Խօշմաթի պատմականը - Տոքթ. Մարտիրոս Յ. Չագոյեան

Խմբագրական ծանօթագրութիւն

Երկու Խօսք

Վարդան Վարդանեան

ՄԱՍ 1

Գլուխ Ա. — Բալուն եւ բերդը

Գլուխ Բ. — Վանքեր եւ սրբավայրեր

ՄԱՍ 2

Գլուխ Ա. — Բալահովիտի կրթական կեանքը

Գլուխ Բ. — Հայոց միացեալ ընկերութիւնը բալահովիտի մէջ

• Հաւաւ

• Ներխի

Գլուխ Գ.

• Բալահովիտի գիւղերը

• Վիճակագիր Բալուի – հայաբնակ գիւղօրէից

• Բալահովիտի մեծ երկրաշարժը

ՄԱՍ 3

Գլուխ Ա.

• Խօշմաթ

• Եկեղեցին (Սբ. Աստուածածին)

• Խօշմաթի եկեղեցին

• Կղերականներ

Գլուխ Բ.- Սրբավայրեր

• Ապտըլ - Մըսէհ (Տօնակ)

• Սուրբ Խաչ

• Սբ. Կաթողիկէ

• Սբ. Կիրակոս

• Սբ. Մանկիկ

Գլուխ Գ.

• Աղբիւրներ

• Դաշտային աղբիւրներ

• Մարդակերպ քարեր

Գլուխ Դ.

• Խօշմաթի դպրոցասիրաց միութիւնը եւ դպրոցը

• Ուսուցիչներ (1880-96)

• Խօշմաթի բարձրագոյն դպրոցի անդրանիկ շրջանավարտները

• Խօշմաթի արձրագոյն դպրոցի վերջին շրջանավարտները (1913 - 1914)

• Խօշմաթը՝ ինչպէս տեսայ

Գլուխ Ե. — Խօշմաթի մտաւորականները

• Առաքել Պապաճանեան

• Պետրոս Էֆենտի Ֆէրմանեան

• Համբարձում Ուլուսեան

• Վահան Ուլուսեան

• Վարդան Տիրատ

• Կարապետ Յ. Գլանեան

• Սարգիս Պ. Գլանեան

• Թորոս Գլանեան

• Պետրոս Փափազեան

• Պօղոս Յակոբ Չագոյեան

• Յարութիւն Վարդանեան

• Մանուկ Ծաղիկեան

• Գաբրիէլ Ֆրանկեան

• Տիգրան Ղազարոս Պետիկեան

• Յակոբ Ղազարոս Պէտիկեան

• Միքայէլ Խօճօյեան

• Պօղոս Տէրատուրեան

• Համբարձում Յարութիւնեան (Պուրնուսուզեան)

• Բեդլեհէմ Մարգարեան (Շաղուկեան)

• Մկրտիչ Մալեան

• Պօղոս Փափազեան

• Գարեգին Կարապետեան

• Տէր Մանուկ Քահ. Խոճայեան

• Յովհաննէս Գլանեան

Գլուխ Զ. — Խօշմաթի դպրց. կարեւոր ձեռնարկները

Գլուխ Է. — Խօշմաթի տիկնանց բարեխնամ (կարօտելոց) միութիւնը

Գլուխ Ը. — Ճարտարապետներ

• Ազնաւուր Էֆենտի Խօճայեան

• Թորոս խալիֆա Մալեան (Ղազարեան) Գարա Թորոս

• Մարտիրոս Ղազարեան

• Սիմոն Խալիֆա Պէտիկեան կամ Մելքոնեան

• Առաքել Միլիտոսեան

• Կարապետ Միլիտոսեան

• Սահակ Ուլուսեան

• Հաճի Գրիգոր Միլիտոսեան

• Տօնապետ Խաբլոյեան (Արղընցոնց)

• Մարգար Շաղուկեան

• Գօգոնա Վարդան (Փառահեղ ճարտարապետ)

Գլուխ Թ. — Զանազան արհեստներ

• Հիւսնութիւն

• Որմնադրութիւն

• Կտաւագործութիւն

• Բրուտութիւն

Գլուխ Ժ. — Գործարաններ

• Խօշմաթի ձէթի հանքերը

• Երկնաքար

• Մրգեղէններ

• Բանջարեղէններ

ՄԱՍ 4

Գլուխ Ա. — Աւանդական սովորութիւններ

• Կաղանդ

• Սբ. Ծնունդ

• Բարեկենդան

• Զատիկ

• Հարսանիք

• Հարսին կեանքը

• Երգերու նմուշներէն

• Ընտանեկան բժշկութիւններ ու դեղեր

• Մաղթանքի օրհնութիւններ

• Անէծքներ

• Չարագուշակութիւն

• Երազահանութիւն

• Հանելուկներ

• Առակներ

• Գեղջական ասացուածքներ (ասուլիսներ)

• Գործածական ոճեր

• Զանազան խաղեր (Արանց)

• Մեծերու խրատականները

Գլուխ Բ. — Պատմական դէմքեր ու դէպքեր

• Արժ. Տէր Խաչատուր Քհ. Շիրոյեան

• Արժ. Տէր Ռէթէոս Սիմոնեան

• Մարտիրոս Շահին Չագոյեանի քաջագործութիւնը

• Սարգիս ԷՖ. Ծաղիկեանի թագաւորական նշանը

• Պօղոս Յարութիւնեան

• Նազար Նազարեան

• Երկ-փայտին կրկնակ զօրութիւնը եւ Խաչիկ Չագոյեան ձեռաց մէջ

• Սարգիս Վարդանեանի խեղդուիլը

• Դրուագ մը Սուքիաս Տեփոյեանի քաջութենէն

• Մեր բաժանումը Խօշմաթէն եւ Սբ. Մանկիկի բարեխօսութիւնը 1896-ին

• Եօթ երտիսարդներու բաժանումը

• Փոքր դրուագներ Սիմոն Սիմոնեանի կեանքէն

• Փարոյի արեւանգումը

• Հարկահաւաքները

• Պերտրոս Սիմոնեանի միջադէպը

• Հետաքրքրական «յուշեր» Գրիգոր Տէր Խաչատուրեանի կեանքէն (Գօգօն)

• Մարտիրոս Չաղուկեանի (Գալոյեան) դրուագներէն մին

• Դրուագ մը Սարգիս Շահին Շագոյեանի կեանքէն

• Յակոբ Թաթիկեան (Ալի Պապա)

• Բարդ մը հաւկիթին պատմութիւնը՝ Յարութիւն Տէրատուրեանի միջադէպը

• Խօշմաթի նախըրճին (խաշնարածը), Սարգիս Շահրիկեան

• Նախըրճուն միջադէպը

ՄԱՍ 5

Գլուխ Ա. — Բալուի տխրահրչակ պէտերը

• Քէօր Ապտուլլա Պէյ

• Խօշմաթեաններ եւ պէյեր

Գլուխ Բ.

• Խօշմաթի հերոսամարտը - 1897

• Արիւնահեղ ընդհարումը

• Պէյերու դատավարութիւնը

• Պէյերու վախճանը

• Խօշմաթ գիւղի մելիքները

Գլուխ Գ. – Ջարդի հրամանը – Սբ. Աստուածածնայ ժողովը

• Կարապետ Գլանեանի եւ Միսաք Շաղուկեանի (Գալոյեան) դիրքը (Կարապետ Գլանեանէն)

• Խաչատուր Շիրոյեանի Յուշերէն (Քանատայէն)

• Մկրտիչ Թարայեանի (Մարսէյէն) - արիւնոտ յուշերէն նօթագրուած

• Աբգար Սիմոնեան

• Պաղտասար Տէրատուրեանի (Մարսէյէն) ականատեսութիւնը

Գլուխ Դ.

• Խօշմաթցի հին զինուորականներ

• Խօշմաթի կամաւորները

• Դրուագ մը կամաւորական կեանքէ

• Դրուագ մը Բենիամին Շաղուկեանի կեանքէն (կամաւոր)

• Խօշմաթցի այլ զինուորներ

Գլուխ Ե. – Ծագումով խօշմաթցիներու պատկերներ

Գլուխ Զ. – Գլուխ Զ.- Պօլսոյ խօշմաթցիներու գործունէութիւնը (քաղուած՝ լուսահոգի Թորոս Գլանեանի գրութենէն)

Գլուխ Է. – Սփիւռքի խօշմաթցիներ

• Ֆրանսաբնակ խօշմաթցիներ

• Խ. Հայաստան եղած խօշմաթցիներ

• Սուրիաբնակ խօշմաթցիներ

• Քանատայի մէջ սեփական գործ ունեցողներ

• Ամերիկաբնակ խօշմաթցիներ

Խօշմաթի Հերոսամարտը - 1897


Մայիսի գեղածիծաղ օր մը, Սագրաթ գիւղէն Ռուշտի Պէյ իր քսան եւ հինգ հեծեալ արշաւախումբով Խօշմաթի վրայ կը յառաջանար ահ ու սարսափ ձգելով ամէն կողմ: Անոնք յառաջանալով ուղղակի Մելիք Յակոբ Գալոյեանի տունը, կանգ կ՛առնեն: Մելիքն անձամբ դուրս վազելով, անձամբ Պէյին ձիուն պախուրձը բռնելէ յետոյ, ներս կը հրամցնէ Պէյն իր արշաւախումբով: Ու յետոյ իր հիւրասիրութիւնը ցոյց կու տայ մորթել տալով գիրուկ հորթ մը խրախճանքին համար:

Պր. Գ. Անթոյեան ալ լսելով Պէյին ժամանումը, շուտով կը փութայ պատիւներ ընծայելու Պէյին՝ իբր անոր խոնարհ ծառան: Այս երկու տուները միայն հողազուրկներ էին գիւղին մէջ վարել ցանելով Ռուշտի Պէյի հողերը: Խօշմաթցիներ վերադարձած էին օրուան դաշտի աշխատանքէն, գիւղին մեծերը հաւաքուելով հանրածանօթ վայրը, Տէրատուրեաններու տաափարակ տանիքներուն վրայ խոհրդակցելու համար: Տաք գլուխ երիտասարդներ պատրաստ էին անկոչ հիւրերուն լաւ դաս մը տալ, սակայն մեծեր խոհեմութիւն կը համարէին սպասել նպաստաւոր ելքի մը:

Յաջորդ օրը արեւածագին, խումբը ճամբայ կ՛ելլէ դէպի Խօշմաթի Բուրաստանը (Խորոտիկ) զննելու: Ռուշտի Պէյ շատ յարմար գտած էր դղեակի մը շինութեան համար եւ ո՞վ պիտի կրնար արգելք հանդիսանալ գազանի բաղձանքին: Արդ, Պէյը Մելիք Գալոյեանի միջոցաւ հաղորդած էր իր մտադրութիւնն ու որոշումը գիւղին մեծերուն եւ ուզած էր որ Խօշմաթի հանճարեղ որմնադիրներ, հիւսներ մեծ թուով ու առատ օրավարձքով պատրաստ ըլլան ապարանքի շինութեան:

Բուրաստանն իր երանաւէտ, ծփուն տարածութեամբ կը պատկանէր Սբ. Աստուածածնայ եկեղեցիին, հետեւաբար եկեղեցական կալուած մ՛էր, Մարիամ Ուլուսեանի անուան տակ: Դարերով հաւատարիմ իր կրօնքին, ուխտին, սրբութեանց պաշտպան, իրաւունքին տէր խօշմաթցին չէր կրնար հանդուրժել Ռուշտի Պէյի անիրաւ պահանջին: Եկեղեցին անյաղթ սիրոյ մարմնացումն եղած էր այս խիզախ ժողովուրդին, ներարկելով անոր մէջ քաջութիւն, յանդգնութիւն, կորով եւ մարտական ոգի: Անոր համար անգերազանցելի սիրոյ առարկան դարձած էր այս խորհրդաւոր սրբավայրը, հետեւաբար իւրքանչիւր անհատ պատրաստ էր իր արեան վերջին կաթիլն սպաս դնելու եկեղեցւոյ համար: Հսկայ ժողովի մը մէջ, ուր ամէն դասակարգի մարդիկ, մեծ ու պզտիկ ներկայ էին, սուր ու կտրուկ պատասխան մը որոշուելով կը ղրկուի բռնակալ Ռուշտիին, ըսելով. «Ձեր բաղձանքին գոհացում տալն անկարելի է եւ կը թելադրենք որ առանց արիւնահեղութեան գիւղէն հեռանաք»:

Ռուշտի Պէյ վրէժը կրծքին, գլխիկոր կը հեռանայ իր մարդիկներով առանց միջադէպի եւ ուղղակի քաղաք երթալով դատ կը բանայ խօշմաթցիներու դէմ այն յոյսով, թէ կաշառակերութեան շնորհիւ կարող է դատը շահիլ: Խօշմաթցիներ ճարպիկօրէն կը փաստեն, թէ Բուրաստանը 300 տարիէ ի վեր եկեղեցական կալուած է եղած եւ կրկին այս դատն ալ կը շահին: Թէեւ 1000 օսմ. ոսկի ծախս կ՛ըլլայ դատավարութեան ընթացքին, սակայն խօշմաթցիք յաղթական դուրս գալով, իրենց դարաւոր Բուրաստանը կը յաջողին պահել: