Erzurum Şehrindeki Kilise Okulları

Daha önce bahsettiğimiz gibi (bkz. Erzurum (Garin) Okullar – I) Ermeni Soykırımı’ndan önce Erzurum şehrinde altı Ermeni kilise okulu faaliyet göstermekteydi: Ardzınyan Erkek Okulu ve bitişiğindeki karma anaokulu, Hripsimyan Kız Okulu, Mısıryan Kız-Erkek Okulu ve bitişiğindeki anaokulu, Der Azaryan Kız-Erkek Okulu ve bitişiğindeki anaokulu, Ağabalyan Kız-Erkek Okulu ve Kavafyan Kız-Erkek Okulu.

Aşağıda bahsi geçen eğitim kurumları hakkında kısaca bahsedeceğiz.

Ardzınyan Okulu Erzurum’un en büyük Ermeni kilise (“milli”) eğitim kurumuydu. “Ana Okul” ve “Getronagan [merkez] Okulu” olarak da adlandırılıyordu. [1] XX. yüzyıl başlarında Ardzınyan Okulu iki ana binada faaliyet göstermekteydi, bu binalar Surp Asdvadzadzin Kilisenin ana kapısı ve çan kulesinin karşısında bulunuyordu, kendilerine ait avlulara sahiptiler. Taş yapılar olan binalar sağlam inşa edilmişlerdi ve etrafları bahçeyle çevriliydi. [2] 1912 tarihinde eskisine kıyasla daha geniş ve uygun olan yeni okul binası inşa edilmişti. [3]

1885-1886 öğretim yılında okulda 640 öğrenci eğitim görmekte ve 16 öğretmen görev yapmaktaydı. Okulun müdürlüğünü Yeğişe Daduryan üstlenmişti. Eğitim sekiz yıllık bir programa sahipti. [4]

1890 civarında Ardzınyan Okulu’nda 700 öğrenci ve 17 öğretmen bulunmaktaydı. [5]

İstanbul patrikhanesinin 1901 raporu verilerine göre okulda 603 öğrenci (533 erkek, 70 kız), 20 öğretmen (15 erkek, 5 kadın) vardı. Okulun gelirlerinin ¾’ü kilise örgütleri ve ¼’ü ise öğrencilerin ödedikleri eğitim ücretlerinden oluşmaktaydı. Eğitim altı yıllık bir programa sahipti. [6]

1909 verilerine göre okulda 314 öğrenci (erkek) ve 15 öğretmen (erkek) bulunmaktaydı. Eğitim yedi aylık bir programa sahipti. Okulun bitişiğinde karma bir anaokulu faaliyetteydi. Anaokulunda 334 öğrenci (195 erkek ve 139 kız) ve 10 öğretmen (1 erkek, 9 kadın) vardı. Anaokulunda üç yıllık bir program uygulanıyordu. Böylece Ardzınyan anaokuluyla birlikte Ardzınyan Okulu’nda 648 çocuk eğitim almaktaydı. Ardzınyan Okulu ve anaokulunun yıllık bütçesi 69350 kuruş tutuyordu ve bunun yaklaşık %22’sini eğitim bedeliyle, kalanı ise kilise gelirleriyle karşılanmaktaydı. [7]

1913 raporu verilerine göre okulda 260 öğrenci (erkek), anaokulunda 329 öğrenci (kız-erkek), yani toplamda 589 öğrenci bulunmaktaydı. [8]

Ermeni Soykırımı öncesinde okulun eğitim programı 7 yıllıktı, mezunların eğitimlerini Sanasaryan’ın ileri sınıflarında devam ettirebilmeleri adına eğitim müfredatı Sanasaryan Okulu müfredatına uyarlanmıştı. Öğretmenlerin büyük bir kısmı Sanasaryan’dan mezun başarılı gençlerdi. Partoğ Odabaşyan okulun müdürüydü. [9]

Hripsimyan Okulu Erzurum şehrindeki Ermeni kız kilise (“miili”) eğitim kurumlarından biriydi. 1870’te Srpots Tarkmançats adıyla kurulmuş, 1875’te yeniden yapılandırılarak Hripsimyan (Hripsimyants) ismini almıştı. [10] Eğitim gayesi, “kadın cinsini kutsal annelik vazifesine hazırlayacak, Erzurum ve civarında görev yapacak kadın öğretmen yetiştirecek seviyede bir eğitim vermekti.” [11]

1885-1886 öğretim yılında okulda 640 kız öğrenci, 2 erkek ve 7 kadın öğretmen bulunmaktaydı. Şehrin tanınmış pedagoglarından Garabed Zakaryan okulun müdürüydü. [12] Eğitim altı yıllık bir programa sahipti. [13]

1890 civarında Hripsimyan Okulu’nun 400 kız öğrencisi ve 9 öğretmeni vardı. [14]

Rusya Ermenilerinden hayırsever Hovsep İzmiryants’ın vasiyet ettiği miras (İstanbul patrikliği idaresinde) 1890’ların başlarında okula bitişiğinde bir dikiş-nakış ve halı dokuma atölyesi açılmıştı. [15]

İstanbul patrikhanesinin 1901 raporu verilerine göre okulda 603 kız öğrenci vardı ve 13 öğretmen (3 erkek, 10 kadın) görev yapmaktaydı. Okulun gelirlerinin yaklaşık %55’i mahalli örgütler tarafından karşılanıyor, yaklaşık %45’i de öğrencilerin ödedikleri eğitim ücretlerinden oluşuyordu. Eğitim altı yıllık bir programa sahipti. [16] Atölyede 50 kız öğrenim görüyordu.

1904’te piskoposluk otoriteleri tarafından alınan kararlar Hripsimyan Okulu mezun sınıflarının özellikle varlıklı ailelere sahip öğrencileri şehirdeki anaokullarında veya mahalli okullarda yardımcı öğretmen olarak ücretsiz bir şekilde çalışması gerekiyordu. [17]

1909 verilerine göre okulda 291 kız eğitim almakta, 14 öğretmen (4 erkek ve 10 kadın) çalışmaktaydı. Eğitim yedi yıllık bir programa sahipti. Okulun yıllık bütçesi 23650 kuruştu, bunun %40’ı eğitim bedellerinden, kalanı ise kilise gelirlerinden karşılanıyordu. [18]

1913 raporu verilerine göre okulda 427 kız öğrenci vardı ve 25 öğretmen görev yapmaktaydı. [19]

Bahsedildiği üzere okulun eğitim programı yedi yıllıktı ancak 1912-1913 öğretim yılında 8. sınıf açılmış ve böylece okul ortaokul statüsüne kavuşmuştur. 8. sınıfta özellikle botanik ve zooloji, temel sağlık bilgisi, psikoloji ve pedagoji, fizik, kimya vb dersler verilmekteydi. (Maddi sıkıntılar nedeniyle öğretmenlerin 8. Sınıf derslerini ücretsiz vermeyi kabul ettiklerini de belirtmeliyiz.) [20]

Ermeni Soykırımı öncesinde okulun müdürlüğünü Kalusd Garabedyan yürütmekteydi. [21]

Okul 1870 yılında, servet sahibi Soğomon Der Azaryan tarafından sağlanan imkânlarla, Çaykara mahallesinde, Mumcu isimli sokakta tesis edilmişti. Tek katlı, taş bir bina içerisinde karşılık sade dört oda sınıf olarak kullanılmaktaydı. Binanın bitişiğinde, öğrencilerin teneffüslerde kullandıkları, duvarla çevrili bir bahçe vardı. [22]

1885-1886 öğretim yılında okulda 150 öğrenci (80 erkek ve 70 kız) öğrenim görmekte, 3 erkek ve 1 kadın öğretmen görev yapmaktaydı. Khaçadur Kınuni okul müdürüydü. Eğitim iki yıllık bir programa sahipti. [23]

1890 civarında Azaryan Okulu’nun erkek kısmında 150 öğrenci ve 3 öğretmen, kız kısmında ise 55 öğrenci ve 1 öğretmen bulunmaktaydı. [24]

İstanbul patrikhanesinin 1901 raporu verilerine göre okulda 237 öğrenci (111 erkek, 126 kız) vardı ve 7 öğretmen (1 erkek, 6 kadın) görev yapmaktaydı. Okulun gelirleri yarı yarıya mahalli örgütler ve eğitim ücretlerinden karşılanıyordu. Eğitim iki yıllık bir programa sahipti. [25]

1909 verilerine göre okulda 72 öğrenci (32 erkek ve 40 kız) ve 4 öğretmen (2 erkek ve 2 kadın) vardı. Eğitim beş yıllık bir programa sahipti. Okulun bitişiğinde 195 öğrencili (99 erkek ve 96 kız) bir anaokulu faaliyet göstermekteydi ve burada 7 öğretmen (1 erkek, 6 kadın) görevliydi. Anaokulu üç yıllık bir programa sahipti. Böylece anaokulu ve okulda toplam 267 öğrenci (131 erkek ve 136 kız) eğitim almaktaydı. Eğitim kurumunun yıllık bütçesi 14300 kuruştu ve bunun yaklaşık %20’si eğitim ücretleriyle, kalanı ise kilise gelirleriyle karşılanıyordu. [26]

1913 raporuna göre okulda 65, anaokulunda 136 öğrenciyle toplamda 201 öğrenci bulunmaktaydı. [27]

Okul 17 Nisan 1889 tarihinde servet sahibi Kevork Mısıryan’ın (1810-1890) sağladığı imkânlara açılmıştı. Okul binası iki katlıydı, avlusu ve bahçesi vardı, “Nor Tağ” isimli Ermeni mahallesinin Gülahmet isimli sokağında bulunmaktaydı. [28]

Okulda kız ve erkek öğrenciler eğitim görmekteydi. Ermeni dili, matematik, tarih, din, coğrafya, güzel yazı, coğrafya, müzik, beden eğimi vb dersler verilmekteydi. Okulda ücretli ve burslu öğrenciler mevcuttu. 

1896-1897 yıllarında okulum bitişiğinde 100 öğrencisi ve 7 öğretmeniyle birlikte kız ve erkek öğrenci kabul eden bir anaokulu açılmıştı. [29] Anaokulu binası tek katlıydı ve okulun yanında bulunuyordu. [30]

İstanbul patrikhanesinin 1901 raporu verilerine göre okulda 104 öğrenci (42 erkek, 62 kız) vardı ve 6 öğretmen (2 erkek, 4 kadın) görev yapmaktaydı. Eğitim beş yıllık bir programa sahipti. Okulun bitişiğinde faaliyet gösteren anaokulunda 175 öğrenci (93 erkek ve 82 kız), 7 öğretmen (1 erkek, 6 kadın) vardı. Eğitim üç yıllık bir programa sahipti. Okul ile anaokulunun yıllık bütçesi 15950 kuruş ediyordu ve bunun yaklaşık %30’u eğitim ücretleriyle, kalanı da kilise gelirleriyle karşılanıyordu. [32]

1913 raporu verilerine göre okulda 253, anaokulunda 113 öğrenciyle okulun toplam 366 öğrencisi bulunmaktaydı. [33]

Okulun bilinen öğretmenleri arasında Yeğisapet Ehramcıyan, Anna Eton, B. V. Takacıyan ve B. A. Kavafyan vardı. [34] Ermeni Soykırımı öncesinde okul ile anaokulunun müdürlüklerini Sanasaryan Okulu mezunu Vahe Tokaçyan ve Zaven Manugyan üstlenmişti. [35]

Ağabalyan Okulu kız ve erkek öğrenci kabul eden bir ilkokuldu. 1883 tarihinde Erzurumlu eğitimci Mıgırdiç Ağabalyan (1846-1899) tarafından açılmıştı. Okul binası iki katlıydı, bir avlu ve bahçesi vardı. “Gana Yolu” isimli mahallede bulunuyordu. [36]

1883-1892 tarihleri arasında özel okul olarak faaliyet göstermiş, 1892’den sonra yerel kiliselerin himayesi altına alınmıştı. [37]

1885-1886 öğretim yılında okulda yaklaşık 100 öğrenci eğitim almaktaydı. [38]

1890 civarında Ağabalyan Okulu’nda 120 öğrenci ve 1 öğretmen vardı. [39]

İstanbul patrikhanesinin 1901 raporu verilerine göre okulda 114 öğrenci (71 erkek, 43 kız) vardı ve 5 kadın öğretmen görev yapmaktaydı.

Okulun gelirlerinin %40’ı mahalli örgütler, %60’ı ise tahsil edilen eğitim ücretlerinden sağlanıyordu. Eğitim bir yıllık bir programa sahipti. [40]

1909 verilerine göre okulda 230 öğrenci (108 erkek ve 122 kız) eğitim almakta ve 7 öğretmen (1 erkek, 6 kadın) görev yapmaktaydı. Eğitim üç yıllık bir programa sahipti. Okulun yıllık bütçesi 8150 kuruş tutuyordu ve bunun yaklaşık %60’ı eğitim ücretlerinden, kalanı da kilise gelirlerinden karşılanıyordu. [41]

1913 raporu verilerine göre okulda kız ve erkek toplam 131 öğrenci vardı. [42]

Okul 4 Eylül 1905 tarihinde açılmıştı. İsmini Erzurum’un zenginlerinden Hovhannes Kavafyan’dan alıyordu ve oğlu Mardiros Kavafyan sayesinde okul binası (şehrin Demir Ayak sokağında bulunan dört odalı, avlu ve bahçeye sahip tek katlı geniş bir ev) satın alınmıştı. [43]

Okula kız ve erkek öğrenci kabul edilmekteydi ve ilkokul (başlangıç) eğitim programı uygulanmaktaydı. [44]

1909 verilerine göre okulda 271 öğrenci (128 erkek ve 143 kız) eğitim görmekte ve 6 öğretmen (1 erkek, 5 kadın) görev yapmaktaydı. Eğitim üç yıllık bir programa sahipti. Okulun yıllık bütçesi 5950 kuruş tutuyordu ve bunun yaklaşık %40’ı eğitim ücretlerinden, kalanı da kilise gelirlerinden karşılanıyordu. [45]

Ermeni Soykırımı öncesinde okulun eğitim programı bir yıllıktı, bitişinde bir anaokulunda (iki yıllık) faaliyet göstermekteydi. 1913 raporu verilerine göre okulda 178 öğrenci vardı. [46] Bu eğitim kurumunun müdürlüğünü Bayan Satenik Sucuyan üstlenmişti. [47]

Ermeni Soykırımı öncesinde Erzurum nahiyesindeki tüm Ermeni köylerinde Ermeni okulu bulunmaktaydı. Kalabalık nüfusa sahip Ermeni köylerindeki okullar nizami ve kapsamlıydı, öğretim yılı boyunca faaliyetteydiler, nispeten az nüfuslu Ermeni köylerindeyse tarım faaliyetlerinin son bulduğu kış aylarında çocuklar eğitim alma vakti bulabilmekteydiler.

Köy okulları kısmen patrikhane bağışları, kısmen de köy kilisesi veya manastırının gelirleriyle faaliyet göstermekteydiler. Öğrenciler eğitim ücreti ödemiyorlardı. Ermeni Soykırımı öncesinde nahiyedeki köy okullarından Tzitoğ ve Otzni’deki okullar Miyatsyal Ingerutyun [Birleşik Cemiyet] tarafından idare edilmekteydi.

