Խօշմաթի պատմականը - Տոքթ. Մարտիրոս Յ. Չագոյեան

Խմբագրական ծանօթագրութիւն

Երկու Խօսք

Վարդան Վարդանեան

ՄԱՍ 1

Գլուխ Ա. — Բալուն եւ բերդը

Գլուխ Բ. — Վանքեր եւ սրբավայրեր

ՄԱՍ 2

Գլուխ Ա. — Բալահովիտի կրթական կեանքը

Գլուխ Բ. — Հայոց միացեալ ընկերութիւնը բալահովիտի մէջ

• Հաւաւ

• Ներխի

Գլուխ Գ.

• Բալահովիտի գիւղերը

• Վիճակագիր Բալուի – հայաբնակ գիւղօրէից

• Բալահովիտի մեծ երկրաշարժը

ՄԱՍ 3

Գլուխ Ա.

• Խօշմաթ

• Եկեղեցին (Սբ. Աստուածածին)

• Խօշմաթի եկեղեցին

• Կղերականներ

Գլուխ Բ.- Սրբավայրեր

• Ապտըլ - Մըսէհ (Տօնակ)

• Սուրբ Խաչ

• Սբ. Կաթողիկէ

• Սբ. Կիրակոս

• Սբ. Մանկիկ

Գլուխ Գ.

• Աղբիւրներ

• Դաշտային աղբիւրներ

• Մարդակերպ քարեր

Գլուխ Դ.

• Խօշմաթի դպրոցասիրաց միութիւնը եւ դպրոցը

• Ուսուցիչներ (1880-96)

• Խօշմաթի բարձրագոյն դպրոցի անդրանիկ շրջանավարտները

• Խօշմաթի արձրագոյն դպրոցի վերջին շրջանավարտները (1913 - 1914)

• Խօշմաթը՝ ինչպէս տեսայ

Գլուխ Ե. — Խօշմաթի մտաւորականները

• Առաքել Պապաճանեան

• Պետրոս Էֆենտի Ֆէրմանեան

• Համբարձում Ուլուսեան

• Վահան Ուլուսեան

• Վարդան Տիրատ

• Կարապետ Յ. Գլանեան

• Սարգիս Պ. Գլանեան

• Թորոս Գլանեան

• Պետրոս Փափազեան

• Պօղոս Յակոբ Չագոյեան

• Յարութիւն Վարդանեան

• Մանուկ Ծաղիկեան

• Գաբրիէլ Ֆրանկեան

• Տիգրան Ղազարոս Պետիկեան

• Յակոբ Ղազարոս Պէտիկեան

• Միքայէլ Խօճօյեան

• Պօղոս Տէրատուրեան

• Համբարձում Յարութիւնեան (Պուրնուսուզեան)

• Բեդլեհէմ Մարգարեան (Շաղուկեան)

• Մկրտիչ Մալեան

• Պօղոս Փափազեան

• Գարեգին Կարապետեան

• Տէր Մանուկ Քահ. Խոճայեան

• Յովհաննէս Գլանեան

Գլուխ Զ. — Խօշմաթի դպրց. կարեւոր ձեռնարկները

Գլուխ Է. — Խօշմաթի տիկնանց բարեխնամ (կարօտելոց) միութիւնը

Գլուխ Ը. — Ճարտարապետներ

• Ազնաւուր Էֆենտի Խօճայեան

• Թորոս խալիֆա Մալեան (Ղազարեան) Գարա Թորոս

• Մարտիրոս Ղազարեան

• Սիմոն Խալիֆա Պէտիկեան կամ Մելքոնեան

• Առաքել Միլիտոսեան

• Կարապետ Միլիտոսեան

• Սահակ Ուլուսեան

• Հաճի Գրիգոր Միլիտոսեան

• Տօնապետ Խաբլոյեան (Արղընցոնց)

• Մարգար Շաղուկեան

• Գօգոնա Վարդան (Փառահեղ ճարտարապետ)

Գլուխ Թ. — Զանազան արհեստներ

• Հիւսնութիւն

• Որմնադրութիւն

• Կտաւագործութիւն

• Բրուտութիւն

Գլուխ Ժ. — Գործարաններ

• Խօշմաթի ձէթի հանքերը

• Երկնաքար

• Մրգեղէններ

• Բանջարեղէններ

ՄԱՍ 4

Գլուխ Ա. — Աւանդական սովորութիւններ

• Կաղանդ

• Սբ. Ծնունդ

• Բարեկենդան

• Զատիկ

• Հարսանիք

• Հարսին կեանքը

• Երգերու նմուշներէն

• Ընտանեկան բժշկութիւններ ու դեղեր

• Մաղթանքի օրհնութիւններ

• Անէծքներ

• Չարագուշակութիւն

• Երազահանութիւն

• Հանելուկներ

• Առակներ

• Գեղջական ասացուածքներ (ասուլիսներ)

