Bardizag’taki Ermeni Süreli Yayınları

Yazar: Mihran Minasyan 10/07/2024 (son değişiklik: 10/07/2024) - Çeviren: Sevan Değirmenciyan

Bardizag (Bahçeçik) şehri veya kasabası bağımsız İzmit sancağına bağlı İzmit kazasında, İzmit Körfezi ve İzmit/Nikomedia şehrinin güneye doğru karşısında bulunurdu. Aziz Minas dağının eteklerine kurulmuş olan Bardizag, aynı adlı nahiyenin de merkezi konumundaydı. Nahiyede beş Ermeni, bir Rum ve iki de Müslüman köy vardı.

Bardizag’ın kuruluş tarihi tam olarak belli olmasa da, varlığını en azından 17. yy.’dan itibaren devam ettirdiği düşünülüyor. Bardizag tamamen bir Ermeni yerleşimiydi. Nüfusu hakkında bazen farklı ve birbirine karşıt olan çeşitli veriler mevcut. İzmit/Nikomedia sancağında yaşayan Ermenilerin tarihi hakkında en iyi çalışmalara sahip tarihçi Minas K. Kasabyan tarafından 1909-1910 yıllarında hazırladığı nüfus sayımına göre, Bardizag’ta 1460 Ermeni Apostolik Kilisesine bağlı hane vardı, yani 1500 aile, 4156 erkek ve 4100 kadın, tamamı 8256 Apostolik, bunun yanı sıra 543 Protestan, 225 Katolik ve 30 Şabat Kilisesi veya Geliş Kilisesine bağlı Ermeni vardı [1]. Ermeni Apostolik Kilisesi Nikomedia Ruhani Önderliği tarafından 1913 yılında gerçekleştirilen nüfus sayımı verilerine göre ise Bardizag’ta 3559 erkek ve 3534 kadın olmak üzere 7093 Apostolik Ermeni vardı, yani 1378 hane [2]. Tabii, hatrı değer bir sayıda olan Ermeni Katolik ve Ermeni Protestanlar bu sayıya dahil değildi. Bir başka nüfus sayımına göre ise de yerleşim bölgesinde 1915 tarihinde 1617 hane, yani 9024 Ermeni yaşamaktaydı [3].

Bardizag’ta S. Hagop ve S. Takavor adında iki Ermeni Apostolik kilise ve bir de S. Minas adında bir adak yeri vardı. Ermeni Katolik ve Ermeni Protestan cemaatleri de kendi ibadethanelerine sahipti. Ermeni Katolik tplumuna ait bir de Rahibe Okulu vardı [4].

Bardizag altı mahalleye sahipti; Kilise Mahallesi, Tzor (Vadi) Mahallesi, Avazud (Kumlu) Mahallesi, Nor Veri Gal (Yeni Yukarı Harman Yeri) Mahallesi, Protestan ve Katolik Mahallesi. Her bir mahallede bir muhtar görevliydi [5].

Sahip oldukları az nüfusa karşın, Ermeni halkına çokça aydınlık sima hediye eden Bardizag gibi yerleşim birimlerinin sayısı Ermeni tarihinde çok değildir. Bardizag’ın evlatlarının bir çoğu Ermeni halkı için sevilen ve tanınmış kişiler; onlar kültürel, dini, eğitsel ve sosyal hayata önemli katkılar sunmuşlardır. Bazılarını burada anmak isteriz; Rahip Vahan Der Minasyan (Bardizagtsi mahlası ile), Başpapaz Hovhannes Mıgıryan, Başepiskopos Mıgırdiç Ağavnuni, Başepiskopos Torkom Kuşagyan, Rahip Arsen Ğazigyan, Rahip Vartan Hatsuni, Rahip Mıgırdiç Boduryan, Krikor H. Mıkhalyan, Minas K. Kasabyan (Farhad-Minas Veradzin), Kevork Mesrob, Armenag ve Apraham Der Hagopyan kardeşler, Kurken Alemşah, Karnig G. Boduryan ve daha niceleri.

Yerel süreli basın, Bardizag kültürel yaşamında ayrı bir yere sahip. Hepi topu bir veya iki matbaa kurulmuş olmasına ve birkaç broşür dışında başka yayınlar görmemiş olsak da, en az 21 gazeteden oluşan Bardizag basını epeyce zengin sayılır.

Matbaalar kurulmadan önce, Bardizag’ta birkaç başarısız matbaa kurma girişimi olmuştur. Bunlardan ilki 1877-1878 yıllarında olmuştur, fakat maalesef bilemediğimiz nedenlerden dolayı hayata geçmemiştir [9].

Matbaa çalışmasına dair bir sonraki öneri, civarda bulunan ve Ermenilerin yaşadığı Kıncılar köyü sakinlerinden olan P. Aprahamyan’a aitti. Aprahamyan bu önerisini 9/21 Ekim 1895 tarihli bir açık mektupla Bardizag’ta faaliyet gösteren Mezunlar Derneği Koleji üyelerine sunmuş. Mektupta dernek üyelerinin çalışkanlığını övdükten sonra, “faydalı kitapların yayınını” önerir. Aprahamyan’a göre, bu işin başarılı olması için maddi imkanlara ihtiyaç vardı, fakat “önce küçük kitapçıklar” yayınlanabilir ve onların satışından gelecek maddi imkanlarla da daha büyük çalışmalar yayınlayıp, bir anapara sağlanabilirdi. Böylece çeviri ve telif eserlerin yayımı çalışmaları hız kazanabilirdi [10]. Fakat bu öneri bildiğimiz kadarıyla pratiğe geçmemiştir.

  Daha sonra, 1913 yılında, Bardizag’ta bir matbaa tesis etme konusu yeniden gündem olmuştur. Köy gençliğinin iki ayrı grup halinde bu yönde çalışma yürüttüklerine dair tanıklıklar mevcut. Dahası, gençler Bardizag’ta bir matbaa tesis etmeyi bir onur meselesi haline getirmişlerdir. Yerleşim bölgesinde matbaa ihtiyacı vardı ve yerliler matbaa işlerini İstanbul veya İzmit’ten sipariş ediyorlardı [11]. O sırada Bardizag’ta yayımlanan “Meğu” (Arı) haftalık gazetesinde yayınlanan bir haberden “Matbaa Derneği” kurmaya niyetli kişilerin 21 Ekim 1912 tarihinde Ermeni Devrimci Federasyonu kulübünde bir toplantı tertiplediklerini okuyoruz. Fakat gazetenin takip eden sayılarında bahsi geçen toplantı ve sonuçları hakkında herhangi bir habere rastlamadık.

Bardizag’ta bir veya iki matbaa faaliyet göstermiştir. Önceki yıllarda kalotip olarak basılan “Baykar” gazetesi, 1914 yılında bu matbaalardan yayınlanmıştır.

Bu gazete hakkında çalışmalar yapmış olan Ermeni süreli yayınlar uzmanlarından bazıları, “Baykar”ın bazen “Kraser” matbaasında, bazen de “Kraser” ve “Caryan”da basıldığını yazmışlardır. Anlaşılacağı üzere, “Kraser” ve “Caryan”ın ayrı matbaalar mı, ya da “Kraser”in matbaa olup da Caryan’ın onun sahibi olduğu mu konuları belirsizliğini korumakta. Araştırmacı Karekin Levonyan “Kraser” matbaası ve Caryan [14], Manuel Babloyan “Kraser” matbaası ve daha sonra Caryan [15], Ardaşes Der Khaçaduryan ise “Kraser” matbaası ve Caryan [16] olarak kayda geçmişlerdir. “Baykar”ın bir nüshasını görmediğimiz için karar vermekte zorlanıyoruz. Bu matbaa hakkında farklı bir yazılı kaynak da bildiğimiz kadarıyla yok. Dolayısıyla, Bardizag’ta faaliyet göstermiş olan bu matbaa veya matbaalar 1914’te tesis edilmiş ve “Baykar” gazetesi de burada yayınlanmıştır. Matbaa muhtemelen 1915 yılına kadar faaliyet gösterdi.

Matbu kitaplara gelecek olursak. Bardizag’ta basılmış kitaba rastlamadık. Sadece 1904-1905 yıllarında yayımlanmış, “Bitinya Amerikan Koleji Müfredatı, Bardizag” başlıklı bir kitapçık gözümüze çarptı [17], fakat bu kitapçığın da Bardizag’ta basıldığı şüpheli, çünkü belirtilen tarihlerde orada matbaa yoktu.

II. Meşrutiyet’in ilanından sonra yayımlanmış birkaç broşür var. Bunlardan biri 1912 yılı başında Hınçak Partisi yerel örgütü tarafından, milletvekilliği seçimi öncesinde, “İşçiler” başlığı ile yayımlanmış olan broşür [18].

Bardizaklı Melkon Melkonyan, Bardizag Eğitimperver Derneği’ne karşı beslediği sevginin nişanesi olarak, 1912 yılında, kendi imkanları ile, Eğitimperver Derneği’nin memleketlerinden uzaklaşmış Bardizaglılara gönderilecek çağrılarını yayınlatmıştır [19]. Amacı muhtemelen derneğin faaliyetlerini tanıtmak ve onun için maddi imkanlar sağlamaktı.

Bu broşürler muhtemelen Bardizag’ta basılmıştı ve kalotip baskıydı.

Yukarda da dediğimiz üzere, Bardizag matbaa sayısı olarak fakir olsa da, süreli yayınlar açısından zengindi.

Karekin Levonyan tarafından hazırlanan Ermeni süreli yayınlar kataloğuna [20] ve Arşag Alboyacıyan’ın [21] verilerine göre, Bardizag’ta altı, Amalya Giragosyan’a göre yedi [22], Manuel Babloyan’ın listesine göre [23] sekiz, Asadur H. Magaryan’a göre ise de 12 gazete yayınlanmıştır [24]. Bu katalokların el yazısı ile hazırlanan gazeteleri hesaba katmadıklarını, bazen de yanlışlıkla kalotip veya matbuu zaannederek kayda geçtiklerini de belirtmek gerekir.

Kalotip baskı gerçekleştirebilecek gereçlerin veya matbaa makinesinin bulunmadığı yerlerde, edebiyatsever gençler genellikle el yazısı ile gazeteler yayınlamıştır. Makaleler yazıldıktan sonra, temize geçirilmiş ve gazete görünümü kazandırılmıştır.

El yazması gazeteler genelde okulların son sınıf öğrencileri ve dernek üyeleri tarafından hazırlanırdı. El yazısı gazete hazırlandıktan sonra okulun belirli bir köşesine konur, öğrenciler burada oturur ve serbest zamanlarında okur veya sırayla eve götürürlerdi.

Dernekler de, aynı doğrultuda, gazeteler okuma salonu veya dernek lokaline koyulurdu. Özel bir lokal olmadığı takdirde ise, üyeler gazeteyi okumak amacı ile sırayla eve götürürlerdi. Çoğu kez el yazması gazete dernek üyeleri veya sınıftaki öğrenciler tarafından çoğaltılır ve nüshalar bir bağış elde etmek beklentisi ile şehirlerde yaşayan varlıklı okurseverlere gönderilirdi.

El yazması gazetelerin Ermeni yaşamında yayına başlaması 19. yy.’ın ortalarında gerçekleşmiş ve 20. yy. ortalarına kadar süregelmiştir. Daniel Varujan, Misak Medzarents, Yervant Odyan, Hraçya Acaryan vb. gibi Ermeni edebiyatının bir çok tanınmış siması edebi ilk denemlerini el yazması gazetelerde yapmıştır.

Mesela, Ermeni lirik şiirinin pırlantalarından biri olan, Misak Medzarents’in “Akasyaların Gölgesinde” eseri ilk kez bir el yazması gazetede yayımlanmıştır.

1847-1915 yılları arasında Bardizag’ta yayınlanmış el yazması, kalotip baskı ve matbuu 21 gazete hakkında kısa bilgileri aşağıda dikkatinize sunacağız. Eminiz, bu sayı artmaya devam edebilir, çünkü kuvvetle muhtemel Bardizag’ta yayınlanmış fakat bizim rastlamadığımız daha bir çok gazete olabilir.

Bir parantez açıp, yerel basın hakkında yazmak istediğimizde karşımıza çıkan en büyük engel gazete nüshaların yokluğu olduğunu söylememiz gerekir. Çünkü bu gazetelerden bir çoğu bir veya birkaç el yazması nüsha olarak yayınlanmış ve pek azı günümüze kadar ulaşmış. Bu durum sınırlı sayıda basılmış olan kalotip baskı ile yayınlanmış olanlar için de kısmen geçerli. Bu nedenle gerçek gazeteleri görmeksizin, Bardizag’ta yayınlanmış bir çok gazete hakkında olan verileri matbuu kaynaklardan sağladık [25].

El yazması gazete, editör-yayıncı Hovhannes Suren Mıgıryan (daha sonra; Başpapaz Hovhannes Mıgıryan). 1847 yılı civarında yayınlanmıştır. Bardizag’ta yayınlandığını bildiğimiz ilk gazete. Bu konuda güvenilir tek kaynağımız ise Başpapaz Hovhannes Mıgıryan’ın Kevork M. Şirinyan’a (Bardizag) gönderdiği 28 Ekim 1870 tarihli mektubu. O dönemde Kevork Şirinyan’ın çabaları neticesinde “Sokhag” (“Bülbül”) öğrenci gazetesi yayın hayatına başlamıştı. Başpapaz Mıgıryan Şirinyan’ın öğrencilerinin yayınladığı gazeteyi tabrik ettikten sonra, memleketi Bardizag’ta geçirdiği yılları ve yayınladığı iki gazeteyi anlatıyor. “… Memleketimizden uçan bu Bülbül de, yeni doğmuş ve henüz konuşamasa da, beni tatlı cıvıltılarıyla etkiledi. Hoş kokulu çiçek bahçesinin bilgi kokuları beni benden aldı. Ben de orada çocukluğumun mutlu yıllarını geçirmiş, Tutag (Papağan) veya Panper Bardizagyan (Bardizag Bülteni) isimleri ile uçmuştum. Ey unutulmaz mutluluğun anıları…” [26].

Milli, bilgilendirici ve edebi el yazması gazete. Ermeni harfli Türkçe iki küçük bölüm dışında, 1847 yılında, tamamen Ermenice olarak Bardizag’ta yayınlanmıştır. Editör ve yayıncı Hovhannes Suren Mıgıryan (ilerde Başpapaz Hovhannes Mıgıryan).

“Tohafi” Türkçe bir isim, tuhaf. Mizahi haftalık gazete. Arada Ermenice, arada da Ermenice harfli Türkçe olarak yayınlanmıştır. 1867 veya biraz öncesinde yayın hayatına başlamıştır.

Bu gazete hakkındaki tek kaynak 1867 yılında İstanbul’daki “Dziadzan” gazetesinde Isgayorti imzasıyla yayınlanmış bir eleştiri yazısı. Yazıda “Tohafi” alaycı ifadelerle tanıtılmış, editörü ise Nasrettin Hoca’ya benzetilmiştir [31].

“Tohafi” hakkında başka verilere sahip değiliz.

1867 yılında veya az öncesinde yayın hayatına başlamıştır. Adı, Bardizag’ta yayınlanan “Tohafi” gazetesinin yayın hayatına başlaması vesilesiyle yayınlanmış yukarıda belirtilen makalede geçmekte (bknz. önceki gazete) [32].

Bardizag Ermeni Okulunun haftalık öğrenci gazetesi, el yazısı veya kalotip baskı ile yayınlanmıştır. Editörü ise, okul müdürü Kevork M. Şirinyan’dı [33].

1870 yılından itibaren birkaç sene boyunca yayınlanmıştır. Genç editörün Bardizag’tan İstanbul’a geçtiğini ve 1877 yılında Robert Collage’den mezun olduğunu biliyoruz. Muhtemelen 1877 senesinden 3-4 sene önce Bardizag’tan ayrılmıştı. Buradan da “Sokhag” gazetesinin 1873-1874 yıllarına kadar yayınlandığını tahmin edebiliriz.

Bu gazete hakkında yegane kaynak Şirinyan ve Bardizaglı, o günlerde İstanbul Patrikliği Patrik Vekili Başpapaz Hovhannes Mıgıryan arasındaki mektuplaşma. Şirinyan 21 Ekim 1870 tarihli mektubu ile beraber bu gazetenin iki sayısını şu açıklayıcı ifadelerle Mıgıryan’a göndermiştir: “… Mektubumla gönderilen iki Sokhag’lar memleketinizin okulunun ilk ürünü. Bu okul için çocukluk yıllarından beri döktüğünüz tere karşılık mütevazı bir hediye olarak size gönderiyoruz. “Sokhag”ın kanat çırpışları henüz çok zayıf” [34].

El yazması veya kalotip olarak basılmıştır. Bardizag Ermeni Okulu’nda yayınlanmıştır. Okulun yardımcı öğretmenlerinden Armenag Der Hagopyan, Minadz K. Dzalyan ve farklı iki kişinin yardımı ile bu gazetenin editörü olmuştur [37].

1875 civarı yayınlanmış. Yayın hayatı birkaç ay sürmüştür. “Bardizag” gazetesinden birkaç nüsha Bardizaglılara, birkaç nüsha çevre köylere ve bir nüsha da yakında bulunan Armaş Manastırı’nın yayını olan “Huys” aylık dergisinin yazı işlerine tahsis edilmiştir. “Huys” mütekabiliyet esasına dayanarak, bir nüsha da “Bardizag” yazı işlerine gönderilirdi.

“Bardizag” gazetesinin el yazması nüshalarını çoğaltmak zor olduğu için, yayıncıları onu matbuu gazeteye dönüştürmek niyetindeydiler. Nikomedia’daki Amerikalı misyoner Mr. Parsans küçük bir matbaa makinesi bulma ve yazı işlerine hediye etme konusunda söz vermişti. Fakat yazı işleri üyeleri okuldan mezun olup uzaklaştıktan sonra, gazetenin yayını durmuş ve matbaa makinesi ihtiyaç kalmamıştır [38].

Bardizag Amerikan Koleji öğrencileri tarafından hazırlanan kalotip okul gazetesi. Editörü Garabed Tabakyan’dı.

Editörün okula devam ettiği 1885-1889 yılları arasında yayımlanmıştır [48].

Kalotip baskı yöntemi ile, Bardizag’daki Hınçak Partisi örgütü tarafından 1895-1896 yıllarında yayımlanmış bir gazete. Sultan Abdülhamid’in baskı döneminde gizli olarak yayınlandığı için yazı işleri adresi alaycı ve yanıltıcı bir şekilde şöyle verilmişti: “Tarman Yazı İşleri, Veri Arder (Yukarı Ovalar), Anel (Çıkmaz) Sokak, Çezokyan (Nötr) Han, No: 17, Bardizag”.

“Hamid rejiminin kanlı günlerinde dahi ağa-tefecileri, yerel kan emicileri eleştiren” gizli bir yeraltı gazetesi idi. Bu sebeple de geniş bir halk kitlesi tarafından okunmuş ve el altından kıraathanelerde dağıtılmıştır [50].

Bardizag Amerikan Koleji üst sınıf öğrencileri tarafından hazırlanan bir el yazması gazete. 1898 civarı yayınlanmıştır [51].

Gazetenin içeriği hakkında şu bilgilere sahibiz. “Okulumuzun yaşça büyük çocukları bu el yazması gazete vastasıyla bize o dönemin ulusal edebi gazetelerinde bulamadığımız bazı fikirler ve duygular aktarırdı. Bunlar Sultan Hamid’in sansürüne maruz kalıyordu. Fakat okulumuzun bu aylık gazetesi herhangi bir sansüre takılmazdı. Ve yahut, bir sansür görevlisi vardıysa, o da Bay Hovsep [Der Stepanyan] idi. Kendisi sansür görevlisinden ziyade bir okuyucuydu…” [52].

Gazeteye çalışanlarından bildiğimiz Yervant H. Mesiayan [53].

Gazete okuldaki okuma salonunda bulunan gazete masasına konmuş olurdu. “Hepimiz tarif edilemez bir ilgi ile İstanbul’dan gelen diğer gazetelere yüz çevirip onunüzerine düşerdik” [54].

Kalotip baskı metodu ile yayımlanan edebi, vatanperver ve herhangi bir partiye ait olmayan gazete. 1908-1910 yılları arasında yayınlanmıştır [55].

Gışir

Kalotip baskı olarak yayımlanan mizag gazetesi. Yayın yönetmeni Kevork H. Kütneryan’dı. 1908’de sadece beş sayı yayımlanmıştır [56].

Kalotip baskıyla, Bardizag Amerikan Koleji Mezunlar Derneği tarafından yayımlanan aylık gazete. Bir başka kaynağa göre ise bu aylık bir gazete değildi ve “arada-sırada” yayınlanırdı.

Başlangıcı hakkında iki farklı tarih zikredilmekte; 1 Mart ve 9 Aralık 1908. Mezunlar Derneği’nin altı kolu arasında iletişim aracı olmak amacı ile yayınlanmıştır: “6 kolu birbiri ile ilişki içine koymak ve her birinin çalışması hakkında bilgi aktarmak için” [58].

“Bardizag” Mezunlar Derneği şubelerinin çalışmaları hakkında bilgi vermiş, aynı zamanda okul günlükleri, okul törenleri hakkında haberler, ulusal ve siyasi içerikli kronikler ve kısa çeviriler yayımlamıştır [59].

Gazete yazarları; Mezunlar Derneği üyeleriydi.

“Bardizag” pedagojik, sosyal, bilimsel, öğrencilere yönelik, dernekler tarafından hazırlanan, edebi, haber veren ve eğiten bir yayındı.

Dr. Hovsep Der Stepanyan tarafından kaleme alınan, ilk sayıda yayımlanan ve “Başyazardan iki kelam” başlığını taşıyan başmakaleden bir bölümü burada sizlerle paylaşıyoruz.

“Bardizag doğal olarak okul mezunlarımızın ve genel olarak eski ve yeni öğrencilerin ilgisini çekecek konularla ilgilenecek.

Okulun yaklaşık 200 mezunu ve çok daha faza sayıda mezun olmamış kişilerine tam bilgi aktarımı için çalışacağız. Aynı zamanda her bir sayının, her bir okur için faydalı ve kazançlı makalelere sahip olabilmesi için de çaba sarfedeceğiz…”

Gazatenin tirajı hakkında farklı veriler var. Mesela, 7. sayıdan itibaren tirajı 500 olmuş, bunun 300 tanesi satılmıştır. Bu sayının 150’sini yayın yönetmeni bizzat satmıştır. Bir başka bilgiye göre ise de “Bardizag”ın tirajı 1000 idi.

Gazetede edebi çalışmalar, Kolej hayatından haberler, mezuniyet töreni haberleri, mezun ve öğretmenler hakkında bilgiler, vefat eden öğrenciler ve öğretmenlerin biografileri, gazeteyi yayınlayan Mezunlar Cemiyeti toplantılarının toplantı notları, okul ve benzeri anılar, tıbbi, pedagojik ve güncel konularda makaleler, haber yazıları, ilanlar vs.

Çalışanların büyük bir kısmı okulun mezunları veya öğretmenleri olmuştur.

Anlatılanlara göre gazetenin çok çalışanı yoktu, olanlar da ilgisiz davranıp, makale yazmazdı. Öyle ki mizahı seven yayın yönetmeni, ulu orta şöyle demiştir: “Eğer makale yazmazsanız, Matta İncili’ni açıp, boş kalan sayfaları dolduracağım, bilmiş olasınız…”[60]. 

Bardizag Amerikan Koleji öğrencileri tarafından yayınlanan öğrenci el yazması dergi. Elle çoğaltılmış bir çok nüshası vardı. Yayın yönetmeni-yayıncıları Sarkis Saruni (Dongligyan), Khoren Hüsisyan ve Parseğ Khanlıyan. 1911-1912 yıllarında, birkaç sayı yayınlanmıştır.

S. Saruni, geleceğin yetenekli şairleri Madteos Zarifyan ve Keğam Bilicyan’ın (Kuşagyan) yeteneklerini ilk kez bu gazete vasıtasıyla okuyuculara tanıttıklarını söyler [63].

Genç yaşta hayata gözlerini yummuş şair Keğam Kuşagyan’ın “Gran” gazetesinde yayımlanmış “Ayışığında Gece” şiirinden bir bölümü tercüme ederek burada yayınlıyoruz:

Öğretmen Krikor Mıkhalyan’ın talebi ile, okul müdürlüğü gazetenin yayınını devrim ve Taşnagtsutyun ruhunun gündeme getirildiği konuların yazılmasını neden göstererek durdurmuştur [65].

Gazetenin yazı işleri üyelerinden biri olan Sarkis Saruni, anılarında “Gıran” hakkında şunları yazmış: “İçerik dışında, gazetemizin dili de özel olmalıydı, güncel yazı üslublarını reddeden, temiz bir Çağdaş Ermenice ile. Gazetede yayınlanacak tüm nesir yazılardaki ismin halleri Klasik Ermeniceden izler taşımamalıydı. Gazetenin içeriği de daha çok toplumsal sorunların yorumuydu, zamana ayak uydurmalı, ekmek-aydınlanma-ışık hakkında konuşmak gerekirdi” [66].

Muhtemelen kalotip baskı yöntemi ile yayınlanmış bir okul dergisi. Öğrenci Birliği yayını. Editörü öğrenci olduğu yıllarda Başpapaz Tovma Şigaher’di.

1910-1914 yıllarında, yani gazeteyi yayınlayan Öğrenci Birliği’nin faaliyet yılları sırasında yayınlanmıştır [70].

Kalotip baskı yöntemi ile yayınlanmış, resimli, mizahi, haftalık dergi. Editörü Apik Der Minasyan’dı. Mayıs 1910 veya az öncesinde yayın hayatına başlamıştır. Ne kadar sürdüğü belli değil [72].

Gazetenin editörü Apig Der Minasyan 1907 yılında İstanbul’da yayımlanan “Masis” dergisi yazıhanesinde ünlü şair Misak Medzarents’le tanışmış ve 1908 yılı başında gerçekleşen ikinci buluşmalarında ise Bardizag’ta yayımlanacak “Meğu” edebi haftalık gazetesinde yayımlanmak üzere kendisinden bir şiir vermesini rica etmiştir. Medzarents “Dıvaydank” adlı o güne dek yayınlanmamış şiirini vermiş, fakat daha sonra “Meğu” edebi değil de mizahi bir yayın olunca, Medzarents’in bu şiiri neşredilmemiştir. Fakat 1948 yılında Der Minasyan bu şiiri Toros Azadyan’a vermiş ve o da editörü olduğu “Mışaguyt” salnamesinde Medzarents’in bu şiirini yayınlamıştır (İstanbul, I. yıl, 1948, s. 132) [73].

Milli ve toplumsal, edebi, dini ve ahlaki aylık dergi. Bardizag’da hazırlanmış ve İstanbul’da bulunan şu beş matbaada basılmıştır; Osmanlı İşbirliği Şirketi, O. Arzuman, D. Doğramacıyan, Nışan Babigyan ve Manug H. Koçunyan. Yayıncısı ise Bardizag Genç Hristiyan Erkekler Birliği (YMCA) olmuştur.

Derginin yayın yönetmeni Hagop A. Alocyan (Rozmeri) idi. Kendisinin Londra’da bulunduğu dönemde de yayın yönetmenliğini geçiçi olarak Krikor H. Mıkhalyan (I. dönem, No: 9-12) yürütmüş, daha sonra yeniden Alocyan’a devretmiştir. Derginin sahibi Krikor Saraydaryan’dı.

“Paros” Şubat 1910-Nisan 1912 yılları arasında, her sayısı 16 sayfa, bazıları 20 sayfa olmak üzere 24 sayı yayınlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında Genç Hristiyan Erkekler Birliği’nin tek yayın organı sayılır.

Derginin ilk sayısında, “Yazı İşlerinin Açıklaması” başlığı altında şunları okuyoruz:

“Paros deneyimli ve yetkin kişilerin düşüncelerini ve önerilerini yayınlayarak çocukların katedeceği yolu aydınlatmaya gayret edecek.

“Paros siyasi meseleleri ve haberleri diğer gazetelere bırakıp, ulusal-toplumsal, edebi ve ahlaki konuları işlemeye hizmet edecek…” [74]

İçeriği; edebi çalışmalar, şiirler, kitap tanıtımları, Nikomedia bölgesinden haberler, misyoner biyografileri, Genç Hristiyan Erkekler Birliği şubelerinden haberler, ulusal-dini konular, ahlak, pedagoji, edebiyat teorisi, anlamlı sözler vs.

Yazarları arasında büyük ölçüde Bardizag ve Adapazar’dan Ermeni ve yabancı misyonerler vardı.

Adil olmak adına, “Paros”da Bardizag ve Bardizaglının eksik olduğunu söylememiz gerekir. Yerel bir gazete niteliği yok ve o günlerin İstanbul gazetelerinden herhangi bir farkı yok.
 

Kalotip baskı ile yayımlanan, Ermeni Devrimci Federasyonu Bardizag örgütünün (Bardizag Öğrenci Birliği) resmi yayın organı.

Ulusal, toplumsal, parti, edebi, bilgilendirici, tarihi ve edebi araştırmalar yayımlayan ve etnografig bir yayındı.

Gazetenin üzerinde editör ismi belirtilmemiş. Bibliyograflar farklı isimler belirtmişlerdir. Hagop Der Hagopyan ve Asadur Magaryan’a göre, editör Keğam Kuşagyan’dı (Biliciyan)[80], Simon Vratsyan ve Sahag Der Tovmasyan’a göre Hagop Çalıkyan, Dikran Dzamhur (Amseyan) ve Sarkis Srents [81] ve Manuel Babloyan’a göre ise de Dikran Dzamhur ve Sarkis Srents [82]. Gazatenin sahibi Hagop Çalıkyan’dı.

1991 yılının sonlarından itibaren yayın hayatına başlamış ve 13 Temmuz 1914’e, Yeni Dönem, III. Yıl, No: 20-124, kadar devam etmiştir. Her bir sayısını 4 sayfaydı, bazı sayıları ise 6 veya 8 sayfa. “Meğu” 124 sayı yayınlanmıştır.

Gazetenin ilk altı ayı vesilesi ile yazılmış olan makaleden bir kısmı dikkatinize sunuyoruz:

“… Köy hayatında meydana gelen ve toplumsal hayat açısından öneme sahip olgu ve olayları yorumlamak, toplumsal olan kurumları eleştirmek, yanlışları hedefe koymak, aramızda yaşayan ve çalışan parlak karakterleri tanıtmak, örtülü yalanların soluk kahramanlarının maskesini indirmek… İşte “Meğu”nun sahiplendiği endişeler ve başlıça amacı şimdiye kadar aşağı yukarı bunlardı ve bunlar olmaya devam edecek…” [83].

Gazete kalotip baskı yöntemi ile yayınlanmıştır. Fakat matbuu yayına çevirebilme konusunda birkaç başarısız deneme yapılmıştır.

“Meğu” Bardizag’ın gazetesi ve hemen hemen tamamen yerel hayata, okullara, kiliselere, derneklere, ekonomik duruma, sosyal ve kültürel hayata, yerel sorunlara, yerel halk edebiyatına vs. adanmış. Fakat gazetede aynı zamanda çevre köylerden haber ve mektuplara, eğitici makalelere, ilanlara, edebi çalışmalara, öykülere, şiirlere, mebus seçimleri vesilesiyle yerel seçim mücadelelerine, siyasi çekişmelere vs. rastlamak mümkün.

“Meğu” yayın kurulu 18 Kasım 1912 tarihli sayısında, Bardizag halk şarkılarını toplamaya başladığını bildiriyor. “Halk şiiri değerli incilere sahip. Bunlar bugün sadece büyük annelerimizin dudaklarında yaşıyor ve yıldan yıla yok olma tehlikesi altında. Bu güzellikleri nesilden nesile zaten unutulacak olan ebediyete aktararak kurtarıcı bir çalışma yaptığımızı düşünüyoruz”, yazıp, okurları yardımcı olmaya davet etmektedir [84].

Ve gerçekten de “Meğu” bir sonraki sayıdan itibaren “Bardizag Köy Halk Edebiyatı” genel başlığı altında yerel halk edebiyatından kısa örnekleri sunmaya başlar. 15 sayı boyunca güzel şarkılar ve maniler yayınlamaya da devam eder. İki örnek vermek isteriz. 

Düğün Şarkısı

Gazete bu şarkıların kim tarafından derlendiği konusunda herhangi bir ifade yok, fakat farklı kaynaklardan bu kişinin Bardizaglı, genç yaşta vefat eden şair ve gazete editörlerinden Keğam Kuşagyan (Biliciyan) olduğunu öğreniyoruz [87].

Rahip Gomidas Mayıs 1912 yılında Bardizag’a beklenmedik bir ziyaret gerçekleştirmiş ve 6/19 Mayıs tarihinde burada bir konferans vermiştir. “Memleket şarkılarıyla tatlanmış, dolu dolu ve anlaşılır sunumu ile Ermeni ruhunu ve duygusunu yaşama fırsatı verdi bize” [88]. Gomidas’ın ziyareti yerel aydınlar üzerinde olumlu bir etki yaratmış ve onları halk edebiyatı numunelerini toplama yolunda teşvik etmiş olmalı.

“Meğu”ya yazı gönderenler Bardizaglı ve yazıları büyük ölçüde mahlasla yayımlanmış: Arusyag, Santig, Keğasar, Farhad (Minas Kasabyan, daha sonra Minas Veradzin), Şahen, Dzayt (Melkon Hovsepyan), Sarkis Srents (Sarkis Kılıçyan), Tzonig (Tzonig Ğazaryan) vs. Bardizag’ı ziyaret etmiş, Yervant Sırmakeşkhanlıyan (Yerukhan), İsrael Dıkhruni, Adom (Harutyun A. Şahrigyan) vs. gibi bazı ünlü isimler de gazeteye yazı vermişlerdir.

“Meğu” yazarlarından Melkon Hovsepyan, Dzayt imzasıyla yayınladığı bir makalede Bardizag’ın güzelleştirilmesi için 24 madde içeren bir öneri sunmuştur. Bunlardan ikisi “Meğu” ve matbaa faaliyetleri ile ilgili:

“Meğu’nun yazı işlerine bir Meğu Kitap Serisi tesis etmesi için kolaylık sağlanması.

“Acil bir matbaa makinesi alınması ve Meğu’yu basılı görmek adına hemen kullanılması” [89].

Gerçekten de, kısa bir süre sonra, gazete bir kirap serisine sahip olmuş ve serinin ilk kitabı da Melkon Hovsepyan’ın 1913 yılında Adapazar’da yayımlanan, “Ulusal Bayram ve Bardizaglı” kitapçığı (15+1 sayfa) olmuştur.

“Meğu”yu basılı olarak yayınlamak adına birçok girişim olmuştur ve bu yolda Temmuz 1913’de İstanbul’da bulunan “Azadamard” matbaasında günlük gazete olarak basma kararı da alınmıştır. “Fakat irademizden bağımsız şartlar nedeniyle” bu girişim de başarısız olmuş ve “Meğu” bir hafta yayın hayatına ara verdikten sonra, eski şekliyle, yani kalotip olarak basılmaya devam etmiştir [90].

Ocak 1913 tarihinde Taşnagtsutyun’un yayın organı olan “Azadamard” Türk hükümeti tarafından yasaklandığında, sadece bir gün “Meğu”a ait lisansla yayınlandı. Bu durumu gören Cemal Paşa “Azadamard”ın yayın yönetmeni Hagop Siruni’yi yanına çağırıp, kendisine Bardizag’da da savaş hali olduğunu hatırlatır ve bu şartlarla gazete yayımlamanın mümkün olmadığını söyler [91].

“Meğu” birkaç vesile ile kendisini “köye adanmış” bir gazete olarak nitelemiştir ve bu içeriğine uyan bir ifadedir. “Meğu” bir taşra gazetesinin tipik bir örneğidir.

Sosyal Demokrat Hınçak Partisi Bardizag örgütü tarafından yayınlanan ideolojik gazete. Bir başka kaynağa göre gazete Hınçak Partisi’nin Bardizag Öğrenci Birliği tarafından yayınlanıyordu [97]. Bazen haftalık, bazen de iki haftada bir yayınlanan bir gazete olduğu söylenmiştir. Gazetenin sahibi Mıgırdiç Zakaryan’dı, sorumlu müdürü ise Onnig Bodosyan.

Ocak 1912’te yayın hayatına başlamış ve belirli aralıklarla 1914 tarihine kadar yayınlanmaya devam etmiştir. Her bir sayısı dört sayfaydı, ölçüleri ise 28x40 cm.

Önceleri kalotip baskı yöntemi ile yayınlanıyordu, 1914’te matbu olarak basılmıştır.

İçeriği ise, “hemen hemen tamamen Sosyal Demokrat Hınçak Partisi teorik propagandasına adanmıştır” [98].

1908 tarihinde kurulan Bardizag Ermeni Gençlik Birliği “Paros Pütanagan” adı ile edebi, tarihi ve etnografik bir haftalık gazete yayınlamayı amaç edinmişti. Gazeteye yerli ve İstanbullu yazarlar katkı sunacak, editörlüğünü ise Venedik Mkhitaristlerinden Rahip Mıgırdiç Boduryan üstlenecekti. Fakat meçhul nedenlerden dolayı birlik bu gazeteyi yayınlayamamış ve girişim gerçek olmamıştır [99].

Bu tanıklık yanında, konu hakkında yayının editörlüğünü üstlenecek olan Rahip Mıgırdiç Boduryan’a ait bir başka tanıklık da var. Görünüşe göre, kendisi zamanında Teodig’e başvurup gazete için makale rica etmiş. Teodig kendisine 27 Ekim 1908 tarihli bir mektupla cevap vermiştir. Rahip Boduryan Teodig’in mektubunu yayınlayıp, şunları yazmıştır: “Teodig’in bu mektubunu memleketim Bardizag’tayken almışdım. Burada Ermeni Gençlik Birliği ile Bütanya veya Bardizag adlı bir süreli yayın yayınlayacaktık” [100].

Gazetenin editörlüğü Rahip Mıgırdiç Boduryan gibi tanınmış bir araştırmacıya teslim edildiğinde, kendisi de Teodig gibi ünlü bir yazara başvurmuştur. Dolayısıyla tasarlanan yayının epeyce ciddi bir niteliği olacağını düşünebiliriz, fakat maalesef meçhul nedenlerden dolayı gerçeğe dönüşmemiştir.

*Aksi belirtilmedikçe tüm kaynaklar Ermenicedir.

• [1] Minas K. Kasabyan (Farhad), Nikomedia Sancağı Ermenileri, Bardizag-İstanbul, “Azadamard” Yayını, 1913, s. 243-244.
• [2] Karnig G. Boduryan, Bir Sürgünün Anıları 1915-1917, editör, önsöz ve açıklamaları yazan Mihran A. Minasyan, Ermeni Soykırımı Müzesi-Enstitüsü Yayınları, “Ermeni Soykırımından Kurtulanların Anıları” Yayın Dizisi, No: 8, Yerevan, 2022, s. 26.
• [3] Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans L'Empire Ottoman à la veille du Génocide, Paris, 1992, s. 128.
• [4] Karnig G. Boduryan, Bir Sürgünün Anıları 1915-1917, s. 26.
• [5] Hagop Der Hagopyan, Rengarenk Bardizag. Ek Olarak Manuşag ve Hikayeleri, Paris, Der Hagopyan Matbaası, 1960, s. 32.
• [6] Minas K. Kasabyan, Nikomedia Sancağı Ermenileri, s. 259-260, 262-263.
• [7] ay, s. 263.
• [8] Bardizag’ta faal olan meslekler, tüccarlık ve bölgenin ekonomik hayatı hakkında daha ayrıntılı bilgi için bknz: Anahid Astoyan “İzmit (Nikomedia) Sancağı Ermeni Nüfusu ve XIX. yy. sonu ve XX. yy. başındaki sosyal-ekonomik durumu”. Çalışmayı şu kitapta okumak mümkün; Ermeni Soykırımının Kültürel ve Maddi Sonuçları ile Mücadele Etmenin Metodolojisi ve Enstürmanları, Yerevan, 2021, s. 85-289.
• [9] Yeğişe, “Bardizag’ta Basın”, Meğu Sancağın Sesi Haftalık Gazatesi, Bardizag, Yeni Dönem, II. Yıl, No: 14-66, 7 Nisan 1913, s. 2.
• [10] P. Aprahamyan, “Bardizag Koleji Mezunlar Derneğine Mektup”, Püragın Dergisi, İstanbul, XIII. sene, no: 239, 1/13 Kasım 1895, s. 343-344.
• [11] Yeğişe, “Bardizag’ta Basın”, Meğu Sancağın Sesi Haftalık Gazatesi, Bardizag, Yeni Dönem, II. Yıl, No: 14-66, 7 Nisan 1913, s. 2.
• [12] Meğu Sancağın sesi Haftalık Gazatesi, Bardizag, II. Sene, No: 42, 21 Ekim 1912, s. 4.
• [13] Karekin Levonyan, Ermeni Süreli Basını: Ermeni Gazeteciliğinin Başlanfıcından Günümüze Kadar Tam Liste (1794-1934), Melkonyan Fonu Yayını, Yerevan, 1934, s. 81.
• [14] Amalia Giragosyan, Ermeni Süreli Basını Bibliyografyası (1794-1967), Tam Liste, Yerevan, 1970, s. 418-419.
• [15] M[anuel] A. Babloyan, Ermeni Süreli Basını, Bibliyografik Tam Liste (1794-1980), Yerevan, Sovyet Ermenistanı Bilimler Akademisi Yayını, 1986, s. 94.
• [16] Ardaşes Der Khaçaduryan, Ermeni Basını Bibliyografik Çalışmaları, Yayına hazırlayan ve editör G. Hovhannisyan, Beyrut, 2014, s. 539.
• [17] Kévorkian/Paboudjian, Les Arméniens dans L'Empire Ottoman..., s. 128.
• [18] Meğu Sancağın Sesi Haftalık Gazetesi, Bardizag, II. Yıl, No: 8, 26 Şubat 1912, s. 3. Ertes, günkü sayısı da.
• [19] Meğu Sancağın Sesi Haftalık Gazetesi, Bardizag, II. Yıl, No: 25, 24 Haziran 1912, s. 4.
• [20] Karekin Levonyan, Ermeni Süreli Basını..., s. 185.
• [21] Arşag Alboyacıyan, “Ermeniler ve Matbaa”, Hayrenik Aylık Dergi, X. sene, no: 10 (118), Ağustos 1932, s. 138.
• [22] Amalia Giragosyan, Ermeni Süreli Basın Bibliyografyası (1794-1967), s. 552.
• [23] M[anuel] A. Babloyan, Ermeni Süreli Basın..., s. 346.
• [24] Asadur H. Magaryan, “Bitinya Ermenilerinin Büyük Trajedisinin Kısa Bir Panoraması”, Kersam Aharonyan (editör), 1915-1965 Büyük Suç Hatıratı, III. Baskı, Beyrut, 1987, s. 303.
• [25] Arusyak Koç-Monnet’e, Bardizag’da yayınlanan “Meğu” Sancağın Sesi Haftalık Gazetesinin bir çok sayısını fotoğraflayıp bize tahsis ettiği için teşekkürlerimizi sunarız.
• [26] Masis Gazetesi, İstanbul, 19. sene, no: 1022, 11 Kasım 1870, s. 3.
• [27] Bardizag’taki din görevlilerine gönderilen otobiyografik mektuptan, 1896, bknz. “Yeğişe Çarents” Edebiyat ve Sanat Müzesi, Toros Azadyan Arşivi, 174/IV, s. 90-91.
• [28] Viyana Mkhitarist Manastırı Kitaplığı Basın Kataloğu (elyazması), sayfa 101b.
• [29] Panper Bardizagyan, no: 5, 16 Kasım 1847, s. 1, aynı zamanda; Mışaguyt Etnografik Salnamesi, İstanbul, I. Yıl, 1948, s. 135.
• [30] Panper Bardizagyan Haftalık Gazetesi, Bardizag, no: 6, 23 Kasım 1847, s. 2.
• [31] «Tohafi Lrakir i Bardizag», Dziadzan, İstanbul, I. Sene, no: 20, 18 Şubat 1867, s. 3.
• [32] ay
• [33] Masis Gazetesi, İstanbul, 19. Yıl, No: 1022, 11 Kasım 1870, s. 3.
• [34] Masis Gazetesi, İstanbul, 19. Yıl, No: 1022, 11 Kasım 1870, s. 3, Jirayr Tanielyan, Filolojik Arayışlar, Beyrut, 1996, s. 61-62.
• [35] Krikor H. Mıkhalyan, Bardizag ve Bardizaglı, s. 338-341.
• [36] Ardaşes Biberyan ve Vartan Yeğişeyan (editörler), Adapazar Şehri Tarihçesi, Paris, Der Hagopyan Matbaası, 1960, s. 218-220, 295, 664-668.
• [37] Jirayr Tanielyan, Filolojik Arayışlar, s. 59.
• [38] Arm. D. Hagopyan, “Anılar”, Bardizag Dergisi, Bardizag-İstanbul, I. Sene, no: 2, Nisan 1910, s. 9.
• [39] Hagop Der Hagopyan, Rengarenk Bardizag..., s. 115.
• [40] ay. Karnig Stepanyan, Biyografik Sözlük, II. Cilt, J-M, Yerevan, “Sovedagan Kroğ” Yayınları, 1981, s. 77.
• [41] Ardaşes H. Kardaşyan, Mısır Ermenileri Tarihi İçin Materyaller, II. Cilt, Venedik, 1986, s. 656-657. Karnig Stepanyan, Biyografik Sözlük, II. Cilt, s. 77. Garo Kevorkyan, Bardizag Amerikan Koleji (Eski Ve İyi Günlerden Anılar), Herkesin Yıllığı, III. Yıl, Beyrut, 1956, s. 207-210.
• [42] Bardizag Dergisi, Bardizag-İstanbul, IV. sene, Ekim 1913, no: 9, s. 48, Y. A. Cecizyan, “Okulun Kuzusu” (Bir Öğrenci Anısı), Bardizag Dergisi, Bardizag-İstanbul, II. sene, no: 4, Nisan 1911, s. 10.
• [43] Bardizag Dergisi, Bardizag-İstanbul, IV. sene, Ekim 1913, no: 9, s. 37.
• [44] “Bardizag Koleji Programı, 33. Dönem, 1912-1913», İstanbul, H. Madteosyan Matbaası, 1913, s. 37, 42-43.
• [45] Bardizag Dergisi, Bardizag-İstanbul, VI. sene, Ekim 1914, no: 11, s. 31-32.
• [46] D. S. Mardigyan, “1889. Mezunlarının 25. Yıldönümü”, Bardizag Dergisi, Bardizag-İstanbul, VI. sene, no: 11, Ekim 1914, s. 32.
• [47] Vahe Hayg, Kharpert ve Altın Ovası: Tarihi, Kültürel ve Etnografik Hatırat, New York, 1957 (kapağında; 1959), s. 872, 1127.
• [48] D. S. Mardigyan, “1889. Mezunlarının 25. Yıldönümü”, s. 31-32.
• [49] ay. “Bardizag Koleji Programı, 33. Dönem, 1912-1913», s. 42.
• [50] Minas K. Kasabyan, Nikomedia Sancağındaki Ermeniler, s. 286, Jirayr Tanielyan, Filolojik Arayışlar, s. 45.
• [51] A[ntranig] A. Bedigyan (Aba), Bardizag Köyünden Kalem Resimleri, Paris, Hagop Der Hagopyan Matbaası, 1950, s. 567-568.
• [52] ay, s. 567-568.
• [53] ay, s. 149, 576.
• [54] ay, s. 567-568, 576.
• [55] Karekin Levonyan, Ermeni Süreli Basını…, s. 54, Nerses Kasabyan, “Ermeni Süreli Yayın Bibliyografisi (1794-1967)”, (Kitap Tanıtımı), Badma-Panasiragan Hantes, Yerevan, 1974, no: 4 (67), s. 222.
• [56] Minas K. Kasabyan, Nikomedia Sancağında Ermeniler, s. 286, Krikor H. Mıkhalyan, Bardizag ve Bardizaglı, s. 802.
• [57] Hagop Der Hagopyan, Rengarenk Bardizag…, s. 81. Hay Pujag Dergisi, İstanbul, I. Sene, no: 3-4, Mart-Nisan 1920, s. 66.
• [58] H. B. F. [Rahip Bedros Ferhadyan], “1907 ve 1908’de yayınlanmış Ermenice gazeteler hakkında birkaç söz daha”, Hantes Amsorya, Viyana, XXIII. Sene, Nisan 1909, no: 4, s. 127, Bardizag Dergisi, Bardizag-İstanbul, I. Sene, no: 1, Ekim 1909, s. 36-37.
• [59] Bardizag Dergisi, Bardizag-İstanbul, I. Sene, no: 1, Ekim 1909, s. 36-37.
• [60] Garo Kevorkyan, “Bardizag Amerikan Koleji (Eski ve Güzel Günlerden Anılar)”, s. 215.
• [61] Sarkis K. Paçacıyan, Rodosto Ermenileri Hatıratı 1606-1922, ikinci ve yenilenmiş baskı, Beyrut, 1971, s. 113.
• [62] “Bardizag Koleji Programı, 1884-85”, İstanbul, 1885, s. 3, 5. Hagop Der Hagopyan, Rengarenk Bardizag…, s. 223. Garo Kevorkyan, Bardizag Amerikan Koleji..., s. 215.
• [63] S. Saruni, “Bardizag’tan Anılar, Elli Yıl Önce”, Hayrenik Gazetesi, Boston, 65. Yıl, no: 15647, 16 Ekim 1963, s. 2.
• [64] ay.
• [65] ay.
• [66] ay.
• [67] Asadur H. Magaryan, Trakya ve Makedonya Ermeni Toplulukları Hatıratı, Selanik, 1929, s. 503. “Rahmetli Yoldaş Sarkis Saruni’nin Otobiyografisi”, Hayrenik Gazetesi, 78. Yıl, no: 19299, 15 Haziran 1976, s. 3, ve sonraki sayısı.
• [68] S. Saruni, “Bardizag’tan Anılar: Elli Yıl Önce”, Hayrenik Gazetesi, Boston, 65. Yıl, no: 15.647, 16 Ekim 1963, s. 2.
• [69] ay. “Bardizag Koleji Programı, 33. Dönem, 1912-1913», İstanbul, H. Madteosyan Matbaası, 1913, s. 63.
• [70] Rahip Yeprem Boğosyan, Bardizag’taki Dernekler, s. 214; Mihran Minasyan, “Ermeni Süreli Basınında 33 Yeni İsim”, Haygazian Armenoloji Dergisi, Beyrut, XXI. Cilt, 2001, s. 355.
• [71] Marmara Gazetesi, İstanbul, XV. Sene, no: 3779, 17 Eylül 1954, s. 1. Garo Kevorkyan, Herkesin Yıllığı, Beyrut, II. Sene, 1955, s. 529. Surp Pırgiç Dergisi, İstanbul, VI. Sene, no: 62, Ekim 1954, s. 25.
• [72] “Panper Bardizagyan”, Paros Aylık Dergisi, Bardizag-İstanbul, I. Yıl, no: 4, Mayıs 1910, s. 64; Hagop Der Hagopyan, Rengarenk Bardizag..., s. 225.
• [73] “Medzarents’den Neşredilmemiş Bir Parça Daha: Dıvaydank”, Mışaguyt Etnografik Yıllık, İstanbul, I. Sene, 1948, s. 132.
• [74] Paros Dergisi, Bardizag-İstanbul, I. Yıl, no: 1, Şubat 1910, s. 1.
• [75] Hagop Der Hagopyan, Rengarenk Bardizag..., s. 52.
• [76] Karnig Stepanyan, Biyografik Sözlük, I. Cilt, A-T, Yerevan, “Hayastan” Yayıncılık, 1973, s. 55.
• [77] Armaş Manastırı 25. Yıldönümü Vesilesi ile 1889-1914, İstanbul, 1914, s. 378. Bardizag Koleji Programı, 33. Dönem 1912-1913, s. 5. Garo Kevorkyan, Bardizag Amerikan Koleji..., s. 210-212.
• [78] Ardaşes H. Kardaşyan, Mısır Ermeni Tarihi İçin Materyaller, II. Cilt, Venedik-S. Lazar, 1986, s. 662-663.
• [79] Hagop Der Hagopyan, Rengarenk Bardizag..., s. 112.
• [80] ay, s. 226. Asadur H. Magaryan, Bitinya Ermenilerinin Büyük Trajedisinin Kısa Bir Panoraması, s. 303.
• [81] “Liste” [Taşnagtsutyun Basını], Ermeni Devrimci Federasyonu Hatıratı 1890-1950, Hazırlayan: Simon Vratsyan, Boston, 1950, s. 576. Süreli Basın listesini Simon Vratsyan ve Sahag Der Tovmasyan hazırlamıştır.
• [82] M[anuel] A. Babloyan, Ermeni Süreli Basın…, s. 88.
• [83] Meğu Sancağın Sesi Haftalık Gazetesi, II. Yıl, no: 27, 8 Temmuz 1912, s. 1.
• [84] Meğu Sancağın Sesi Haftalık Gazetesi, II. Yıl, no: 46, 18 Kasım 1912, s. 4.
• [85] Meğu Sancağın Sesi Haftalık Gazetesi, Yeni Dönem, II. Yıl, no: 4-56, 27 Ocak 1913, s. 4.
• [86] Meğu Sancağın Sesi Haftalık Gazetesi, Yeni Dönem, II. Yıl, no: 10-62, 10 Mart 1913, s. 4.
• [87] Minas K. Kasabyan, Nikomedia Sancağı’ndaki Ermeniler, s. 288. Bu şarkılardan bir kaçı bu kitapta yayınlanmıştır.
• [88] Meğu Sancağın Sesi Haftalık Gazetesi, II. Yıl, no: 19, 13 Mayıs 1912, s. 1.
• [89] Meğu Sancağın Sesi Haftalık Gazetesi, Yeni Dönem, II. Yıl, no 13-65, 31 Mart 1913, s. 3.
• [90] Meğu Sancağın Sesi Haftalık Gazetesi, Bardizag, Yeni Dönem II. Yıl, no: 28-80, 21 Temmuz 1913, s. 3.
• [91] H. C. Siruni, “Azadamard Nesili”, Hayrenik Aylık Dergisi, Boston, II. Yıl, no: 12, Ekim 1924, s. 118; Garo Kevorkyan, Herkesin Yıllığı, Beyrut, VII. Yıl, 1960, s. 124-125.
• [92] Keğam Kuşagyan, Altın Bardizag’tan Bir Haykırış…, s. 7-18. Hagop Der Hagopyan, Rengarenk Bardizag..., s. 225-226.
• [93] Hagop Mancigyan, Ermeni Devrimci Federasyonu Hatıratı Albüm-Atlas, II. Cilt, Los Angeles, 2001, s. 138.
• [94] Hovhannes Deveciyan, “Sarkis Srents”, Azad Khosk, Sofia, XII. Sene, no: 110 (3331), 22 Mayıs 1943, s. 2 ve takip eden iki sayı.
• [95] ay. Sarkis K. Paçacıyan, Rodosto Ermenileri Hatıratı…, s. 90-92.
• [96] Sarkis K. Paçacıyan, Rodosto Ermenileri Hatıratı…, s.92.
• [97] Meğu Sancağın Sesi Haftalık Gazetesi, Bardizag, II. Yıl, no: 10, 11 Mart 1912, s. 2.
• [98] Minas K. Kasabyan, Nikomedia Sancağı Ermenileri, s.286.
• [99] Rahip Yeprem Boğosyan, Bardizag’taki Dernekler, bknz; Garo Kevorkyan, Herkesin Yıllığı, Beyrut, IV. Yıl, 1957, s. 212-213.
• [100] Kağutahay Darekirk, II. Yıl, Bükreş, “Hay Mamul” Matbaası, 194.