1908 Jön Türk devriminden sonra köy okullarının nasıl bir gelişme gösterdiği Tzitoğ köyü okulu örneği üzerinden anlaşılabilir. XIX. yüzyıl sonlarında burada dersler “Nuh nebiden kalma” yöntemlerle işlenmekteydi. Öğrenciler sırayla, okuduklarını anlamadan ve öğretmene soru sorma hakları olmadan papağan gibi herhangi bir kitabı okuyordu. Ermenice, Türkçe, matematik, din dersleri veriliyordu. Sınıflarda sıra ve oturak bulunmuyor, öğrenciler sedirlerde oturuyorlardı. [48]

Bu okul Miyatsyal Ingerutyun [Birleşik Cemiyet] idaresine geçti, sıralar ve oturaklar, karatahtalar getirildi, öğretmen kadrosu yenilendi ve hatta İstanbul Getronagan ve Erzurum Sanasaryan okullarından mezun öğretmenler kadroya eklendi. Yeni eğitim müfredatı oluşturuldu, programa yeni dersler (Ermeni edebiyatı, coğrafya, dilbilgisi, matematik, müzik, beden eğitimi, geometri) eklendi. Öğrenciler arasında her bir öğrenciye kendi seçtiği bir konunun önemini (örneğin hangisi daha önemlidir? Su mu, toprak mı, hava mı? vb) savunma şansının verildiği serbest müzakere-yarışmalar düzenlendi. [49]

Aşağıda Erzurum nahiyesindeki Ermeni köylerinde faaliyet gösteren okullara dair İstanbul Ermeni Patrikhanesi emriyle 1878, 1902 ve 1913 tarihlerinde hazırlanmış raporlar ve diğer kaynaklardan derlenmiş bilgiler sunmaktayız. [50] Yerleşim yerleri Ermenice alfabetik sırayla verilmiştir. Bahsi geçen yerleşim yerindeki Ermeni nüfusu verileri İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin 1913 raporundan alınmıştır. Yerleşim yerinin adı değişmişse, günümüzdeki adı parantez içinde belirtilmiştir. [51]

Aşgala (Aşkale)

1878 ve 1901 raporlarında yerleşim yerinde herhangi bir eğitim kurumunun varlığından bahsedilmemiştir.

1913 raporu verilerine göre yerleşim yerinde 30 öğrencili bir okul faaliyetteydi.

Apılhendi (Alaybeyi)

27 hane, 170 kişilik nüfus.

1878’de köyde “Rupinyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 35 öğrencisi vardı.

1901 raporunda herhangi bir eğitim kurumundan bahsedilmemiştir.

1913 raporu verilerine göre köyde bir okul vardı ve 30 öğrenci eğitim görmekteydi.

Ardzati (Yeşilyayla)

59 hane, 312 Ermeni nüfus.

1878 raporunda yerleşim yerinde herhangi bir eğitim kurumunun varlığından bahsedilmemiştir.

1901 raporu verilerine göre köyde iki yıllık programa sahip bir ilkokul ve 13 öğrenci (9 erkek, 4 kız) bulunmaktadır.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 38 öğrenci eğitim görmekteydi.

Okul binası kilisenin güneyinde bulunmaktaydı ve peder lojmanı da bina dahilindeydi.

Arşıni (Dilimli)

34 hane, 321 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Dikranyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 30 öğrencisi vardı.

1901 raporu verilerine göre köyde iki yıllık programa sahip bir ilkokul ve 23 öğrenci (18 erkek, 5 kız) bulunmaktadır. Okulda bir öğretmen (erkek) görevlidir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 50 öğrenci eğitim görmekteydi.

Plur (Ömertepe)

46 hane, 419 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Vahakınyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 30 öğrencisi vardı.

1901 raporunda herhangi bir eğitim kurumundan bahsedilmemiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 50 öğrenci eğitim görmekteydi.

Keğakhor (Ortadüzü)

45 hane, 350 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Keğuhyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 20 öğrencisi vardı.

1901 raporunda Keğahor’daki okulun kapandığı kaydedilmiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 73 öğrenci eğitim görmekteydi.

Okul binası kilisenin sağında bulunmaktaydı.

Komk (Altıntepe)

50 hane, 500 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Arşakyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 40 öğrencisi vardı.

1901 raporu verilerine göre köyde iki yıllık programa sahip bir ilkokul ve 50 öğrenci (30 erkek, 20 kız) bulunmaktadır. Okulda bir öğretmen (erkek) görevlidir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 100 öğrenci eğitim görmekteydi.

Başrahip Hagop Kosyan’a göre okul kilisenin yakınlarında bulunmaktaydı ve yaklaşık 60 öğrencisi vardı.

Krinck (Değirmenler)

74 hane, 704 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Mamigonyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 80 öğrencisi vardı.

1901 raporunda Krinck’teki okulun kapandığı kaydedilmiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 73 öğrenci eğitim görmekteydi.

Okul binası kilisenin ön tarafında bulunmaktaydı.

Tinarikom (Muratgeldi)

58 hane, 426 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Vahanyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 25 öğrencisi vardı.

1901 raporu verilerine göre köyde iki yıllık programa sahip bir ilkokul ve 46 öğrenci (34 erkek, 12 kız) bulunmaktadır. Okulda bir öğretmen (erkek) görevlidir.

1912 tarihinde köyü ziyaret eden Başrahip Hagop Kosyan’a göre okulun 60 öğrencisi vardı.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 70 öğrenci eğitim görmekteydi.

Okul binası kilise bahçesinde yer almaktaydı.

Tıvnig (Altınbulak)

80 hane, 843 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Khosrovyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi.

1901 raporu verilerine göre köyde iki yıllık programa sahip bir ilkokul ve 72 öğrenci (57 erkek, 15 kız) bulunmaktadır. Okulda bir öğretmen (erkek) görevlidir.
1912 tarihinde köyü ziyaret eden Başrahip Hagop Kosyan’a göre okulun 60 öğrencisi vardı.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 100 öğrenci eğitim görmekteydi.

Okul kilisenin sağ yanında, 1898 yılında inşa edilmişti. İnşaat masraflarını Vartabed H. Mamigonyan üstlenmişti.

Yergan Masur (Çay)

20 hane, 160 Ermeni nüfus.

1878 ve 1901 raporlarında yerleşim yerinde herhangi bir eğitim kurumunun varlığından bahsedilmemiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 20 öğrenci eğitim görmekteydi.

Yergnisd (Yerlisu)

9 hane, 102 Ermeni nüfus.

1878 raporunda yerleşim yerinde herhangi bir eğitim kurumunun varlığından bahsedilmemiştir.

1901 raporuna göre Yergnisd köyünün çocukları komşu köy Khaçgavank köyündeki (yaklaşık 2 km kuzeyde) okulda eğitim almaktaydı (öğrenci sayısı belirtilmemiştir).

1913 raporu verilerine göre Khaçgavank köyündeki okulda Yergnisdli 20 çocuk eğitim görmekteydi.

Özbek

4 hane, 50 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Apkaryan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 10 öğrencisi vardı.

1901ve 1913 raporlarında yerleşim yerinde herhangi bir eğitim kurumunun varlığından bahsedilmemiştir.

Iğtdatzor (Arıbahçe)

60 hane, 470 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Vahanyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 35 öğrencisi vardı.

1901 raporu verilerine göre köyde iki yıllık programa sahip bir ilkokul ve 48 öğrenci (erkek) bulunmaktadır. Okulda bir öğretmen (erkek) görevlidir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 32 öğrenci eğitim görmekteydi.

Okul binası, kilisenin ön tarafında bulunan küçük bir yapı olarak tasvir edilmektedir.

Tarkuni (Yazıpınar)

75 hane, 637 Ermeni nüfus.

1878 ve 1901 raporlarında yerleşim yerinde herhangi bir eğitim kurumunun varlığından bahsedilmemiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 70 öğrenci eğitim görmekteydi.

Tapa Küğ/Verin Küğ (Tepe Köy)

23 hane, 325 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Muşeğyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 20 öğrencisi vardı.

1901 raporunda herhangi bir eğitim kurumundan bahsedilmemiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 30 öğrenci eğitim görmekteydi.

Tıvanc (Güzelova)

45 hane, 660 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Pırgçyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 40 öğrencisi vardı.

1901 raporunda Tıvanc’daki okulun kapandığı kaydedilmiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki karma okulda 80 öğrenci eğitim görmekteydi.

1912 tarihinde köyü ziyaret eden Başrahip Hagop Kosyan okul binasını kilise ve mezarlığın bulunduğu tepenin güneyinde küçük bir bina olarak tasvir etmektedir.

Topalçavuş

35 hane, 300 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Pakradunyants” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 8 öğrencisi vardı.

1901 raporunda herhangi bir eğitim kurumundan bahsedilmemiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 40 öğrenci eğitim görmekteydi.

İlica (Aziziye)

66 hane, 635 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Lusinyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 40 öğrencisi vardı.

1901 raporunda İlica’daki okulun kapandığı kaydedilmiştir.

1912 tarihinde köyü ziyaret eden Başrahip Hagop Kosyan’a göre okulun adı “Haygazyants”dır ve burada 100 öğrenci eğitim görmektedir. Okul binası kilisenin bitişiğindedir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 140 öğrenci eğitim görmekteydi.

Khaçgavank (Aktoprak)

17 hane, 127 nüfus.

1901 raporu verilerine göre köyde üç yıllık programa sahip bir ilkokul bulunmaktadır ve burada 18 erkek öğrenci (Yergnisd köyünden gelen öğrenciler de bu okulda okumaktadır) eğitim görmektedir. Okulda bir öğretmen (erkek) görevlidir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 20 öğrenci eğitim görmekteydi.

Khedemilig (Gülpınar)

2 hane, 40 Ermeni nüfus.

1878 ve 1901 raporlarında yerleşim yerinde herhangi bir eğitim kurumunun varlığından bahsedilmemiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 12 öğrenci eğitim görmekteydi.

Gan (Dadaş)

317 hane, 2600 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Pırgçyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 250 öğrencisi vardı.

1901 raporu verilerine göre köyde üç yıllık programa sahip bir ilkokul ve 170 öğrenci (129 erkek, 41 kız) bulunmaktadır. Okulda iki öğretmen (erkek) görevlidir.

1912 tarihinde köyü ziyaret eden Başrahip Hagop Kosyan’a göre okul binası geniş yapıdır ve kilisenin sol tarafında bulunmaktadır. Burada kız-erkek toplam 150 kadar öğrenci eğitim görmektedir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 250 öğrenci eğitim görmekteydi.

Gez (Gezköy)

144 hane, 1103 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Aramyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 100 öğrencisi vardı.

1901 raporu verilerine göre köyde üç yıllık programa sahip bir ilkokul ve 70 öğrenci (erkek) bulunmaktadır. Okulda bir öğretmen (erkek) görevlidir.

1912 tarihinde köyü ziyaret eden Başrahip Hagop Kosyan’a göre kilise yakınlarında küçük binaya sahip olan okulda yaklaşık 60 öğrenci eğitim görmektedir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 100 öğrenci eğitim görmekteydi.

Gızılkilise (Kilimli)

40 hane, 438 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “S. Nışan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 17 öğrencisi vardı.

1901 raporu verilerine göre köyde üç yıllık programa sahip bir ilkokul ve 52 öğrenci (40 erkek, 12 kız) bulunmaktadır. Okulda iki öğretmen (erkek) görevlidir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 64 öğrenci eğitim görmekteydi.

Gırcıngots (Yeşilova)

30 hane, 240 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “S. Haç” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 23 öğrencisi vardı.

1901 raporunda herhangi bir eğitim kurumundan bahsedilmemiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 26 öğrenci eğitim görmekteydi.

Okul binası kilise yakınlarında, küçük bir bina olarak tasvir edilmektedir.

Hintzk (Dumlu)

230 hane, 2066 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Mesropyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 120 öğrencisi vardı.

1901 raporu verilerine göre köyde üç yıllık programa sahip bir ilkokul ve 65 öğrenci (erkek) bulunmaktadır. Okulda bir öğretmen (erkek) görevlidir.

1912 tarihinde köyü ziyaret eden Başrahip Hagop Kosyan’a göre köyde bir Apostolik ve bir de Katolik okulu mevcuttur. Kız ve erkek öğrencilerin eğitim gördüğü Apostolik okul kilisenin bulunduğu tepelik yol üzerindedir. Burada 30-40 öğrenci eğitim görmektedir. Katolik Ermenilere ait okul (tek katlı) Katolik kilisesinin bahçesinde yer almaktadır. Burada kız-erkek 25-30 öğrenci vardır.

1913 raporu verilerine göre köydeki okullarda 150 öğrenci eğitim görmekteydi.

Tzitoğ (Yolgeçti)

230 hane, 2066 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “S. Haç” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 60 öğrencisi vardı.

1901 raporu verilerine göre köyde üç yıllık programa sahip bir ilkokul ve 88 öğrenci (45 erkek, 43 kız) bulunmaktadır. Okulda bir öğretmen (erkek) görevlidir.

1912 tarihinde köyü ziyaret eden Başrahip Hagop Kosyan’a göre köyde kız ve erkek okulları faaliyetteydi. Bu okullarda 160 erkek ve 150 kız eğitim görmekteydi. 1909-1911 tarihlerinde okullaz Azkanıver Hayuhyats ve Miyatsyal Ingerutyun himayesindeydi. İstanbul’daki Getronagan Okulu mezunlarından Arşaluys Şamlıyan okulun müdürüydü.

1913 raporu verilerine göre köydeki okullarda 424 öğrenci eğitim görmekteydi.

Kayapa

10 hane, 93 Ermeni nüfus.

1878 ve 1901 raporlarında yerleşim yerinde herhangi bir eğitim kurumunun varlığından bahsedilmemiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 20 öğrenci eğitim görmekteydi.

Karahasan

76 hane, 670 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Mamigonyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 50 öğrencisi vardı.

Ğararz (Kahramanlar)

120 hane, 1200 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Aşodyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 110 öğrencisi vardı.

1901 raporunda Ğararz’daki okulun kapandığı kaydedilmiştir.

1912 tarihinde köyü ziyaret eden Başrahip Hagop Kosyan’a göre okul kilisenin bahçesinde bulunmakta, kız ve erkekler için ayrılmış şekildedir. Okulda 90 erkek ve 70 kız öğrenci mevcuttur.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda kız-erkek 150 öğrenci eğitim görmekteydi.

Ğuşçi (Tuzcu)

6 hane, 81 Ermeni nüfus.

1878 ve 1901 raporlarında yerleşim yerinde herhangi bir eğitim kurumunun varlığından bahsedilmemiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 30 öğrenci eğitim görmekteydi.

Mördülük (Tınazlı)

16 hane, 191 Ermeni nüfus.

1878 ve 1901 raporlarında yerleşim yerinde herhangi bir eğitim kurumunun varlığından bahsedilmemiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 25 öğrenci eğitim görmekteydi.

Mudurga (Çayırtepe)

148 hane, 1160 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Bartevyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 50 öğrencisi vardı.

1901 raporunda Mudurga’daki okulun kapandığı kaydedilmiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 125 öğrenci eğitim görmekteydi.

Okul kiliseden uzakta, neredeyse köyün ortasında bulunmaktaydı. Tek katlı temiz bir yapı olarak tasvir edilmektedir. Kapının alın kısmına yerleştirilmiş üzerinde “Rahmetli Hagop Ağa ve kardeşi Tateos Ağa Hanisyan tarafından yenilenmiştir – 1 Kasım 1898” yazılı bir taş kitabe bulunmaktadır.

Noraşen (Kumluyazı)

25 hane, 170 Ermeni nüfus.

1878 ve 1901 raporlarında yerleşim yerinde herhangi bir eğitim kurumunun varlığından bahsedilmemiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 30 öğrenci eğitim görmekteydi.

Şipeg (Kırkgöze)

50 hane, 431 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Sımpadyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 25 öğrencisi vardı.

1901 raporu verilerine göre köyde üç yıllık programa sahip bir ilkokul ve 40 öğrenci (31 erkek, 9 kız) bulunmaktadır. Okulda bir öğretmen (erkek) görevlidir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 72 öğrenci eğitim görmekteydi.

Şıkhnots (İbrahim Hakkı)

56 hane, 449 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Garinyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 25 öğrencisi vardı.

1901 raporu verilerine göre köyde iki yıllık programa sahip bir ilkokul ve 28 öğrenci (19 erkek, 9 kız) bulunmaktadır. Okulda bir öğretmen (erkek) görevlidir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda kız-erkek 60 öğrenci eğitim görmekteydi.

Okul binası kilisenin yakınlarında ve 1868 yılında inşa edilmişti.

Umudum

90 hane, 900 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Sahakyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 70 öğrencisi vardı.

