Hayots Tzor (Gürpınar) Nahiyesi Kilise ve Manastırları

Yazar: Robert Tatoyan 03/12/2018 (son değişiklik: 03/12/2018), Çeviren: Sevan Değirmenciyan

Van’da yayınlanan “Aşkhadank” gazetesi yazarı A. Menag’ın bildirdiği verilere göre, 1911 itibariyle Hayotz Tsor bölgesinde beşi iyi durumda, diğerleri harabe şeklinde bulunan 12 manastır vardı. İyi durumda bulunan manastırları şunlardı: Ankığ S. Asdvadzadzin, Sırkhu S. Nışan veya S. Marinos, Khek S. Kevork, S. Apraham, Dzidzağaper S. Asdvadzadzin. Harabe veya yarı harabe olanlar ise şunlardı: S. Vartan (Van Gölü suları altında kalmış), Vart-Badrig şapeli, Khıntragadar, Adom şapeli, Areğ S. Vartan, Khosb S. Asdvadzadzin, S. Sarkis ve S. Kevork çift manastır (Van Gölü suları altında kalmış) [1].

Hayots Tzor, Asdvadzaşen/Çavuştepe köyü yakınında bulunan Haygapert (Urartu döneminde Sarduruhinili) kalesi (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik).

Ankığ S. Asdvadzadzin manastırı Hayots Tzor nahiyesinin Ankığ köyü yaknlarında, 1.5 km. Güneybatıda bulunuyordu. Eski ve basit bir bina olan küçük ve gösterişsiz bir kiliseden ibaretti. Kutsal Mihrap Meryem Ana’ya, sağ mihrap Aziz Kevork’a, soldaki ise Aziz Stepannos’a ithaf edilmişti [2]. Başka verilere göre ise S. Kevork ayrı bir kilise idi [3]. Aziz Kevork mihrabının yanında Vaftizçi Yahya’ya adanmış yağ damlayan (yüğadzoran) penceresi ile küçük bir mihrap vardı. Buradan yerel halk tarafından “Meryem Ana’nın göz yaşı” olarak adlandırılan ve mucizevi olarak görünen yağla karışık bir sıvı damlıyordu [4].

Rivayete göre, manastır Havari Aziz Tadeus tarafından tesis edilmiş. İsa’nın çarmıha gerildiği zaman böğrüne saplanan mızrak, Meryem Ana’nın peçesi ve yağ şişesi de havari tarafından buraya konmuş [5].

1882 yılında manastırda Birleşik Cemiyeti okulu açılır. Okul 1896 senesinde, Hamidiye kırımları sırasında manastırla beraber talan edilip yakılır [6].

Manastır Hayots Tzor’daki en büyük ve birincil adak yeri olarak anılmakta. Manastırın ziyaret günü Meryem Ana yortusuydu. Sadece Ermniler değil, Kürt ve Türklerden oluşan büyük bir kalabalık manastıra akın ederdi [7].

Manastır işlek sayılmasına karşın rahibi yoktu. 1873 yılının yazında manastırı ziyaret eden Y. Devgants yapıyı nispeten iyi vaziyette bulur. Manastırın Der Kevork adlı bir başrahibi, 3 sabanlı çiftçi, bir çoban, bir koyun çobanı. Manastır yönetiminden başrahibin annesiydi [8]. Manastır ilerde de Der Kevork’un ailesi tarafından yönetilmiş [9].

1911 tarihli bir tanıklığa göre ise kilise harap ve gözden düşmüş bir haldeydi, manastır ise ıssızlaşmıştı. Manastıra ait taşınmazlar (geniş araziler, ormanlık bölgeler, ova, değirmenler ve diğer binalar) geçmişte bir papaz ve ailesine aitti (Der-Kevorkyanlar olmalı muhtemelen). Papaz ve aile Ağtamar’a yıllık cüzzi bir vergi (mukata) ödüyordu. Son zamanlarda ise Ağtamar manastıra ait arazileri yıllık 40 birim buğday (yaklaşık 17 lira) karşılığında kiraya veriyordu [10].

Hayots Tzor‘dan görünüm (Kaynak: "Keghuni" resimli Ermenice gazete, 1905 Venedik, Aziz Lazarus).

Dzidzağaper S. Asdvadzadzin manastırı Hayots Tzor Eremer Ermeni köyünden yaklaşık yarım kilometre doğuya doğru, bir tepenin ucunda bulunmaktaydı [11].

Ağtamar Katolikosluğu himayesinde bulunan manastırlardan olan bu yapı muhteşem manzarası, ormanlığı, bereketli topraklarıyla ünlüydü [12].

Rivayete göre manastır havari Aziz Tadeus tarafından Meryem Ana’nın kendisine gülümser halde gördüğü rüyetin yerinde tesis edilmiş, bundan dolayı da manastır Gülümseten sıfatını taşıyordu [13]. 

Manastır duvarla çevrili bir kiliseden ve avludan ibaretti [14]. Alelade, kaba taştan inşa edilmişti. Kilisede 8 metre yükseklik ve 6 metre genişliğe sahip, sütunsuz ve kemerli basit bir binaydı. Avlu da sütunsuzdu ve aynı şekildeydi [15].

Soykırım öncesi dönemde manastırda sabit bir ruhbanlar topluluğu yoktu. Eremer papazları başrahiplik görevi yapmaktaydılar. 1895 yılının sonlarında manastır Kürt çetelerin saldırısına maruz kalır. Başrahip olan Papaz Mardiros her ne kadar Van’a kaçsada Haziran 1896’da şehirde gerçekleşen kırıma kurban gider [16].

Eremer Ermenilerinin manastıra derin bir saygıları vardı. K. Şerents tüm köylülerin, kadın veya erkek, her sabah, şafak vakti, manastıra gidip taşlarını ve haçları öptüğünü, secde ettiğini ve ondan sonra köy kilisesine gittiklerini anlatıyor [17].

1903 verilerine göre tek öğretmene ve 40 öğrenciye sahip Eremer okulu da manastır bünyesindeydi [18].

1911 yılına ait bir tanıklığa göre, bir papaz ailesiyle beraber manastırda yaşıyor ve manastırın sahip olduğu geniş taşınmazları (araziler, ormanlıklar vs.) idare ediyordu. Buna karşılık Ağtamar Katolikosluğu’na yıllık sadece 25 birim (10 Lira) buğday ödemesi yapıyordu [19].

Eremer köyü yakınında bulunan S. Asdvadzadzin (Dzidzağaper S. Asdvadzadzin) manastırı (Kaynak: Bedo Yeghyayan arşivi, Londra).

Manastır Hayots Tzor’un güneyinde, Galbalasan Kürt köyünden 2 km. (yarım saatlik yol) uzaktaydı. Büyük bir kayanın yanında, taşlık bir alanda idi. Ne zaman tesis edildiği meçhul, fakat manastır alanında bulunan bir haçtaşının tarihinden en erken XIII. yy. Yapısı olduğu anlaşılmakta [20]. Tanıklıklara göre manastır eski dönemde zengin bir rahibeler manastırıydı ve 300 rahibe Azize Marianos başkanlığında burada yaşamaktaydı. Manastır daha sonra Marianos’un adıyla anılmaya başladı [21]. Marianos’un mezarının manastır yakınlarında bulunan gösterişsiz ve harap bir şapelde olduğu söylenirdi. Bu şapel kısır ve sütü olmayan kadınlar için bir adak yeriydi [22].

Manastır kubbe merkezli bir kiliseden ve ona doğru açılan binalardan oluşmaktaydı. Batı tarafında bulunan geniş kapılı bir duvarla çevrelenmişti [23].

1883’te ziyaret etmiş olan M. Mirakhoryan manastırın kısmen de olsa hareketli olduğundan, iki yıl öncesine kadar (1881) bir başrahibi olduğundan, fakat onun da bırakıp gittiğinden bahseder. Manastırın ait olduğu Ağtamar Katolikosluğu manastırın 400 birime yakın tarlasını kira karşılığından yerli köylülere tahsis etmişti [24].

1895’teki Hamidiye kırımı sırasından manastır talan edilir [25].

1911’e ait bir tanıklık “yıllar önce” muntazam binaların ve bir çok ruhaninin yaşamasına karşın, manastırın ıssız olduğunu, orada kimsenin yaşamadığını söylüyor. Manastıra ait artık 300 birim olan araziler köylüler tarafından 35 birim buğday (15 Osmanlı Lirası) karşılığında kiralanmıştı [26].

Hayots Tzor, Sırkhu S. Nışan manastırı (Kaynak: EDF arşivi, Watertown, Massachusetts).

Hayots Tzor’da Khek (Hayg) Ermeni köyünden güneybatıya doğru, 20 dakika uzaklıkta bulunmaktaydı.

Manstırın ne zaman tesis edildiği bilinmiyor. 1883’te manastırı ziyaret eden M. Mirakhoryan.

burayı kubbesi olmayan eski bir manastır olarak tarif ediyor. Yazar, Başrahip Stepan Der-Sarksyan’ı anıp manastırda onun çabalarıyla bir kaç yeni oda ve hücre yapıldığını anlatıyor. Manastır bünyesinde bir de okul vardı [27].

S. Kevork da 1895’te talan edilip, harabeye çevrildi ve Hayots Tzor’daki diğer manastırların kaderini paylaştı [28]. Muhtemelen bu tarihten sonra da manastır ıssızlaştı.

1911’e ait bir tanıklıkta S. Kevork “zevksiz ve eski şekilde inşa edilmiş bir manastır” olarak betimlenmiş. Manastırın epeyce uygun binaları olduğu, fakat son yıllarda sahipsiz kaldıklarından dolayı harap olup yıkılmaya yüz tuttuklarından bahsediliyor [29].

Manastır geniş ekim arazilerine sahipti. Ağtamar Katolikosluğu yıllık 40 birim buğday (yaklaşık 17 lira) karşılığında kiraya vermişti [30].

Hayots Tzor’daki Khek Ermeni köyünden 2 km. Güneydoğuya doğru, S. Kevork manastırından 1 saat uzaklıkta, yayladaki bir tepenin dibinde bulunurdu [31]. Ermeni vakanüvis Yeğişe’nin de bahsettiği Aziz Ğevont’un öğrencisi Apraham’a adanmıştı. Yerli halk, Apraham’ın dualarıyla manastır yakınında açılmış olan çeşmenin iyileştirici olduğuna inanırdı [32].

1873’te manastırın Khek S. Kevork manastırı ruhani önderi de olan Der Bedros adında bir başrahibi vardı [33].

1883’te S. Apraham’ı ziyaret eden M. Mirakhoryan manastır mabedini güzel bir şekilde inşa edilmiş bir yapı olarak betimliyor. Manastırın ıssız, keşiş odalarının ise yarı yıkık olduğunu yazıyor [34].

Manastır kiraya verilen arazilere sahipti.

İsa’nın göğe alındığı Hampartzum yortusu manastırın adak ziyareti günüydü. Hayots Tzorve çevredeki Ermeni köylerinden bir çok ziyaretçi manastıra gelir, Khek S. Kevork Manastırı başrahibi de ayini yönetirdi [35].

Soykırım öncesi Hayots Tzor nahiyesindeki Ermeni köylerinde bulunan kiliselerin bir listesini sunuyoruz. Yerleşim birimleri alfabetik sıraya göre dizilmiş, sadece Ermeni kilisesi bulunan köyler belirtilmiştir.

108 hane, 678 Ermeni.

S. Kevork kilisesi, S. Sarkis ve S. Dziranavor (harabe) kiliseleri. 1850’lerin ortalarında cemaate bir papaz hizmet etmekteydi. Soykırım öncesinde kilisede el yazması bir İncil muhafaza edilmekteydi [36].

67 hane, 411 Ermeni.

S. Stepannos kilisesi (kagir) [37].

26 hane, 175 Ermeni.

S. Kevork kilisesi [38].

Areğ köyünden 2 km. Uzaklıkta S. Vartan manastırı vardı. Rivayete göre, Vartan Mamikonyan’ın kafatası burada muhafaza ediliyordu ve bu yüzden kilise S. Vartan olarak anılmaktaydı [39].

1883 tarihinde manastıra ziyarete gelen M. Mirakhoryan mabedi terkedilmiş olarak niteler. O tarihte manastır yapılarından sadece küçük kilise ayaktaydı. Yılda bir kez, Aziz Vartan yortusunda, Areğ köyü papazı kilisede ayin yapar ve bir çok imanlı burayı ziyaret ederdi [40].

1911 tarihli başka bir tanıklığa göre ise manastıra ait araziler Areğ köyü sakinleri tarafından idare edilmekteydi. Onlar S. Vartan’ın ait olduğu Varak Manastırına herhangi bir kira bedeli ödemiyorlardı [41].

Hayots Tzor, Asdvadzaşen/Çavuştepe köyü yakınında bulunan Haygapert (Urartu döneminde Sarduruhinili) kalesi (Kaynak: Mıkhitaryan Cemaati, Aziz Lazarus, Venedik).

48 hane, 351 Ermeni.

S. Stepannos kilisesi (kagir). 1850’lerin ortalarında cemaate bir papaz hizmet etmekteydi [42]. Köyün doğusunda Haygapert (Urartu devrine ait Sardurahinili) kalesi vardı [43].

40 hane, 235 Ermeni.

S. Krikor Lusavoriç kilisesi (kagir) [44].

82 hane, 432 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (kagir) [45].

70 hane, 409 Ermeni.

Bu yerleşim bölgesinde iki işlek kilise vardı. Bunlardan tanınmış olanı S. Hovhannes (kagir) idi. 1850’lerin ortasında cemaate hizmet eden bir papaz vardı. Köy yakınında Kava S. Asdvadzadzin, “Arakelots tar” harabe manastırlar, S. Sarkis ve S. Harutyun harabe kiliseler bulunmaktaydı [46].

36 hane, 219 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (ahşap damlı). 1850’lerin ortalarında cemaate bir papaz hizmet etmekteydi [47]. Van Gölünün yükselmesi sebebiyle sular altında kalan S. Kevork ve S. Sarkis manastırları Kharagants köyü yakınında bulunmaktaydılar [48].

34 hane, 219 Ermeni.

S. Sarkis kilisesi [49].

Akhtamar’da hazırlanmış gümüş bir İncil mahfazası. Yerevan’daki Mesrob Maşdots El Yazmaları Kitaplığı-Madenataran’da muhafaza edikmekte No: 5578 (Kaynak: Osep Tokat, Armenian Master Silversmiths, Tigran Mets Printing House, Yerevan, 2005).

52 hane, 291 Ermeni.

S. Sarkis kiliesi [50]. 1858 tarihli bir bilgiye göre köyde S. Asdvadzadzin (kagir) ve S. Hagop (ahşap damlı) kiliseleri de vardı [51]. Khosb köyünden 1.8 km. Batıya doğru S. Asdvadzadzin manastırı bulunurdu. 1883’de ziyaret eden M. Mirakhoryan manastırı şöyle tasvir eder: “Epeyce düzenli ve güzel... Zarar görmüş olmamasına rağmen kapalı ve ıssız bir durumda. Çevresinde eski ve yeni haçtaşları ve güzel manzaralar mavcut” [52].

65 hane, 435 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (ahşap damlı) [53]. 1850’lerin ortalarında cemaatte iki papaz görev yapmaktaydı. Khorkom köyünde, güneybatıya doğru, Hayots Tzor’un ünlü adak yerlerinden Vart Badrig (VII yy. komutan, Prens Vart Rışduni, Teotoros Rıştuni’nin oğlu) şapeli bulunmaktaydı. Vartavar yortusunda Hayots Tsor köylerinden insanlar, özellikle gençler, buraya aday ziyaretine gelirlerdi [54].

100 hane, 547 hane.

S. Tateos kilisesi (kagir, havari tarafından inşa edilen) [55]: 1850’lerin ortasında cemaatte iki papaz vardı. Köyün kuzeyinde Khntragadar (dilekleri gerçekleştiren) adında bir manastır kalıntısı vardı [56].

51 hane, 314 hane.

S. Amenapırgiç kilisesi (1858). 1883 tarihinde S. Yerrortutyun olarak anılmakta [57].

44 hane, 312 Ermeni.

S. Taniyel kilisesi: Köy yakınında Arğu S. Asdvadzadzin manastırı harabeleri bulunurdu [58].

30 hane, 205 Ermeni.

1858’de S. Stepannos (kagir) 1880’lerde ise S. Amenapırgiç adlarıyla anılan bir kilise mevcut [59].

37 hane, 209 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (kagir). İşlek başka bir kilise hakkında da tanıklık mevcut [60].

İncil. Minyatürler Zakarya Avantsi’ye ait. Akhtamar. Yerevan’daki Mesrob Maşdots El Yazmaları Kitaplığı-Madenataran’da muhafaza edikmekte No:6402 (Kaynak: Armenian Miniatures from the Matenadaran Collection, Nairi Publishing House, Yerevan, 2009).

64 hane, 394 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi (kagir). 1850’lerin ortalarında cemaate bir papaz hizmet etmekteydi [61].

20 hane, 170 Ermeni.

S. Minas kilisesi (1858). Soykırım öncesinde S. Mardiros adıyla anılmıştır [62].

7 hane, 33 Ermeni.

S. Asdvadzadzin kilisesi [63].

88 hane, 513 Ermeni.

S. Stepannos kilisesi (kagir). 1850’lerin ortasında cemaate bir papaz hizmet vermekteydi [64].

11 hane, 67 Ermeni.

Köyde kilise yoktu. Köyün kuzeybatısında, yarım saat uzaklıkta, kısır kadınlar için adak yeri olan S. Adom adında harabe bir şapel vardı [65].

7 hane, 53 Ermeni.

S. Tovmas kilisesi [66].

65 hane, 386 Ermeni.

S. Stepannos kilisesi (kagir). 1850’lerin ortalarında cemaate bir papaz hizmet veriyordu [67]. Köyün kuzeyinde S. Hovhannes adında harabe bir manastır vardı [68].

