Taşnagtsutyun) partisine üyeydi. 28 Aralık 1944’de başka parti üyeleri ile beraber Komünistler tarafından tutuklandı ve yeniden dönmemek üzere Sibirya’ye sürgün edildi [31].

1894 tarihinde doğmuştur. Mücellit ve dizgici idi. I. Dünya Savaşı öncesinde Bulgaristan’a geçmiş ve savaşın ilanından sonra Kafkasya’ya geçmiş ve Ermeni gönüllü birliklerine katılıp farklı cephelerde savaşmıştır. Bir süre Ermenistan’da kalıp öğretmenlik yapmış, daha sonra İstanbul’a dönüp, buradan Selanik’e geçmiş ve “Alik” gazetesinde dizgici olarak çalışmıştır. Bundan sonra kesin olarak Paris’e yerleşmiş ve uzun yıllar “Haraç” gazetesi matbaasında dizgici olarak çalışmıştır. 14 Ekim 1959 tarihinde vefat etmiştir. Taşnagtsutyun partisi üyesiydi [32]. Biberyan, Vartan Yeğişeyan ile beraber 1960 yılında Paris’te, Der Hagopyan matbaasında yayınlanan “Adapazar Şehri Tarihi” adlı değerli eseri kaleme almıştır (751 sayfa).

• 1) “Amenun Paregamı” (Herkesin Dostu), derleyen Mıgırdiç H. Azaryan (Teodig’e göre Hovhannes Azaryan) [33]. Basım yeri Ada-Pazar, baskı “Adruşan”, 1911, 16 sayfa, dizgi boyu 8x13 cm, fiyatı 1 kuruş [34].
• 2) “Hırajeşd” (Veda), yazan N[erses] Tarikyan, Ada-Pazar, “Adruşan” matbaası, 1911 veya 1912 [35].
• 3) “Intvızum” [İsyan], yazan Zareh Bılbul (Baronyan). Ada-Pazar’da, “Adruşan” matbaasında yayımlanmış, 1912, 14 sayfa, dizgi boyu 9x13,5 cm, fiyatı 40 para [36]. Düşünsel-felsefik içerikli nesir şiirlerden oluşan bir yayın.
• 4) “Haygagan Barerker” (Ermeni Dans Şarkıları), yazan G[arabed] Hovhannesyan (Sos-Vani). Önsözü Adapazar Getronagan Ermeni Okulu’nda yazarın öğretmeni olan Kevork-Mesrob kaleme almıştır. Kitap, ayrı başlıklar altında düğün, kura vs. şarkıları ele alan, halk edebiyatı hakkında bir çalışma. Kitabın ikinci kısmında bir çok halk şarkısının sözleri yazılmış. Bunlar muhtemelen kitabın yazarı tarafından kaleme alınmış. Ada-Pazar’da, “Adruşan” matbaasında 1912 yılında basılmış. Dizgi boyu 8,6x13 cm., fiyatı ise 2 kuruş [37].

Adapazar’da doğmuş ve ilk öğrenimini de burada almıştır. Marangoz ve kereste satıcısıydı. 1909’da Adapazar Getronagan Okulu yönetim kurulu üyesiydi. 1915 tarihinde tutuklanmış ve çok ağır işkencelere maruz bırakıldıktan sonra S. Garabed kilisesinde “aklını yitirmiş bir halde kendisini yukarıdaki balkondan aşağıya atmıştır. Ama ikinci balkona düşmüş ve sağ kalmıştır” [38].

1892 yılında Adapazar’da doğdu. Eğitimini, 1913’de mezın olduğu Adapazar Getronagan Okulu’ndan aldı. Birkaç şiir kitabı yayınladı. Adapazar, Romanya ve Bulgaristan’da (Sofya, Rusçuk, Burgaz, Silistre) öğretmenlik yapmıştır [39]. 7 Şubat 1961’de Bükreş’te hayata veda etmiştir.

1895 yılında Van Çatak’ta, Tağ köyünde doğdu. İlk öğrenimini köyde bulunan okulda, Ağtamar adasındaki Ruhban okulunda ve Van Getronagan Okulu’nda almış, daha sonra 1913 yılında mezun olacağı Adapazar Getronagan Okulu’nda eğitimine devam etmiştir. Bir süre Adapazar Stepanyan Okulu’nda görev yapmıştır. 1915’te tutuklanıp ağır işkencelere maruz bırakılmıştır. Soykırım’dan kurtulup 1919-1920 yıllarında yeniden Adapazar ve sonrasında Bandırma’da öğretmenlik yapmıştır. Kemalistlerin zaferinden sonra Yunanistan’ın kuzeyine geçmiş ve uzun yıllar Ermenice ve Ermeni Tarihi öğretmenliği yapmıştır. 1949 yılında Atina’ya yerleşmiştir. 28 Mayıs 1967 yılında Pire’de hayata veda etmiştir. Köy hayatından esinlenen bir çok hikaye, bir roman yazmış. Ermenistan’ın doğası hakkında bir çok çalışması da mevcuttur. Ermeni halk hikayelerini derlediği çalışmaları en dikkat çeken eserleridir [40]. Taşnagtsutyun üyesiydi.

• 1) “Matematiğin Esasları”, Matematiğe giriş dersi, yeni baskı, yazarı Harutyun K. Atanasyan, Matematik öğretmeni. Kapakta; “İlkokullar ve Orta Okullar için Yüksek Dersler”. Ada-Pazar, “Adruşan” H. K. Atanasyan baskısı. Kitap üzerinde yayın tarihi yok. Teotig’e göre kitap 1911-1912 yıllarında yayınlanmıştır. 528 sayfa, dizgi boyu 9,2x14 cm., fiyatı 15 kuruş. Kitapta bir çok matematik grafiği mevcut. [41]
  Önsözde yazar bu çalışmanın yedi ciltlik bir serinin ilk kitabı olduğunu söyler. Atanasyan kitabı hazırlama sürecinde Fransız, İngiliz ve Amerikalı uzmanların çaışmalarından faydalanmıştır. 
• 2) “İsa’nın Kudüs’e gelişi. Pilatus önünde İsa’nın maruz kaldığı işkenceler. Zebedi oğlu Yakup tarafından anlatılan ve Yüzbaşı Lukianos’un tarihi”, Yazar; Zebedi Oğlu Yakup, Yayıncı Y. G., Ada-Pazar, “Adruşan” matbaası H. K. Atanasyan, 1913, VII., 1+72 sayfa (gördüğümüz nüshanın son sayfaları eksikti), dizgi boyu 9x14 cm., fiyatı 100 para [42]. Klasik Ermenice. 1710 tarihinde yayınlanmış bir kitabın yeniden baskısı.
  Zebedi Oğlu Yakup’un metnini “Yüzbaşı Lunkianos Tarihi” eseri takip ediyor.
• 3) “Ulusal Bayram ve Bardizaglı”, Yazar Melkon Hovsepyan. Bardizag’ta yayımlanan “Meğu” Taşranın Sesi haftalık gazetesinin yayın serisinden, No: 1. Ada-Pazar, “Adruşan” Matbaası H. K. Atanasyan, 1913, 15+1 sayfa, dizgi bou 9x13,5 cm., fiyatı 1 kuruş [43]. Metin daha önce Bardizag’taki “Meğu Taşranın sesi” haftalık gazetesinde, II. yıl, sayı 40, 7 Ekim 1912, sayfa 2-4 ve sonraki dört sayıda yayınlanmıştı. Hovsepyan burada “Dzayt” rumuzuyla yazmış. Ermeni basın ve baskı geçmişine atılan hızlı bir bakıştan sonra, yazar Bardizag’taki entelektüel gelişimi için gerekli etkenler hakkında konuşmuş ve matbaayı, kültürel cemiyetleri vs. bunun için şart koşmuş.
• 4) “Yeniden Doğuş”, Yazar Melkon Hovsepyan, Ada-Pazar, Harutyun K. Atanasyan Matbaası, 1913, 19 sayfa, dizgi boyu 9x13,5 cm., fiyatı 1 kuruş [44].
  Kitapçık 412-1512-1912, yani Ermeni Alfabesinin Bulunuşu ve Ermeni Matbaasının Tesisi’nin yıldönümlerine yani Ulusal Bayram’a atfedilmiş. Üç farklı makaleden oluşmakta; “Yeniden Doğuş”, “Vartanlar Savaşı’nın Özü” ve “Ermeni Ruhu”. Bu son yazı bir şiir. 
• 5) “Güz Çiğleri”, yazar Stepan H. Papazyan, “20’den fazla yazı içermekte; durumlardan esinlenilerek yazılmış küçük şiirler, aşk şiirleri, sosyal ve kişisel hayatımdan kesiler, milli eğitim ve dini şiirler vs. vs.” Ada-Pazar, Atanasyan Matbaası, 1914, 3+36 sayfa, dizgi boyu 9x13 cm. [45].
  “Baharda doğan ve katı bir mevsimde çürüyen sevgili evladım unutulmaz Ardavazt’ın aziz hatırasına” ithaf edilmiş.
  21 şiirden oluşan bir kitap. Bu şiirlerden bazıları tercüme. Bazı başlıklar şunlar; “Ay”, “Yeni Doğan Vahanig’ime İthaf”, “Geçmiş Aşk”, “Ağılın Yanında”, “Okul” vs.
  “Eserlerimde sanattan fazla duygu var taşan, damlayan gözyaşıdır, çocuğun sevgisidir söylenen, bakirenin böğrüdür atan…”, yazmış Papazyan. 
• 6) “Ermeni Halkının Yeni Şarkı Kitabı”, derleyen Krikor Mıkhcıyan, Ada-Pazar S. Hıreşdagabed mahallesi başmuganni-öğretmeni. “Milli, Ermeni köy-halk-devrim, edebi-okul hakkında Osmanlıca ve Fransızca 310 seçkin şarkı içerir.” Yayıncı; Krikor H. Mıkhcıyan. Ada-Pazar, Atanasyan Matbaası, 1914, VIII., 274+2 sayfa, 1 sayfa derleyenin fotoğrafı, dizgi boyu 7,5x13 cm. Resimlibir kitap.
  Bir Ermeni halk şarkıları derlemesi. Notasız ve karışık olarak sunulmuş. Milli ve devrim şarkıları çoğunlukta. Şarkılar büyük ölçüde Ermenice, fakat birkaç da Ermenice harfli Türkçe ve Ermenice harfli Fransızca şarkı da var.
  Kapağın arka sayfasında G. Hovhannesyan (Garabed Hovhannesyan, Sos-Vani) tarafından kaleme alınmış “Şarkıya Övgü” başlıklı bir yazı var.
  Derleyen kendi önsözünde şöyle demiş: “Ermeni halkı uzun yıllardan beri bir çok hakla beraber ırk ve vatanının cazibesini içeren şarkıları söylemenin doğal özgürlüğünden de mahrumdu. Bu şarkılar genel anlamda terk edilmiş ve perişan Ermenilerin sızlayan yaralarına derman olmak içindi.
  “Milli, Partilere ait ve diğer eski ve yeni şarkıların yankısını yeni neslin kulaklarına ulaştırmak için bunları içeren matbuu bir şarkı kitabına ihtiyaç vardı.” Bu nedenle Mıkhcıyan 310 şarkıyı toplamış ve bu zengin içerikli şarkı kitabını yayınlamış.
• 7) “Geometrinin Esasları”, Yazarı Harutyun K. Atanasyan. Tamamlanmamış bşr yayın, “Adapazar’da kısmen basılmış ve savaşta yok olmuş…” [47]. Adapazar’da, Harutyun K. Atanasyan’ın “Adruşan” matbaasında yayınlanmış, muhtemelen 1914-1915 yıllarında. Kitapın yazarı olan Harutyun K. Atanasyan, yukarda adı geçen “Matematiğin Esasları” kitabının önsözünde “7 kısımdan oluşan” bir serinin ilk kitabı olduğundan bahsetmişti. Yayınlanacak kitapların bir listesini vermiş ve bu listede “Geometri” adında bir kitaptan da bahsetmişti (sayfa 3). Kuvvetle muhtemelen bu kitap olmalı [48].
  Bu kitap hakkında olan yegane tanıklığı, yazarı ve yayıncısı Atanasyan’ın Romanya’daki yıllarında beraber çalıştığı Rahip Mıgırdiç Boduryan’ın hazırladığı biyografik sözlükte rastlıyoruz. Atanasyan’da bu sözlüğün yazarları arasındaydı. Muhtemelen kendisi hakkında olan maddenin yazarı da kendisiydi. Burada bu kitap hakkında şunlar yazılı: “… [Harutyun K. Atanasyan] Eserleri… Geometrinin Esasları, Adapazar’da kızmen basılmış ve savaş yıllarında yok olmuş…” [49].
  Kitap, Ermenice kitapları konu alan bibliyografyalarda da yer almıyor.

Uzun yıllar öğretmenlik yaptığı Bardizag’ta doğmuştur. 1900’den itibaren Ermeni basınında yazıları yayınlanmıştır. Şiirler, hikayeler, edebi ve eleştiri yazıları, aynı zamanda sosyal konularda teorik makaleler kaleme almıştır [50]. Ermeni Soykırımı günlerinde, ümitsizliğe kapıldığı bir anda kendisini Fırat nehrine atıp intihar etmiştir. Taşnagtsutyun üyesiydi. 1915’te henüz 28 yaşındaydı [51].

Aslen Eğinli şair ve öğretmen. 1892’de İstanbul, Kadıköy’teydi, 1904 ve 1914’de ise Adapazar’da. S. Stepanos mahalesinde bulunan okulda öğretmenlik yapmaktaydı [52]. “Edebi Damlalar: Nesir ve Nazım Şiirler 1884-1892” adlı kitabın yazarıdır (İstanbul, 1892, VI., 94 sayfa).

15 Temmuz 1889’da Adapazar’da doğmuş, ilk öğrenimini Aramyan okulunda aldıktan sonra 1906 yılında üç sene okuyacağı Armaş Ruhban Okulu’na girmiştir. Sonrasında memleketine dönmüş, burada öğretmenlik yapmış ve S. Hreşdagabed kilisesinde başmuganni ve okul öğretmeni olmuştur. I. Dünya Savaşı sırasında dört yıl Osmanlı ordusuna hizmet etmiş ve madalyaya layık görülmüştür. Usta bir müzisyendi. 1919 yılında İstanbul Beşiktaş’taki S. Asdvadzadzin kilisesi başmuganniliği görevine getirilmiştir. 1923’te Marsilya’ya göç etmiştir. 1929’da din adamı takdis olmuş ve dört yıl sonra Worcester’a gitmiş ve burada uzun yıllar din adamlığı görevini yerine getirmiştir. 26 Nisan 1956’da vefat etmiştir [53]. Yurt dışında bulunduğu dönemde de bir kaç müzik eseri yayınlamıştır.

Adapazar’da bulunan ikinci matbaaydı. 1914’te kurulmuştur [54]. Faaliyetleri hakkında herhangi bir bilgiye sahip değiliz. Kuruluş tarihinden de anlaşılacağı üzere herhangi ciddi bir üretime sahip olamazdı zaten.

“Kutsal Sunu Ayini Musikisi”, hazırlayan Peder Hagop Mıkhcıyan. Yayıncının diğer çalışması olarak Mıkhcıyan’ın “Ermeni Halkının Yeni Şarkı Kitabı”nın (Adapazar, 1914) arka kapağında şunlar yazılı : “Kutsal Sunu Ayini Kapsamlı Musikisi ve Pazar, Büyük Oruç ve yortu günleri ilahileri için el kitabı… Ermeni kiliseseverler için…”(gördüğümüz yegane nüsha yıpranmış olduğundan, okuması zordu.)

Bu kitap 1908’de Adapazar’da basılmış [55]. Belirtilen 1908 tarihi pek de doğru değil, çünkü bu tarihte Adapazar’da matbaa yoktu, kitabın yazarı ise eğitim amacıyla 1906 yılında Armaş Ruhban Okuluna gitmiş ve üç sene orada eğitim aldıktan sonra memleketine dönmüştü. Öyle ki “Kutsal Sunu Ayini Musikisi” kitabı 1911-1914 yılları arasında basılmış olmalı.

Bu kitap Ermenice kitap bibliyografyalarında belirtilmiş değil.

Adapazar, broşür.

Bu gazete hakkında elimizde olan yegane bilgi Nikomedia’da on günde bir yayınlanan “Pütanya” gazetesinden. Bu gazete 1 Temmuz 1910 tarihli nüshasında “Labder” gazetesinde 13 Ağustos 1909 tarihli nüshasında yayınlanmış “Değirmen sorunu. Eski yara” başlıklı imzasız makaleyi alıntılayıp şu açıklamayı verir: “Bu yazıyı, 13 Ağustos 1909 tarihli (Adapazar’da yayımlanan) “Labder” adlı bir broşürden zamane olduğu düşüncesiyle alıntılıyoruz…” [56].

“Labder”, Ermeni basını hakkında olan bibliyografyalarda kaydedilmiş değil.

Sosyal, edebi, ekonomik ve siyasi haftalık gazete. 26 Haziran 1910 tarihinden itibaren yayınlanmış. Adapazar’da hazırlanıp, İstanbul’da basılmış. 1911 yılında Adapazar’dan İstanbul’a taşınmış. 1910’da 20, 1911’de de 57 sayı olmak üzere sadece 77 sayı yayınlanmış. İstanbul’da Nışan Babigyan matbaasında yayınlanmış. Başlarda haftalıkken, daha sonra üç günlük bir yayına dönmüştür [57].

Adapazar’daki Hınçak örgütünün taşra yayın organıydı. Hınçak üyesi Hımayag Aramyants’ın verdiği bilgiye göre, gazete Hınçak Partisi’nin resmi olmayan yayın organıydı [58].

Yayın yönetmenliğini yapan kişiler; Aso (Dikran Odyan) ve Antranig Gençyan. Hovhannes Bedrosyan ve Manuel Babloyan gibi basın uzmanları, Panvor’u da (Yervant Topuzyan) gazetenin yayın yönetmenlerinden biri olarak anar.

Gazetenin sahibi Margos H. Terziyan’dı. Her bir sayı 4-8 sayfaydı. Ölçüleri başlarda 60x48 cm, daha sonra da 41x28,5 cm olmuştur.

Partiye ait teorik konulara değinmiş, edebi çalışmalar, haberler vs. yayınlamıştır.

Gazetede yayınlanmış makalelerden ikisinin başlığını hatırlayalım:

• Mışag, “İşçi Hayatı”, II. Yıl, No: 2, 8 Mayıs 1911, s. 1.
• “İşbirliği Cemiyeti Tüzüğü”, II. Yıl, No: 2, 8 Mayıs 1911, s. 3.

Sadece Adapazar’Dan değil, Birleşik Devletler’den (Sirvart) ve İzmit / Nikomedia’dan (Eliyes, Poğokuni) da gazeteye makale yazanlar olmuştur.

1880’de Van-Aykesdan’da, Haynguysner mahallesinde doğdu. İlk eğitimini burada aldı. Türkler tarafından yapılan baskılara dayanamayarak İran’a geçmiş ve 1896-1906 yıllarında burada öğretmenlik yapmıştır. Daha sonra Hınçak Partisi’ne katılmıştır. Tiflis ve Van’da iki kere tutuklanmıştır. 1907’de Bakü ve Tiflis’e,1908’de ise İstanbul’a geçmiştir. Hınçak’lara ait ve farklı gazetelerde rumuzlarla yazılar yazmıştır. “Kızıl Günler” (New York, 1907), “Vahe” (İstanbul, 1910), “Kadın Kahraman” (İstanbul, 1910) vs. gibi kitaplar yayınlamıştır. Van valisi Cevdet’in emriyle 17 Nisan 1915’de (farklı bir kaynağa göre ise 8 Nisanda) Van hapishanesinde öldürülmüştür [59].

16/28 Aralık 1873 tarihinde Adapazar’da doğdu. İlk öğrenimini doğduğu şehirde, mahalle okullarında aldı. Adapazar’da toplumsal görevler üstlendi. Mütevelli Heyeti üyesi oldu. 1915’te tutuklanmış ve içkencelere maruz kalmıştır. Kısa bir süre hapishanede kaldıktan sonra, önce Konya’ya, sonra Sultaniye’ye tehcir edilmiş, nihayetinde İstanbul’da Divan-ı Harbe çıkartılmış ve Der-Zor’a gönderilmiştir. Buradan kaçarak Şam’a geçmeyi başarmış ve mütarekeye kadar burada kalmıştır. 1919’da Adana’ya gitmiş, Ermenilerin Kilikya’dan sürgününden sonra Beyrut’a, 1926’da da Fransa’ya geçmiş, 5 Eylül 1957’de burada vefat etmiştir. Hınçak Partisi üyesiydi. Kendi yazdığı ve tercüme ettiği makaleleri İstanbul ve Diaspora’daki bir çok gazete ve dergide yayınlanmıştır. Birkaç kitap yayımlamıştır [60]. “Sürgün Anıları 1914-1918” başlığını taşıyan anıları da bunlar arasındadır (Beyrut, “Ararat” serisi, 1964, 204 sayfa.)

1895’te Bardizag’da doğdu. Eğitimini burada aldı. Bardizag ve Adapazar ve Geyve köylerinde öğretmenlik yaptı. “Panvor” rumuzu ile farklı gazetelerde yazıları yayınlanmıştır. Hınçak Partisi üyesi olup, darağacında öldürülen 20 kişiden biridir [61].

1895-1900 yıllarında Adapazar S. Garabed mahallesindeki Ermeni okulunda din bilgisi, tarih ve Ermenice öğretmeni olarak görev almıştır [62]. 1910 yılında kendi girişimiyle Adapazar’da Doğu Ziraat Cemiyeti’ni kurdu. Amacı bağçılık, hayvancılık, balıkçılık, arıcılık ve kozacılığı geliştirmekti. Yurttaşları toprak almaları, onları ekmeleri ve sonrasında kiraya verip onları kârla satmak için yüreklendirmiştir [63]. 1908 yılında kurulmuş Ermeni Okumaseverler Cemiyeti üyesiydi [64]. İstanbul basınına ve Adapazar’da yayımlanan “Pütanya”da yazıları yayınlanmıştır. Hınçak Partisi üyesiydi.

Ulusal, edebi, siyasi, bilgilendirici, filolojik ve ekonomik taşra gazetesi.

1 Ocak 1910 tarihinden itibaren İzmit/Nikomedia’da yayınlanmış, fakat Hagop Sarkisyan tarafından İstanbul’da basılmıştır. Sarkisyan gazeteyi daha sonra Adapazarlı Taşnagtsutyun üyesi gençlere satmış ve ikinci yılın 13-cü sayısından itibaren (20 Mayıs 1911) Adapazar’a taşınmıştır.

Adapazar’a taşındıktan sonra, başlarda burada yayına hazırlanmış ve İstanbul’da O. Arzuman matbaasında basılmış, II. yılın 22. Sayısından itibaren (20 Ekim 1911) Adapazar “Adruşan” matbaasında basılmaya devam etmiştir.

Nikomedia’da basıldığı dönemde on günde bir yayınlanmış, Adapazar’a taşındıktan sonra ise haftalık gazeteye dönmüştür.

Taşnagtsutyun Partisi’nin Adapazar örgütü tarafından yayınlanmıştır. Kurucusu Hagop Ğ. Sarkisyan’dı, sahibi Krikor Kayyan ve Simon Ğ. Sarkisyan.

Girişimci üyeler tarafından belirlenen ilkelere göre, gazetenin çizgisi taşra ve çevresinde tarafsız, gerçek ve faydayı takip edecek ve çevresindeki eğitim ve kültürel tüm faaliyetleri vs. destekleyecek [65].

Başlarda sekiz sayfaydı, fakat haftalık gazete olarak yayınlanmaya başladıktan sonra dört sayfa olmuştur, bazen de altı sayfa olarak yayınlanmıştır. Ölçüsü 24x32 cm, sonra da 25x37 cm.’di [66].

Gazetede yayınlanan yazıların önemli bir bölümünü yerel haberler; eğitim hayatı, cemiyetler, tiyatro temsilleri, törenler, ulusal kurumların faaliyetleri, çevre köylerden haberler, parti propagandası, şiirler, diğer gazetelerden yapılan alıntılar, reklamlar vs.

Gazetenin birkaç yüz abonesi vardı [67].

Burada yayınlanmış birkaç makalenin başlıklarını hatırlatalım:

• Sarkis Boğosyan, “Kadın hakkını kim koruyacak?”, (II. yıl, No: 16, 21 Haziran 1911, s. 450-451).
• “Adapazar Öğretmenler Derneği Tüzüğü” (II. yıl, no: 16, 21 Haziran 1911, s. 453-454). Yazı dizisi.
• “Kadın kurtuluşu”, Maryam M. Eniyan-Adapazar (II. yıl, no: 18-19, 21 Temmuz 1911, s. 466-467).
• “Taşra İstatistiği”, (III. yıl, no: 1, 5 Ocak 1912, s. 538-539).
• “Önemli bir icat: Ada Pazar Ermenileri ve çevresindeki göçmenlerin kökleri, el yazması bir kitaptan”, Serope K. Burmayan (III. yıl, no: 1, 5 Ocak 1912, s. 539).

Gazetenin yazarları çoğunlukla Bitinya bölgesindeki aydınlardı, Adapazar’dan Kevork Mesrob, Zareh Bılbul, H. M. Baravyan, Aşod H. Bazbazyan, Se-Es, Es-Se (Stepan Stepanyan), Se-Men, Peder Serope Burmayan, Nerses Çakıryan, Bardizag’tan Keğam (Kuşagyan?), Armaş’tan Tarpin, Sivrihisar’dan Ardem-Şahnur vs.

1911 yılında, 13-32 sayıları, 536 sayfa, 1912 yılında ise 1-10 sayıları (belki de fazlası) Adapazar’da yayınlanmıştır.

Gazete, Bitinya Yayın Cemiyeti adında 1911 yılında kurulmuş bir yönetim kuruluna sahipti. Cemiyetin amacı girişimciler tarafından belirlenen genel bir çizgi doğrultusunda, gazetenin yayın işleriyle meşgul olmaktı.

Cemiyetin, gazetede yayımlanmış, 12 maddeden oluşan bir tüzüğü vardı. Buna göre, yedi kişilik yayın kurulu ve beş kişilik bir yönetim tarafından braberce yönetilmesi gerekiyordu. Gazeteye gelen kitaplar ve gazeteler Taşnagtsutyun’un yerel örgütüne teslim edilecekti, cemiyet lağvedildiği takdirde ise gazetenin araçları ve anaparası bu örgüte teslim edilecekti [68].

Ağustos 1912 tarihinde hükümet Taşnagtsutyun’a ait ve İstanbul’da yayınlanan “Azadamard” günlük gazetesinin yayınını durdurur. “Azamadamard”, yeniden yayın lisansını geri alana kadar “Pütanya” adıyla yayın hayatına devam eder [69].

“Pütanya” gazetesi yayın kurulu girişimiyle Mayıs 1911 tarihinde Öğretmenler Derneği’nin kurulmuş olduğunu da söylemek gerekir [70].

Aslen Nikomedialı. Eğitimini Armaş Ruhban Okulu’nda aldı. Daha sonra İstanbul’a geçti ve burada matbaacılık mesleği ile tanıştı. 1915’te Nikomedia, Konya ve Afyon-Karahisar’a sürülmüş, Afyon’da İslamlaşmış ve Mehmet Şevki adını almıştır. Mütareke yıllarında İstanbul’a dönmüş ve „Kilikya“ kitabevini işketmiştir [71].

Aslen Amasyalı, bu yüzden de Amasyalı adı ile tanınmıştı. 1857’de doğdu. Adapazar’da han işletmecisiydi. Önce Hınçak Partisi, daha sonra ise Taşnagtsutyun’a üye olmuştur. Otuz yıllık siyasi parti hizmeti vardı. Adapazar bölgesi direniş faaliyetlerini yönetmiştir. Bomba hazırlama yeteneği vardı. Temmuz 1915 tarihinde Adapazar’da tutuklanmış ve ağır işkencelere maruz kalmıştır, fakat direnmiş ve herhangi bir itirafda bulunmamıştır [72]. İki yoldaşla beraber İstanbul’a gönderilmiş ve 13 Mart 1916’da asılmıştır [73].

Kalotip gazete. Adapazar Getronagan Okulu [74] Öğrenci Birliği yayını. Belki de yayın yönetmeninin Taşnagtsutyun üyesi olmasından dolayı, Tavit Papazyan ve Ardaşes Der Khaçaduryan Taşnagtsutyun eğilimli bir gazete olarak nitelemişlerdir [75].

Yayın yönetmeni; Sos-Vani (Garabed Hovhannesyan).

Bibliyografi uzmanı Tavit Papazyan ve Ardaşes Der Khaçaduryan’ın verdiği bilgilere göre, 1909 yılından itibaren yayınlanmaya başlamıştır, Manuel Babloyan’a göre ise de 1913’den itibaren [76].

Yayın yönetmeni Sos-Vani 1913 yılında Getronagan Okulu’ndan mezun olmuştu, dolayısıyla gazetenin yayını da 1913 yılından veya birkaç yıl öncesinden başlamış olması gerekir. Küçük bir yayındı [77].

Gazete, okul öğrencilerinden Hagop Nazaretyan’ın evinde hazırlanırdı [78].

Adapazar, 1911-1912, Adapazar Ermeni Kız Yüksek Okulu [79], “1912 mezunları” yayını [80].

Gazete kapağında ve künyesinde yer alan gazetenin ismi, yayıncının adı, yılı ve sayısı gibi bilgiler basılıyken, makaleler elle yazılmış. Bundan “Alyag” el yazması olmasına rağmen, çoğaltıldığını anlıyoruz.

Edebi, bilgilendirici, öğrencilere ait bir aylık gazeteydi. 1911’de yayınlanmış. Yayın 1912’de devam etmiş de olabilir. 24 sayfa olan gazetenin ölçüleri 20x28 cm. idi.

İçeriği, şiir, mizahi yazılar, okul hakkında olan ve bilimsel yazılardan, haberlerden vs. oluşuyordu.

Burada yayımlanan makalelerden birkaç örnek: 

• Andromed, “Ne yapmalıyız”, I. yıl, no: 3, s. 1-4.
• Zareh Bılbul, “Gece”, a.s., s. 4-5. Nazım.
• Liret, “Hayvanlar aleminden ilginç olaylar”, a.s., s. 17-20.

Gazetenin yazarları, okulun eski ve yeni kız öğrencileri ve yöneticileriydi.

En az üç sayı yayınlanmıştır.

Adapazar Getronagan Okulu 1914 mezunlarından Varazdat Küpcüyan, okul yıllarını anarken, şöyle yazar: “Sık sık ekipler kurar ve el yazısı ile bazen birbirlerine muhalif gazeteler “yayınlardık” (Ey masum çocukluk günleri)” [81].

Küpcüyan bu gazeteler hakkında daha fazla bilgi vermemiş. Başka kaynaklar da biz bulamadık.

Varazdat Küpcüyan

Adapazar Getronagan Okulu’nu 1914 yılında bitirdi [82]. Selanik’te (Yunanistan) yaşamış ve toplumsal faaliyet yürütmüştür. 1958 yılında Yunanistan ruhani önderlik meclisine katılmıştır [83], 1970 yılında ise Ermeni Merhamet Haçı delegeler meclisi üyesi olmuştur [84]. 1979 yılında hayattaydı ve Selanik’te yaşıyordu. Diaspora Ermeni basınına yazılar yazmıştır.

• [1] H. K. Atanasyan, “Adapazar”, Ermeni Basını Bağımsız Haftalık Gazete, Bükreş, I. Yıl, no: 17, 10 Mart 1935, s. 3.
• [2] Minas K. Kasabyan (Farhad), Nikomedia Sancağı Ermenileri, Bardizag-İstanbul, 1913, s. 243.
• [3] a.y., s. 25, 40.
• [4] Ermenistan Ulusal Arşivi (EUA), fon 1388, liste 1, 111 dosya, 1-2 yaprak.
• [5] EUA, f. 1388, liste 1, dosya 111, yaprak 3-4.
• [6] Kasabyan, Nikomedia Sancağı Ermenileri, s. 259, 261-263.
• [7] Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 238-250, 257-262.
• [8] a.y., s. 725.
• [9] a.y., s. 456-457.
• [10] “Azadamard”, İstanbul, I. yıl, no: 148, 2/15 Aralık 1909, s. 3. Bknz. “Paros”, Bardizag, basım; İstanbul’da, I., no: 1, Şubat 1910, s. 16.
• [11] “Azadamard”, İstanbul, III. yıl, no: 481, 4/17 Ocak 1911, s. 3.
• [12] “Azadamard”, İstanbul, III. տարի, no: 547, 25 Mart/7 Nisan 1911, s. 3.
• [13] Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 413.
• [14] a.y., s. 257-258.
• [15] Pütanya, İzmit, II., No: 9, 1 Nisan 1911, s. 396.
• [16] Teotig, “Dib u dar” (Matbaa ve Yazı), İstanbul, yayın ve baskı V. ve H. Der Nersesyan, 1912, s. 145. Arşag Alboyacıyan, “Ermeniler ve Matbuat”, Hayrenik Aylık Dergisi, X. yıl, no: 9 (117), Temmuz 1932, s. 88.
• [17] A. B. [Ardaşes Biberyan], “Adruşan” matbaa şirketi”, bknz. Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 258.
• [18] a.y.
• [19] a.y.
• [20] “Pütanya”, Adapazar, III. Yıl, no: 9, 10 Mart 1912, s. 563.
• [21] a.y.
• [22] A. B. [Ardaşes Biberyan], “Adruşan” matbaa şirketi”, bknz. Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 258-259. Bknz. Pütanya, Adapazar, III. Yıl, no: 9, 10 Mart 1912, s. 563.
• [23] A. B. [Ardaşes Biberyan], “Adruşan” matbaa şirketi”, bknz. Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 257-259.
• [24] a.y., s. 259.
• [25] Harutyun K. Atanasyan, Adapazar’dan Der Zor’a, EUA, fon 1388, liste 1, dosya 74, s. 14.
• [26] Bu listeyi Teodig’in “Dib u Dar” (İstanbul, 1912, 192+1, VIII sayfa), “1901-1920 tarihlerinde Ermenice Kitap” (derleyenler O. Gülümyan, A. Atamyan, S. Tatevosyan, A. Savalyan, M. Soğomonyan, A. Sahagyan, Yerevan, 2007, XII, 820 sayfa) ve görme imkanına sahip olduğumuz kitaplar üzerinden hazırladık.
• [27] “Harutyun K. Atanasyan”, Kağutahay Darekirk (Diaspora Yıllığı), Bükreş, II. Yıl, 1940, s. 141 (muhtemelen Atanasyan’ın özgeçmişi), Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 692-693.
• [28] “Getronagan Ermeni Okulu, Adapazar”, Jamanak Halk Gazetesi, İstanbul, VI. yıl, no:1542, 9/22 Ağustos 1913, s. 4, Kağutahay Darekirk, Bükreş, s. 141, Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 206, 692-693.
• [29] Harutyun K. Atanasyan, Adapazar’dan Der Zora, EUA, fon 1388, liste 1, dosya 74, s. 14:
• [30] Harutyun K. Atanasyan, Adapazar’dan Der Zora, EUA, fon 1388, liste 1, dosya 74 ve 82, 54. ve 97. yapraklar։
• [31] Hagop Siruni, “Otobiyografik Notlar”, yayına hazırlayan Henrik Bakhçinyan, Yeğişe Çarents Edebiyat ve Sanat Müzesi Yayını, Yerevan, Sarkis Khaçents Yayınevi, 2006, s. 271-275.
• [32] Garo Kevorkyan, Amenun Daretsuytsı [Herkesin Yıllığı], Beyrut, VII yıl, 1960, s. 622-623.
• [33] Teodig, Dib u Dar, s. 145.
• [34] a.y., bknz. 1901-1920 tarihlerinde Ermenice Kitap, s. 331.
• [35] Teodig, Dib u Dar, s. 145.
• [36] Teodig, Dib u Dar, s. 145. 1901-1920 tarihlerinde Ermenice Kitabı, s. 415.
• [37] Teodig, Dib u Dar, s. 145. 1901-1920 tarihlerinde Ermenice Kitabı, s. 410.
• [38] Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 291-292, 296, 708.
• [39] Vitoş-Ararat Bulgar Ermenileri Yıllığı, I. yıl, Plovdiv, 1935, s. 80. Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, 1960, s. 312.
• [40] Ş. Markar, “Sos-Vani”, Varak, Beyrut, XIII. yıl, no: 55, Ekim 1966, s. 17-19. Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 304-305, 708-710. Yervant Der Mıgırdiçyan, Vasburagan Hazineleri, I. Cilt, Boston, “Baykar” matbaası, 1966, s. 582-583.
• [41] Teodig, Dib u Dar, s. 145, 1901-1920 tarihlerinde Ermenice Kitap, s. 625.
• [42] 1901-1920 tarihlerinde Ermenice Kitap, s. 454.
• [43] Meğu Taşranın Sesi Haftalık Gazetesi, Bardizag, Yeni Dönem, II. yıl, no: 19-71, 12 Mayıs 1912, s. 4, 1901-1920 tarihlerinde Ermenice Kitap, s. 455.
• [44] Meğu Taşranın Sesi Haftalık Gazetesi, Bardizag, Yeni Dönem, II. yıl, no: 41-93, 20 Ekim 1913, s. 3. 1901-1920 tarihlerinde Ermenice Kitap, s. 455.
• [45] 1901-1920 tarihlerinde Ermenice Kitap, s. 509.
• [46] Eçmiadzin Aylık Dergi, XXXIX. yıl, Kasım-Aralık 1982, s. 69, 1901-1920 tarihlerinde Ermenice Kitap, s. 496. 
• [47] “Hay Hanrakidag”, derleyen; P. Mıgırdiç Boduryan, I. Kitap, no: 1, Bükreş, 1938, s. 48.
• [48] Harutyun K. Atanasyan, Matematiğin Esasları, Adapazar, tarihsiz, muhtemelen 1911-1912, H. K. Atanasyan’ın “Adruşan” matbaası, s. 3.
• [49] P. Mıgırdiç Boduryan, “Hay Hanrakidag”, s. 48.
• [50] Der Hagopyan Hagop, “Rengarenk Bardizag: Ekler: Manuşag ve Öyküleri”, Paris, Der Hagopyan Matbaası, 1960, s. 115-116.
• [51] Nisan 11 Anıtı, Derleyen ve Yayına Hazırlayan Teodig, İstanbul, O. Arzuman Matbaası, 1919, s. 79.
• [52] Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 234.
• [53] a.y., s. 154-155 (otobiyografi), 478։ “Eçmiadzin” dergisi, XXXIX. Yıl, Kasım-Aralık 1982, s. 69-70.
• [54] Arşag Alboyacıyan, “Ermeniler ve Yayıncılık”, s. 88.
• [55] Otobiyografisinden, bknz. “Eçmiadzin” dergisi, XXXIX. yıl, Kasım-Aralık 1982, s. 69.
• [56] Pütanya Ongünlük Gazete, İzmit, I. Yıl, no: 19, 1 Temmuz 1910, s. 224:
• [57] M. A. Babloyan, Ermenice Süreli Yayınlar. Bibliyografik Liste (1794-1980), Yerevan, Sovyet Ermenistanı Bilimler Akademisi Yayınları, 1986, s. 82, Ardaşes Der Khaçaduryan, Ermeni Basını Bibliyografik Eserler, s. 512, Hovhannes Bedrosyan, Ermeni Süreli Yayınlar Bibliyografisi, II. Cilt (1900-1954), Yerevan, 1957, s. 175:
• [58] Hımayag Aramyants, Yeniden Doğuş Sancısı, muhtemelen İstanbul, muhtemelen 1918, s. 34:
• [59] Teodig, Nisan 11 Anıtı, s. 54-55. Yervant Der Mıgırdiçyan, Vasburagan Hazineleri, I. Cilt, Boston, “Baykar” matbaası, 1966, s. 543. Türkiye Ermeni Felaketi, Başepiskopos Maghakia Ormanyan’ın Raporu, Yayınlayan Hayg Acemyan, Eçmiadzin, 1919, s. 34-35.
• [60] Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 686-688. “Antranig Gençyan. Biyografik Notlar”, bknz. Hınçak Yıllığı (Amerika Bölgesi), II. Yıl, New York, “Genç Ermenistan” Matbaası, 1932, s. 240-242.
• [61] Teodig, Nisan 11 Anıtı, s. 33.
• [62] Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 234.
• [63] Anahid Asdoyan, “İzmit (Nikomedia) sancağındaki Ermeniler ve onların XIX yy. başı ve XX yy. başındaki sosyal-ekonomik durumu”, “Ermeni Soykırımı’nın kültürel ve maddi sonuçlarını ortadan kaldırmanın metodolojisi ve enstürmanları” kitabında, Ermenistan Bilimler Ulusal Akademizi, Tarih Enstitüsü, Yerevan, 2021, s. 190.
• [64] Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 245.
• [65] “Pütanya’nın İstikameti”, Pütanya, Adapazar, II. Yıl, no: 18-19, 21 Temmuz 1911, s. 469.
• [66] Minas K. Kasabyan, Nikomedia sancağı Ermenileri, s. 284, M. M. Babloyan, Ermeni Süreli Yayınları, s. 81, Hovhannes Bedrosyan, Ermeni Süreli Yayınlar Bibliyografisi, II. Cilt, s. 174.
• [67] Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 257.
• [68] “Bitinya Yayıncılık Cemiyeti Tüzüğü”, Pütanya, Adapazar, II. yıl, no: 14, 1 Haziran 1911, s. 438-439.
• [69] Teodig, Dib u dar, İstanbul, 1912, s. 145. Ayrıca; H. C. Siruni, “Azadamard Nesli”, bknz.՝ Hayrenik Aylık Dergi, Boston, II. yıl, no: 12, Ekim 1924, s. 118.
• [70] Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 248.
• [71] Teotig, 11 Nisan 1915, bknz. Herkesin Salnamesi, X.-XIV. yılı, 1916-1920, İstanbul, s. 115, ayrıca Teotig, Millet ölmedi ve ölmesi mümkün değil... – Hapis ve Sürgün Yılları, Antilias, 1985, s. 87.
• [72] Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 691, Teotig, 11 Nisan 1915, s. 52։
• [73] Teotig, “Ermeni Ruhbanların ve İmanlıların 1915 felaket yılındaki Golgotası”, yayına hazırlayan Ara Kalaycıyan, St. Vartan Press, New York, 1985, s. 367-368.
• [74] Adapazar Getronagan Okulu beş yıllık bir orta okuldu. 1909 yılından itibaren faaliyet göstermiştir. Bölgenin ruhani önderi olan Başepiskopos Stepanos Hovagimyan’ın bu okulun kuruluşundaki rolü çok büyük olmuştur. İlk eğitim döneminde 108, ikinci yıl ise 25-30 kişinin çevre şehir ve köylerden geldiği 130 öğrencisi olmuştur. 1913 yılında ayrı bir yerleşkede faaliyet gösteren bir kız bölümü de açıldı. Soykırım’a kadar, Getronagan yaklaşık 67 öğrenci, yani dört mezun nesil verdi (Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 288-316, Minas K. Kasabyan, Nikomidia Sancağı Ermenileri, s. 265).
• [75] Tavit Papazyan, “Ermeni Devrimci Federasyonu’nun altmış yıllık basını”, bknz. Husaper, Ermeni Kültürüne adanmış özel sayı, 18 Aralık 1954, s. 56, Ardaşes Der Khaçaduryan, Ermeni Basını Bibliyografik Eserler, yayına hazırlayan ve editör G. Hovhannesyan, Beyrut, 2014, s. 178, B։ M. A. Babloyan, Ermeni Süreli Yayınları, s. 98, no: 761.
• [76] Tavit Papazyan, “Ermeni Devrimci Federasyonu’nun altmış yıllık basını”, s. 56, Ardaşes Der Khaçaduryan, Ermeni Basını Bibliyografik Eserler, s. 178.
• [77] Vartan Yeğişeyan, İlahi Şehir (Kalanlar), Paris, Der Hagopyan matbaası, 1939, s. 47.
• [78] Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 306.
• [79] Adapazar Ermeni Kız Yüksek Okulu bir Amerikan kurumuydu ve Ermeniler ve Amerikalılar tarafından ortaklaşa yönetiliyordu. 1884-1885 eğitim döneminde Bardizag’tan Adapazar’a taşınmıştır. 1914 tarihine kadar 300 kız mezun vermiştir (Anahid Asdoyan, “İzmit (Nikomedia) sancağı Ermenilerinin…” s. 203). I. Dünya Savaşı’ndan sonra İstanbul’a taşınmıştır.
• [80] Ardaşes Der Khaçaduryan, Ermeni Basını Bibliyografik Eserler, yayına hazırlayan ve editör G. Hovhannesyan, Beyrut, 2014, s. 161.
• [81] Biberyan-Yeğişeyan, Adapazar “İlahi” Şehir Tarihi, s. 313.
• [82] a.y.
• [83] Azad Or gazetesi, Atina, 14. yıl, no: 3996, 22 Nisan 1958, s. 1.
• [84] Azad Or gazetesi, Atina, 26. yıl, no: 7781, 21 Ekim 1970, s. 1.