1901 raporu verilerine göre köyde üç yıllık programa sahip bir ilkokul ve 63 öğrenci (erkek) bulunmaktadır. Okulda bir öğretmen (erkek) görevlidir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda kız-erkek 109 öğrenci eğitim görmekteydi.

Okul binası köyün girişinde, güzel ve ferah bir konuma sahipti. Cephesine yerleştirilmiş bir taş üzerinde kuruluş tarihi “1909” şeklinde belirtilmişti.

Çiftlik

200 hane, 1625 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Haygazyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 120 öğrencisi vardı.

1901 raporu verilerine göre köyde üç yıllık programa sahip bir ilkokul ve 100 öğrenci (80 erkek, 20 kız) bulunmaktadır. Okulda bir öğretmen (erkek) görevlidir.

1912 tarihinde köyü ziyaret eden Başrahip Hagop Kosyan’a göre okulda kız-erkek yaklaşık 150 öğrenci mevcuttur. Okul binası geniş bir yapıdır ve 1910 tarihinde inşa edildiği belirtilmiştir. Bu bina eskidiği için kullanılamaz hale gelen okul binası yerine yapılmıştır.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda kız-erkek 320 öğrenci eğitim görmekteydi.

Badişen (Çayırca)

40 hane, 403 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Kevorkyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 27 öğrencisi vardı.

1901 raporu verilerine göre köyde iki yıllık programa sahip bir ilkokul ve 30 öğrenci (27 erkek, 3 kız) bulunmaktadır. Okulda bir öğretmen (erkek) görevlidir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda kız-erkek 50 öğrenci eğitim görmekteydi.

Okul kilisenin arka tarafında, sade bir binaydı, burada çoğunlukla kış aylarında ders yapılmaktaydı.

Çinis (Ortabahçe)

74 hane, 604 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Levonyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 20 öğrencisi vardı.

1901 raporunda herhangi bir eğitim kurumundan bahsedilmemiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 120 öğrenci eğitim görmekteydi.

Salantzor (Sarıyayla)

27 hane, 180 Ermeni nüfus.

1878 ve 1901 raporlarında yerleşim yerinde herhangi bir eğitim kurumunun varlığından bahsedilmemiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 30 öğrenci eğitim görmekteydi.

Söğütlü

30 hane, 267 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Vağarşyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 25 öğrencisi vardı.

Sıngaric (Adaçay)

15 hane, 113 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Arşakyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 15 öğrencisi vardı.

1901 raporunda herhangi bir eğitim kurumundan bahsedilmemiştir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 20 öğrenci eğitim görmekteydi.

Soğuk Çermug (Soğucak)

47 hane, 500 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Lusavorçyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 25 öğrencisi vardı.

1901 raporu verilerine göre köyde iki yıllık programa sahip bir kız-erkek ilkokulu ve 48 öğrenci (42 erkek, 6 kız) bulunmaktadır. Okulda bir öğretmen (erkek) görevlidir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda 50 öğrenci eğitim görmekteydi.

Okul binası kilisenin bitişiğindeydi ve kış aylarında faaliyetteydi.

Otzni (Beypınar)

200 hane, 1580 Ermeni nüfus.

1878’de köyde “Sımpadyan” isimli bir anaokulu faaliyetteydi ve 140 öğrencisi vardı.

1901 raporu verilerine göre köyde dört yıllık programa sahip bir ilkokul ve 170 öğrenci (130 erkek, 40 kız) bulunmaktadır. Okulda iki öğretmen (erkek) görevlidir.

1913 raporu verilerine göre köydeki okulda kız-erkek 300 öğrenci eğitim görmekteydi.

Okul kilisenin ön tarafında, tek katlı ve biri erkeklere diğeri kızlara ayrılmış iki kısımdan oluşan bir binaydı. Okulun kızlara ayrılan kısmının kapısının üzerindeli levhada “Azkanıvar Hayuhyats Cemiyetinin Otzni’deki Kız Okulu, 1 Şubat 1910” yazıyordu.

• [1] Garno Tıbrostnerı, “Artzakank” edebi ve siyasi gazete, Tiflis, 14 (26) Aralık 1897, Sayı 145. 
• [2] Ğazar Çakır, Huşamadyan Partzır Hayki: Garinabadum, Beyrut, 1957, s. 165.
• [3] H. Hamazasb Vosgiyan, Garin yev Garnetsin, “Masis” haftalık dergi, Beyrut, 7 Haziran 1950, Sayı 23 (180), s. 2. 
• [4] Garno Varjarannerı, “Artzakank” edebi ve siyasi gazete, Tiflis, 30 Mart 1886, Sayı 12, s. 185. 
• [5] Vital Cuinet, La Turquie d’Asie: géographie administrative, statistique, descriptive et raisonée de chaque province de l'Asie-Mineure, Cilt I, Paris, Ernest Leroux, 1892, s. 182. 
• [6] Türkiye Ermeni Taşra Okulları Raporu: Milli Merkezi İdare Eğitim Komisyonunca Hazırlanmış: 1901 Yılı Raporu I. Defter [Ermenice], İstanbul, Madteosyan Matbaası, 1901, s. 14.
• [7] A-do, Vani, Bitlisi yev Erzrumi Vilayetnerı: Usumnasirutyan mi Portz ayt Yergri Aşkharhakragan, Vicagakragan, İravagan tev Dındesagan Trutyan, Erivan, “Kultura” matbaası, 1912, s. 166.167.
• [8] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, Erzurum şehri, Viyana, Mıkhitaryan Matbaası, 1925, a. 244.
• [9] Ğazar Çakır, Huşamadyan Partzır Hayki: Garinabadum, s. 240.
• [10] H. Hamazasb Vosgiyan, Garin yev Garnetsin, “Masis” haftalık dergi, Beyrut, 7 Haziran 1950, Sayı 23 (180), s. 2.
• [11] Ğazar Çakır, Huşamadyan Partzır Hayki: Garinabadum, s. 240.
• [12] Biyografi için bkz. Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 207-210.
• [13] Garno Varjarannerı, “Artzakank” edebi ve siyasi gazete, Tiflis, 30 Mart 1886, Sayı 12, s. 185.
• [14] Cuinet, La Turquie d’Asie..., s. 182.
• [15] Garno Tıbrostnerı, “Artzakank” edebi ve siyasi gazete, Tiflis, 14 (26) Aralık 1897, Sayı 145.
• [16] Türkiye Ermeni Taşra Okulları Raporu, s. 14.
• [17] Ğazar Çakır, Huşamadyan Partzır Hayki: Garinabadum, s. 239.
• [18] A-do, Vani, Bitlisi yev Erzrumi Vilayetnerı..., s. 166-167.
• [19] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 244, Ğazar Çakır, Huşamadyan Partzır Hayki: Garinabadum, s. 246:
• [20] Ğazar Çakır, Huşamadyan Partzır Hayki: Garinabadum, s. 245-246.
• [21] A.g.e., s. 246.
• [22] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 243.
• [23] Garno Varjarannerı, “Artzakank” edebi ve siyasi gazete, Tiflis, 30 Mart 1886, Sayı 12, s. 185.
• [24] Cuinet, La Turquie d’Asie, s. 182.
• [25] Türkiye Ermeni Taşra Okulları Raporu, s. 14.
• [26] A-do, Vani, Bitlisi yev Erzrumi Vilayetnerı..., s. 166-167.
• [27] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 244.
• [28] A.g.e., s. 240-241.
• [29] Garno Tıbrostnerı, “Artzakank” edebi ve siyasi gazete, Tiflis, 14 (26) Aralık 1897, Sayı 145. [30] Ğazar Çakır, Huşamadyan Partzır Hayki: Garinabadum, s. 248.
• [31] Türkiye Ermeni Taşra Okulları Raporu, s. 14.
• [32] A-do, Vani, Bitlisi yev Erzrumi Vilayetnerı..., s. 166-167.
• [33] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 244.
• [34] A.g.e., s. 241.
• [35] Ğazar Çakır, Huşamadyan Partzır Hayki: Garinabadum, s. 250.
• [36] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 240-241.
• [37] Norayr, Mıgırdiç Ağabalyan’ın vefatı, “Arevelk” milli, edebi ve siyasi gazete, İstanbul, 8/20 Kasım 1899.
• [38] Garno Varjarannerı, “Artzakank” edebi ve siyasi gazete, Tiflis, 30 Mart 1886, Sayı 12, s. 185.
• [39] Cuinet, La Turquie d’Asie, p. 182.
• [40] Türkiye Ermeni Taşra Okulları Raporu, s. 14:
• [41] A-do, Vani, Bitlisi yev Erzrumi Vilayetnerı..., s. 166-167.
• [42] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 244.
• [43] A.g.e., s. 242:
• [44] A.g.e.
• [45] A-do, Vani, Bitlisi yev Erzrumi Vilayetnerı..., s. 166-167.
• [46] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 244.
• [47] Ğazar Çakır, Huşamadyan Partzır Hayki: Garinabadum, s. 251.
• [48] Vartiter Gocolozyan Hovhannisyan, Tzitoğ Taşdi Garno, Beyrut, “Hamazkayin” matbaası, 1972, s. 54.
• [49] A.g.e., s. 56-57.
• [50] 1878 verileri için bkz. Emma A. Gosdantyan, “Arevmıdyan Hayasdani Hayapınag Vayreri Veraperyal K. Sırvantzdyantsi Gazmadz Vicagakrutyunnerits”, Panper Hayasdani Arkhivneri, Erivan, 1976, Sayı 2, s. 88-89. 1913 verileri için bkz. Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Émpire ottoman à la veille du Génocide, Paris, ARHIS, 1992, s. 420-433: Belirli köyler için bkz. Hagop Kosyan, Partzır Hayk, II. Cilt, Garno Küğerı, Viyana, Mıkhitaryan matbaası, 1926 (Otzni s. 20-24, Badişen s. էջ 25-27, Tıvnig s. 27-31, Komk s. 31-32, Yergnisd s. 33-38, Iğdatzor s. 38-40, Khaçgavank s. 40-56, Krinck s. 57-60, Gırcıngots s. 61-62, Keğakhor s. 63-66, Umudum s. 66-70, Ardzati s. 73-83, Tinarikom s. 83-90, Hintzk s. 95-103, Garmir Vank/Kızılkilise s. 103-122, Tıvanc s. 123-129, Tzitoğ s. 130-133, Mudurga s. 133-137, Soğçermug s. 151-155, Şıkhots s. 156-161, Gan s. 162-171, Çiftlik s. 171-175, Gez s. 176-180, İlica s. 181-183)
• [51] Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, Ermeniler 1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda, İstanbul, Aras Yayıncılık, 2012, s. 431-435 ve Nişanyan Yeradları (Index Anatolicus) sitesi (https://www.nisanyanyeradlari.com/).