• Գործածական ոճեր

• Զանազան խաղեր (Արանց)

• Մեծերու խրատականները

Գլուխ Բ. — Պատմական դէմքեր ու դէպքեր

• Արժ. Տէր Խաչատուր Քհ. Շիրոյեան

• Արժ. Տէր Ռէթէոս Սիմոնեան

• Մարտիրոս Շահին Չագոյեանի քաջագործութիւնը

• Սարգիս ԷՖ. Ծաղիկեանի թագաւորական նշանը

• Պօղոս Յարութիւնեան

• Նազար Նազարեան

• Երկ-փայտին կրկնակ զօրութիւնը եւ Խաչիկ Չագոյեան ձեռաց մէջ

• Սարգիս Վարդանեանի խեղդուիլը

• Դրուագ մը Սուքիաս Տեփոյեանի քաջութենէն

• Մեր բաժանումը Խօշմաթէն եւ Սբ. Մանկիկի բարեխօսութիւնը 1896-ին

• Եօթ երտիսարդներու բաժանումը

• Փոքր դրուագներ Սիմոն Սիմոնեանի կեանքէն

• Փարոյի արեւանգումը

• Հարկահաւաքները

• Պերտրոս Սիմոնեանի միջադէպը

• Հետաքրքրական «յուշեր» Գրիգոր Տէր Խաչատուրեանի կեանքէն (Գօգօն)

• Մարտիրոս Չաղուկեանի (Գալոյեան) դրուագներէն մին

• Դրուագ մը Սարգիս Շահին Շագոյեանի կեանքէն

• Յակոբ Թաթիկեան (Ալի Պապա)

• Բարդ մը հաւկիթին պատմութիւնը՝ Յարութիւն Տէրատուրեանի միջադէպը

• Խօշմաթի նախըրճին (խաշնարածը), Սարգիս Շահրիկեան

• Նախըրճուն միջադէպը

ՄԱՍ 5

Գլուխ Ա. — Բալուի տխրահրչակ պէտերը

• Քէօր Ապտուլլա Պէյ

• Խօշմաթեաններ եւ պէյեր

Գլուխ Բ.

• Խօշմաթի հերոսամարտը - 1897

• Արիւնահեղ ընդհարումը

• Պէյերու դատավարութիւնը

• Պէյերու վախճանը

• Խօշմաթ գիւղի մելիքները

Գլուխ Գ. – Ջարդի հրամանը – Սբ. Աստուածածնայ ժողովը

• Կարապետ Գլանեանի եւ Միսաք Շաղուկեանի (Գալոյեան) դիրքը (Կարապետ Գլանեանէն)

• Խաչատուր Շիրոյեանի Յուշերէն (Քանատայէն)

• Մկրտիչ Թարայեանի (Մարսէյէն) - արիւնոտ յուշերէն նօթագրուած

• Աբգար Սիմոնեան

• Պաղտասար Տէրատուրեանի (Մարսէյէն) ականատեսութիւնը

Գլուխ Դ.

• Խօշմաթցի հին զինուորականներ

• Խօշմաթի կամաւորները

• Դրուագ մը կամաւորական կեանքէ

• Դրուագ մը Բենիամին Շաղուկեանի կեանքէն (կամաւոր)

• Խօշմաթցի այլ զինուորներ

Գլուխ Ե. – Ծագումով խօշմաթցիներու պատկերներ

Գլուխ Զ. – Գլուխ Զ.- Պօլսոյ խօշմաթցիներու գործունէութիւնը (քաղուած՝ լուսահոգի Թորոս Գլանեանի գրութենէն)

Գլուխ Է. – Սփիւռքի խօշմաթցիներ

• Ֆրանսաբնակ խօշմաթցիներ

• Խ. Հայաստան եղած խօշմաթցիներ

• Սուրիաբնակ խօշմաթցիներ

• Քանատայի մէջ սեփական գործ ունեցողներ

• Ամերիկաբնակ խօշմաթցիներ

Դրուագ մը Բենիամին Շաղուկեանի Կեանքէն (Կամաւոր)


Արարայի յաղթական ճակատամարտէն վերջ, զինուորական պարգեւաբաշխութեան մէջ (medal of honor) ամէնէն առաջի շարքին մէջ կը դրուի «Բենոյին» անունը եւ հազարապետին կողմէ գնահատական գովեստներու հետ կը տրուի իրեն յատուկ մետալ մը իր խիզախութեան, քաջութեան ու յանդգնութեան համար:

Զինուորները այս յաղթանակէն յետոյ երբ Հալէպ կ՛իջնեն, լուր կը տարածուի թէ խօշմաթցիներու վաղեմի թշնամի Ռուշտի Պէյ Հալէպ կը գտնուի: Բենիամին ներկայանալով իր հազարպետին, երկու շաբաթուան համար արձակուրդ կը խնդրէ, սակայն կը մերժուի: Հայ հերոսը գիշերով փախչելով բանակատեղիէն, արագաշարժ ձի մը վարձելով, կը հասնի Հալէպ եւ կը սկսի իր հետապնդումներուն:

Այդ օրերուն Ռուշտի Պէյ դիմած էր խօշմաթցի վերապրողներուն իր հետ Բալու երթալու մեծ մեծ խոստումներ ընելով, սակայն մերժուած ըլլալէ զատ անոնք լուր ղրկած էին կամաւորական բանակին Ռուշտիի մասին: Երբ Բենիամին կամաւորական տարազով խօշմաթցիները կը փնտռէ, որպէսզի Ռուշտիին ուր ըլլալը գիտնայ, գաղտնի իմաց կը տրուի Ռուշտիին, որն այդ գիշեր իսկ ծպտեալ վիճակի մէջ կը փախչի Հալէպէն Բալու, ուր ինչպէս նախապէս ըսինք, թուրք կառավարութեան կողմէ (Մ. ՔԷմալի հրամանով) կախաղան կ՛ելնէ … գտնելով իր պատիժը: Իսկ Բենիամին յուսախաբ կը վերադառնայ իր բանակատեղին:

*   *   *

 1918 Սեպ. 4ին, Բենիամին քանի մը ընկերներով «Իլէաս» ունուն թուրք գիւղ մը կ՛այցելէ գիշերով, քանի մը ընկեր հետն առած: Բենիամին կ՛ազդարարէ նախապէս իր ընկերներուն, թէ խնդիրը կողոպտելուն մէջ չի կայանար, այլ քաջութիւնը չի բռնուելուն մէջն է:

Անփորձ տղաքը առաջի կողոպուտին մէջ կը բռնուին, մինչ Բենիամին կը փախչի, հետը տանելով 90 հատի չափ պանքնօթեր եւ կը յանձնէ իր ընկերոջ Կարապետ Ղազարեանի (Ներկայիս Փութաքէթ եւ անձամբ պատմող): Հետեւեալ առաւօտ, երբ գիւղացիները գանգատելու կ՛երթան, հայ կամաւորներուն մէջ կը ճանչնան նաեւ Բենիամինը:

Այս ճարպիկ տղան, իր ընկերները փրկելու մտադրութեամբ, կ՛ըսէ որ ինքն էր այդ թուրքերը կողոպտողը, միւսները միայն հանդիսատեսներ էին: Ասոր վրայ բացի Բենիամինէն՝ բոլոր տղաքն ալ ազատ կ՛արձակուին: Երբ զին. ատեանի առջեւ կը տարուի Բենիամին, կը յարէ. «Տէ՛ր իմ դատաւոր, յանցանքս կը խոստովանիմ, սակայն հաճեցէք կարդալ Ֆրանսական օրինագրքին 26-րդ գլխին 4-րդ համարը, ուր կ՛ըսէ. «Գողութեան մէջ չի բռնուողները ազատ են»: Հոս ալ Բենիամինը օձիկը կ՛ազատէ:

*   *   *

Կամաւոր Պր. Կարապետ Ղազարեան անձամբ պատմելով այս տողերը գրողին, կ՛ըսէ որ Բենիամին Շաղուկեանը Արեւելեան Լէգէոնին սիրտն ու հոգին էր եղած, անոր ճարպիկութեան, քաջութեան ու յանդգնութեան մասին բառեր կը պակսին նկարագրելու:

Կիլիկիա եղած միջոցին բոլոր կամաւորներս Ալմա պարիսպին մէջ փակուած էինք եւ գիշեր, ցերեկ պահակներ կը հսկէին արգելափակ հայ կամաւորներուս վրայ. հակառակ այս հսկողութեան Բենիամին իր ճարպիկ միջոցներով ուզած ատենը կրնար դուրս ելնել եւ կրկին վերադառնալ, որը մեզի գաղտնիք մըն էր եղած լուծելու…

Բենիամին ունեցած է կարգ մը դէպքեր, սակայն ինք իր ճարպիկութեամբ միշտ ալ օրէնքին տրամադրած սահմաններուն մէջ մնալուն համար՝ ազատ մնացած է: Ֆրանսական հրամանատարութեան կողմէ փափաք յայտնուած է այս քաջին մնալ ֆրանսական բանակին մէջ, սակայն Բենօն մերժած է ըսելով՝ «Ո՞ւր է մեզի խոստացուած Կիլիկիան»: