Sanasaryan Okulu (1881-1912)

Yazar: Robert A. Tatoyan, 24/05/24 (son değişiklik: 24/05/24) - Çeviren: Arlet İncidüzen

Sanasaryan Okulu 1 Ekim 1881 tarihinde kurulmuş ve 8 Mart 1882 tarihinden itibaren nizami bir şekilde faaliyet göstermeye başlamıştır.

Okulun kurucusu Mıgırdiç Sanasaryan ölene kadar (1889) okulla ilgili bütün masrafları üstlenmiş, ölümünden sonra da varlığının büyük bir kısmını okula miras bırakmıştır. Bu hayırseverin vasiyetinde şöyle yazmaktadır: “Türkiye doğumlu bir Ermeni olarak, Türkiye’de eğitim imkânından mahrum olan Ermeni dindaşlarıma faydalı olmak için, ölümümden sonra Rusya’da ve yurtdışında bulunan bütün malvarlığımı… Türkiye’nin Garin (Erzurum) şehrinde eğitim kurumlarına daha fazla ihtiyacı olan Ermeniler için kurulmuş ve adıma taşıyan okulun inşası ve varlığı için bağışlıyorum.” [1]

Sanasaryan’ın vasiyetini “bilge fikirleriyle” okulun ruhunu temsil eden Rusya Ermenilerinden, aydın, hayırsever Garabed Yezyan (1835-1905) uygulanmasını takip etmiş ve okulu “kendi babasını sever gibi sevmiş, kendi çocuğuymuş gibi özen göstermiştir.” [2]

Sanasaryan Okulu’nun tüzüğüne göre (1892 yılında kabul edilen) bu eğitim kurumunun amacı: “Ermeni çocuklarını Ermeni Apostolik Kilisesi ruhu ve teamüllerine göre eğitmek, onlara gelen bir eğitim vermek, onlara zanaat ve sanat eğitimi vermektir [yani teknoloji, eğitim akımları bilgileriyle birlikte, R. T.]” (madde 3). [3]

Dolayısıyla okulun müfredatını iki doğrultuda oluşturmak gerekiyordu: genel eğitim (din, dil, tarih, fizik ve matematik ve matematik alanları vs) ile zanaat (teknoloji) alanlarında eğitim (madde 4).

Okulun gelirleri Sanasaryan’ın bıraktığı mirastan (mülkler, hisse senetleri), öğrenci eğitim bedelleri, okulun atölyelerinin elde gelirler, bağışlar vb yollardan sağlanmaktaydı. (madde 8)

Okul erkek okuluydu. Öğrenciler yatılı ve gündüzlü “ücretli” (eğitim bedeli ödeyen) ve burslu şeklinde okumaktaydı. Burslu öğrenciler Ermeni Apostolik kilisesi mensubu çocuklardan seçilmeli ve 30’dan aşağı olmamamlıydı. (madde 12)

Okulda yabancı dil dersleri dışınde tüm dersler Ermenice okutulmalıydı. (madde 13)

Okulun işlerini yürütmekle yükümlü olanlar:

1- Patrik başkanlığında İstanbul Mütevelli Heyeti
2- Piskoposluk lideri başkanlığında mahalli mütevelli heyeti
3- Okulun genel müdürü
4- Okulun öğretmen kadrosu (müdür başkanlığında) (madde 19). [4]

Patrik dışında İstanbul Mütevelli Heyeti İstanbul Mütevelli Heyeti içinde Patrik haricinde İstanbul Ermeni toplumu tarafından “sevilen ve güven duyulan” 6 önemli temsilci bulunmaktaydı. (madde 20) Mütevelli Heyetinin sorumluluğu özellikle okulun gelirlerini idare etmek, okulun maddi imkânlarını artırmak için yeni kaynaklar bulmak, mahalli mütevelli heyetinin çalışmalarını denetlemek, okulun yıllık bütçesini denetlemek ve onaylamak, merkezi yetkililer ve mahkemeler karşısında okulun çıkarlarını korumak ve temsil etmek vb idi. (madde 22) [5]

Piskoposluk merkezi ruhani lideri haricinde Mahalli Mütevelli Heyeti içinde okul genel müdürü, öğretmen kadrosu içinde ve kadro tarafından seçilmiş iki kişi, Erzurum şehri Ermeni kilisesi cemaatinden seçilmiş üç kişi, okulun mezunları tarafından ve mezunlar içinden seçilmiş bir kişi bulunmalıydı. (madde 28) [6]

Mahalli Mütevelli Heyetinin sorumlulukları içinde okulun iyileştirilmesi için uğraşmak, okulun maddi imkânlarını genişletmek için yöntemler bulmak, okulun yıllık bütçesini hazırlamak, öğrenciler tarafından ödenen eğitim ücretini, öğretmenlerin ücretlerini belirlemek, burslu öğrencileri seçmek vb vardı. (madde 29) [7]

Müdürün görevleri arasında okulun kurallarının ve ananelerinin tamamen uygulanmasını sağlamak, derslerin işleniş metotlarını, öğretmenlerin çalışmalarını, öğrencilerin eğitim ve zanaat konusundan ilerlemelerini denetlemek vb bulunuyordu. (madde 45) [8]

Müdürlük görevi okulun kuruluşundan itibaren üç müdür arasında arasında bölüştürülmüştü: Kevork Apulyan özellikle idari ve iktisadi meselelerle, Sarkis Soğigyan eğitim işleriyle ilgili meselelerle ve Hovsep Madatyan Osmanlı idari organlarıyla olan ilişkilerle ilgiliydi ve okulun genel materyal ve mobilyalarından da sorumluydu. [9] 1906’da genel müdürlük görevini Krikor Zakaryan, onun vefatından sonra da (Mart 1907) Kevork Apulyan üstlenmiştir. [10]

Öğretmen komisyonu, genel müdür başkanlığında okulun en büyük üç sınıfının öğretmenlerinden oluşmaktaydı. (madde 51) Bu komisyon okulda öğretilen derslerin saatlerini ve dağılımını belirler, ders programlarını hazırlamak ve ders kitaplarını seçmek, öğrencilerin seçilmesi ve sınıf geçme kurallarının vb belirlenmesiyle ilgilenmekteydi. (madde 55) [11]

Başlangıçta okul dersleri Erzurum Piskoposluğu binasında gerçekleştirmiş, 1883’ün Mayıs ayında Hıripsimyan Okulu için inşa edilen binaya geçmiştir. [12] 1884-1885 yıllarında Sanasaryan’ın bağışlarıyla bina büyütülmüş, bitişiğine yeni iki katlı bir bina inşa edilmiş, bu binanın zemin katına sınıflar ve mutfak, üst kata müdürlerin lojmanları, yatılı öğrencilerin yatakhanesi, tevir vs yerleştirilmiştir. [13]

1886-1887 yıllarında okul bünyesinde bir atölye, boyahane ve fırın için planlanan binalar eklenmiştir. [14]

1891-1892 öğretim yılında okula ilkokul eğitimi almış, okuma yazma bilen öğrencilerin alınmasına karar verilmesi bir hazırlık sınıfının kapatılmasına olanak sağlamış, eğitim süresinin kaliteden feragat edilmeden 9 yıldan 7 yıla düşürülmesini sağlamıştır. [15]

1899-1900 öğretim yılında okul Erzurum maarif idaresinden ortaokul (rüşdiye) ve lise (idadi) mertebesi almıştır. [16] 1892 verilerine göre Osmanlı İmparatorluğu’nda idadi statüsünde olan toplam 34 eğitim kurumu bulunmaktaydı [17] ve Sanasaryan Okulu Osmanlı İmparatorluğu dahilinde tam bir ortaöğretim eğitimi sunan dört Ermeni okulundan biriydi (diğer üçü: İstanbul Üsküdar’daki Berberyan Okulu, İstanbul Galata’daki Getronagan Okulu ve Armaş’taki Tıbrevank [ruhban okulu]). [18]

Okulun eğitim müfredatı Alman ortaöğretim ekolüne (Realschule) göre düzenlenmişti. Eğitim süresi Hazırlık sınıfı ardından 6 yıllık bir eğitimle 7 yıl sürmekteydi. 20. yüzyıl başlarında okulda 24 ders başlığı vardı: din, kilise tarihi, çağdaş Ermenice, klasik Ermenice, Osmanlıca (Osmanlı hukuku ve güzel yazı dahil), Fransızca, Fransızcadan Türkçeye ve tam tersi tercüme (tek başına ders başlığı olarak), Almanca, tarih (Ermeni, Osmanlı ve genel), coğrafya (fiziki, beşeri, ticari), matematik bilimleri (cebir, hesap, geometri ve trigonometri), muhasebe, fizik, kimya, siyasi iktisat, köy ekonomisi, güzel yazı (Ermenice ve Fransızca), resim, müzik, enstrüman çalma (seçmeli), beden eğitimi, el işleri. [19

Sanasaryan Okulu kabul şartlarına göre bu eğitim kurumuna 10-12 yaşlarında, Ermenice okuma yazma bilen, dilbilgisi kurallarına hakim, dikteyle yazarken büyük imla hataları yapmayan ve dört matematiksel işlemi yapabilen “akıllı ve sağlıklı” oğlanlar kaydolabilirdi. [20]

Açıldığı 1881-1882 öğretim yılında okula 19 öğrenci kaydolmuşken, 1885-1886 öğretim yılına gelindiğinde okulun öğrenci sayısı 122’ye ulaşmıştı. En kalabalık öğrenci sayısı 1889-1900 öğretim yılında 187 öğrenciyle görülmüştür. Her sene okula ortalama 20-25 öğrenci kabul edilmekteydi lakin hiç öğrenci kabul edilmediği yıllar da olmuştur. 1881-1901 tarihleri arasında bu okulda eğitim gören toplamda 772 öğrencinin 460’ı ücretli ve 312’si bursludur. [21]

Okulun öğrencilerinin sadece %25’i aslen Erzurumludur, geriye kalanı Batı Ermenistan’ın ve Anadolu’nun çeşitli yerlerinden ve bölgelerinden gelmekteydi. 1881-1901 tarihleri arasında okulda Arapgir’den 46, Trabzon’dan 37, Tokat’tan 26, Eğin’den 20, Van’dan 19, İstanbul’dan 15, Muş’tan 14, Bitlis’ten 13 öğrenci bulunmaktaydı. Okulda Rusya İmparatorluğu’ndan (Artvin, Aleksandrapol [Gümrü], Tiflis) ve İran’dan (Maku) öğrenciler de eğitim almıştır. [22]

Erzurum’da faaliyet gösterdiği yıllar (1881-1901) yıllar içinde Sanasaryan Okulu’ndan mezun olan 237 öğrencinin 70’i mezun olduktan sonra Erzurum ve Batı Ermenistan’daki Ermeni eğitim kurumlarında öğretmenlik yapmış, 65’i girişimcilik ce ticaretle meşgul olmuş, 40’ı Avrupa eğitimlerine Avrupa üniversitelerinde devam etmiş, 29’u yerel idari organlarda önemli görevlere getirilerek memuriyete geçmiştir. Geriye kalanlar zanaat, doktorluk, dişçilik, ziraat vb. işlerle ilgilenmiştir. [23]

Okulun öğretmen sayısı da zamanla artmıştır. 1881-1882 öğretim yılında okul açıldığında 4 öğretmeni (3 müdür ve 1 sınıf öğretmeni) varken [24], 3-4 yıl sonra öğretmenlerin sayısı 10’u geçmiştir. 1900-1901 öğretim yılında okulda 13 öğretmen (3 müdür, 6 sınıf öğretmeni ve 4 yardımcı öğretmen) [25], 1909-1910 öğretim yılında 18 öğretmen (1 genel müdür, 2 müdür yardımcısı, 13 sınıf öğretmeni, 2 yardımcı öğretmen) görev yapmaktaydı. [26]

Okulun yatılı öğrencileri için bir iç tüzük mevcuttu. Sabah kalkış yazın saat 5’te, kışın ise saat 6’daydı. Giyinip, yıkanıp tarandıktan sonra topluca sabah duası edilir, ardından ertesi günün derslerine çalışılması için öğrencilere 1 saat verilirdi. Kahvaltı ve teneffüsten sonra (20-30 dk) öğrenciler derse giderdi. Dersler sabah 7’de (yazın) veya 8’de (kışın) başlardı ve 4’e kadar sürerdi (45 dakikalık 4 ders ve aralarında 15 dk teneffüs). Öğle yemeği ve teneffüsüne bir saat ayrılmıştı, ardından yeniden 2 saat ders yapılırdı. Dersler bittikten sonra 1 saat hitabet ve Fransızca pratik çalışmalarına ayrılmıştı. Akşam yemeği saat 4’te (yazın) veya 5’te (kışın) yenirdi. Yemekten sonra öğrenciler serbest vakit geçirir veya günün derslerini tekrarlardı. Yatma saati yazın akşam sekiz buçuk ve kışın dokuz buçuktu.

Kahvaltı, öğle yemeği ve akşam yemeği toplu duayla başlar ve yine duayla biterdi. Pazar sabahları ve bayram günlerinde öğrenciler kiliseye giderdi.

Okulun öğretim yılı Eylül ayının ilk haftasında başlar ve Haziran sonlarında (sınavlar dahil) biterdi. Öğretim yılı başlangıcı coşkulu bir törenle kutlanır ve sene sonu sınavlarından sonra öğrencilere karnelerinin, diplomalarının dağıtıldığı, mezunların ve diğer öğrencilerin çeşitli performanslarla sahne aldığı bir yıl sonu töreniyle öğretim yılı sonlandırılırdı. Yaz tatilinde okulda kalan yatılı öğrenciler şehrin dışında, Erzurum ovasının herhangi bir yerinde kurulan (Garmir manastırı, Iğdatzor, Sıratzor vb.) çadır kampında vakit geçirirlerdi. [27]

1910 sistemine göre okulda yaklaşık 6500 kitaplı bir kütüphane ile doğal, doğa tarihi, coğrafi, tarihi ve diğer bilimlere ait “zengin ve seçkin” obje koleksiyonları, 93 Ermenice ve 1 Gürcüce elyazması bulunan bir müzesi vardı. Bu elyazmalarından 986 tarihli X. yüzyıla ait olanı çok değerliydi ve günümüzde Erivan’da Mesrop Maşdots Elyazmaları Kütüphanesi’nde “Sanasaryan Elyazması” adıyla muhafaza edilmektedir. [28] Okulda 387 kitaplı Yezyan Kütüphanesi, 400 kitaplı Öğrenci Kütüphanesi, ondan fazla enstrümanla müzik bir atölyesi (zil ve davul da dahil), bahçe ve bostan da bulunmaktaydı. [29]

1903’te, öğrencilerinden oluşan ve “okulun tören günleri, geçit törenleri, yaz tatili gezileri ve özellikle de Ermenilerin düzenlediği törenlerde okulun şanını şöhretini parlatan” bir üflemeli çalgılar orkestrası kurulmuştur. [30]

Sanasaryan Okulu bitişinde bir mobilya atölyesi (1883 tarihinde açılmış, 1886’da ayrı bir binaya geçmiş) işlemekteydi. Atölyeye Sanasaryan Okulu’na giremeyen öğrenciler de kabul edilmekteydi ve onlar için ayrı bir müfredat düzenlenmişti. 1886-1910 tarihleri arasında atölyedeki Sanasaryan Okulu eğitimlerine 69 çocuk katılmış [31], açılışından 1912 tarihine kadar ise 29 öğrenci mezun olmuştur. [32]

Kasım 1909’da Sanasaryan Okulu idari organları “yetkin ve pedagojik eğitim almış öğretmen ihtiyacının hissedilir olduğunu ve Türkiye’de bir tane bile öğretmen okulu bulunmadığını” göz önüne alarak, öğretmenler için pedagojik dersler düzenleyecek “Sanasaryan Öğretmen Okulu” kurmaya karar vermiştir. Sanasaryan Öğretmen Okulu katılımcılarına genel pedagoji, psikoloji, pedagoji tarihi, pedsgoji metotları, okulun manevi değeri, fizyoloji, sağlık ve siyasi iktisat konularında dersler verilmekteydi. Bu öğretmen okulunu Erzurum ve Batı Ermenistan’ın çeşitli yerlerinde öğretmenlik yapacak olan Sanasaryan Okulu mezunları katılmaktaydı. Dersleri tamamlayan öğrenciler sınavlara girip mezuniyet belgesi almaktaydılar. Öğretmen okulu eğitimi ücretsizdi. [33]

1909-1910 öğretim yılında Sanasaryan Okulu pedagoji eğitimlerine katılanların sayısı 71’di ve bunların 26’sı öğrenci, 45’i ise serbest katılımcıydı. [34] 1912-1913 öğretim yılında öğretmen okuluna 81 katılımcı devam etmiştir. [35]

Böylece özetlersek, 1881-1912 yılları arasında Sanasaryan Okulu atölyesi ve öğretmen okulunda eğitim görenlerinden sayısı 1000’i geçmiş, bunlardan 266’sı mezun olmuştur.

Okulun gelirleri Mıgırdiç Sanasaryan’ın bıraktığı hisse senetlerinin faizleri, mülklerin kiraları (özellikle İstanbul’daki “Sanasaryan Han” isimli binadan çok büyük gelir elde edilmekteydi), öğrenci ücretleri, bağışlar vb. yollarla edinilmekteydi. [36]

1908’deki Jön Türk devriminden sonra Sanasaryan Okulu’nun İstanbul Mütevelli Heyeti ile Erzurum mahalli mütevelli heyeti arasında belirli anlaşmazlık yaşanmıştır. İstanbul Mütevelli Heyeti daha muhafazakâr yöntemlerden yanaydı ve Sanasaryan Okulu’nda  Taşnaktsutyun [Ermeni Devrimci Federasyonu] partisi üyesi gençlerin etkinliğinden rahatsızdı. Taşnaktsutyun partisi tarafından himaye edilen Erzurum Ermeni yetkilileri ile Erzurum mütevelli heyeti İstanbul Mütevelli Heyeti yanlısı öğretmenlerle ters düşmekte, okulun idaresinde ve iç işleyişinde tam yetkili olmayı arzu etmekteydiler.

Nihayetinde İstanbul Mütevelli Heyeti okulu Erzurum’dan Sivas’taki S. Nışan Manastırı’na taşımaya karar vermiş lakin 1912 yılı yazında Erzurum Ermenileri Sanasaryan Okulu’nun eşyalarının taşınmasına karşı çıkmıştır. Erzurum Ermeni otoriteleri ile İstanbul Mütevelli Heyeti arasındaki mücadele neticesinde Erzurum Sanasaryan Okulu’nun sadece gündüzlü bir ortaokul olarak yeniden düzenlenmesine ve eşyaların bir kısmının bırakılmasına kadar verilmiştir. Açılan yeni okula “Nor [Yeni] Sanasaryan” adı verilmiştir.

Erzurum okullarının genel müdürü Rostom Zoryan yönetiminde, Taşnaktzutyun’un sağladığı maddi destekle açılan “Nor Sanasaryan” Ermeni Soykırımı’na kadar faaliyet göstermiştir. [37]

• [1] Mıgırdiç Sanasaryan’ın Vasiyeti [Ermenice], Tiflis, M. Şaratze matbaası, 1891, s. 6-7 (Okula Sanasaryan’a ait kütüphane, albümleri koleksiyonlar ve baskı malzemeleri miras bırakılmıştır).
• [2] Sanasaryan Okulu Beş Yıllık Raporu: 1901-1906 [Ermenice] Varjarani, İstanbul, V. Ve H. Der-Nersesyan matbaası, 1908, s. 16.
• [3] Sanasaryan Okulu Tüzüğü [Ermenice], İstanbul, Nerses C. Acemyan matbaası, 1892, s. 1.
• [4] A.g.e., s. 3.
• [5] A.g.e., s. 4.
• [6] A.g.e., s. 6.
• [7] A.g.e., s. 7.
• [8] A.g.e., s. 10.
• [9] Sanasaryan Okulu Yirmi Yıllık Raporu: 1881-1901 [Ermenice], İstanbul, Der-Nersesyan matbaası, 1903, s. 13.
• [10] Sanasaryan Okulu Dört Yıllık Raporu: 1906-1910 [Ermenice], Erzurum, Galata, “Şant” matbaası, 1911, s. 11.
• [11] A.g.e.
• [12] Başrahip Hagop Kosyan, Partzır Hayk, Cilt I, “Garin Kağakı”, Viyana, Mıkhitaryan matbaası, 1925, s. 227.
• [13] A.g.e.
• [14] A.g.e.
• [15] Sanasaryan Okulu Yirmi Yıllık Raporu: 1881-1901, s. 6.
• [16] A.g.e.
• [17] Selçuk Aksın Somel, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire 1839-1908: Islamization, Autocracy, and Discipline, Leiden-Boston-Koln-Brill, 2021, s. 121.
• [18] Çituni, Huşigk Hayasdani, İstanbul, 1919, s. 68.
• [19] Sanasaryan Okulu Dört Yıllık Raporu: 1906-1910 [Ermenice], s. 19.
• [20] Erzurum Sanasaryan Okulu 1908-1909 Programı [Ermenice], matbaa belirtilmemiş, 1908, s. 4.
• [21] Sanasaryan Okulu Dört Yıllık Raporu: 1906-1910, s. 30-31.
• [22] Sanasaryan Okulu Yirmi Yıllık Raporu: 1881-1901, s. 42.
• [23] Ğazar-Çakır, Huşamadyan Partzır Hayki: Garinabadum, Beyrut, 1957, s. 219.
• [24] Sanasaryan Okulu Yirmi Yıllık Raporu: 1881-1901, s. 38-39, ek.
• [25] Sanasaryan Okulu Beş Yıllık Raporu: 1901-1906, s. 29.
• [26] Sanasaryan Okulu Dört Yıllık Raporu: 1906-1910, s. 27.
• [27] Ayrıntılı bilgi için bkz. Sanasaryan Okulu Yirmi Yıllık Raporu: 1881-1901, s. 57-61; Sanasaryan Okulu Beş Yıllık Raporu: 1901-1906, s. 44-48; Sanasaryan Okulu Dört Yıllık Raporu: 1906-1910, s. 42-48.
• [28] Sanasaryan Okulu elyazmaları listesi Ağustos 1901 itibariyle: Sanasaryan Okulu Yirmi Yıllık Raporu: 1881-1901, s. 72-75; Ağustos 1906 ekleriyle: Sanasaryan Okulu Beş Yıllık Raporu: 1901-1906, s. 60-61 ve Ağustos 1910 ekleriyle: Sanasaryan Okulu Dört Yıllık Raporu: 1906-1910, s. 40-41.
• [29] Sanasaryan Okulu Beş Yıllık Raporu: 1901-1906, s. 55-56; Sanasaryan Okulu Dört Yıllık Raporu: 1906-1910, s. 34-49.
• [30] Sanasaryan Okulu Dört Yıllık Raporu: 1906-1910, s. 45.
• [31] Ğazar-Çakır, Huşamadyan Partzır Hayki, s. 204; Sanasaryan Okulu Dört Yıllık Raporu: 1906-1910, s. 58-59.
• [32] Ğazar-Çakır, Huşamadyan Partzır Hayki, s. 219.
• [33] Sanasaryan Okulu Dört Yıllık Raporu: 1906-1910, s. 50-52.
• [34] A.g.e., s. 54.
• [35] Ğazar-Çakır, Huşamadyan Partzır Hayki, s. 219.
• [36] Sanasaryan Okulu Dört Yıllık Raporu: 1906-1910, s. 64.
• [37] Ğazar-Çakır, Huşamadyan Partzır Hayki, s. 222-224; Kosyan, Partzır Hayk, Cilt I, s. 228-229.