18 hane, 114 ermeni.

S. Vartan kilisesi (ahşap damlı) [69]: Köy adını, yakınında bulunan ve 1760’lı yıllarda Van Gölünün yükselmesi nedeniyle sular altında kalan “güzel ve ihtişamlı” S. Vartan manastırından almıştır [70].

2 hane, 14 Ermeni.

S. Sarkis kilisesi (yarı yıkık) [71].

104 hane, 637 Ermeni.

S. Stepannos kilisesi (kagir) [72].

40 hane, 232 Ermeni.

S. Kevork kilisesi (kagir) [73].

• [1] Aşkhadank haftalık gazetesi, Van, 20 Mart 1911, sayı: 10, s. 5-6 (274-275), sayı: 11 (27 Mart), s. 4-6 (289-291).
• [2] Y. Lalayan, «Վասպուրական. Նշանաւոր վանքեր» (Vaspuragan. Önemli Manastırlar), Azkakragan hantes, Tiflis, 1911, XXI Kitap, s. 100.
• [3] S. Garabedyan, Hayots Tzor (Hayots Tzor), Yerevan, RAA, 2018, s. 50.
• [4] K. Şerents, Սրբավայրեր. Տեղագրութիւն Վասպուրականի-Վանայ նահանգի գլխաւր եկեղեցեաց, վանօրէից եւ ուսումնարանաց (Kutsal Yerler. Vapuragan-Van vilayeti başlıca kiliseler, manastırlar ve eğitim kurumları topoğrafyası), Tiflis, 1902, s. 99; H. Vosgyan, Վասպուրական-Վանի վանքերը (Vaspuragan-Van Manastırları), III kısım, Viyana, Mkhitarist Matbaası, 1940, s. 748.
• [5] Vosgyan, Vaspuragan-Van Manastırları, III kısım, s. 748.
• [6] Şerents, Kutsal Mekanlar, s. 100.
• [7] a.g.ç., s. 99-100.
• [8] Y. Devgants, Ճանապարհորդութիւն Բարձր Հայք և Վասպուրական 1872-1873 թթ (Yüksek Ermenistan ve Vaspuragan’a seyahat, 1872-1873), Yerevan, Ermenistan Bilimle Akademisi Tarih Enstitüsü, 1991, s. 280.
• [9] K. Şerents (1902) manastır idaresinin eskiden beri Ankığ köyünde yaşayan ve temsilcilerinden bazılarının papaz da olduğu Der Kevorkyan adlı imanlı bir aileye teslim edildiğini aktarır. (Şerents, Kutsal Yerler, s. 99). Y. Lalayan’ın verdiği bilgilere göre ise (1910), manastırı Ankığ adında bir papaz idare ediyordu (Lalayan, Azkakragan Hantes, XXI kitap, s. 100).
• [10] Aşkhadank, 1911, no: 10, s. 5-6 (274-275): Manastır hakkında ayrıntı için bknz. Garabedyan, Hayots Tzor, s. 46-51.
• [11] Lalayan, Azkakragan Hantes, XXI kitap, s. 56; Garabedyan, Hayots Tsor, s. 77.
• [12] Şerents, Kutsal Yerler, s. 100.
• [13] Lalayan, Azkakragan Hantes, XXI kitap, s. 56; Vosgyan, Vaspuragan-Van Manastırları, III kısım, s. 757.
• [14] Lalayan, Azkakragan Hantes, XXI kitap, s. 56.
• [15] a.y. 
• [16] Şerents, Kutsal Yerler, s. 101.
• [17] a.y.:
• [18] Garabedyan,  Hayots Tzor, s. 82.
• [19] Aşkhadank, 1911, no: 11, s. 5 (290).
• [20] Garabedyan, Hayots Tzor, s. 114.
• [21] M. Mirakhoryan, Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի: Տեղագրութիւնք սարէն եւ ձորէն, հնէն եւ նորէն պիտանի գիտնոց, (Doğu Türkiye’nin Ermeni yerleşimlerine betimleyici gezi. Dağdan, taştan, eskiden ve yeniden topografik bilgiler) I. kısım, M. G. Sarıyan matbaası, 1884, s. 141:
• [22] Aşkhadank, 1911, no: 11, s. 4 (289).
• [23] Garabedyan, Hayots Tzor, s. 114. Manastır yapıları hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz. s. 118-123.
• [24] Mirakhoryan, Betimleyici yolculuk, s. 140.
• [25] Ararat, 1896, V, s. 247.
• [26] Aşkhadank 1911, no: 11, s. 4 (289).
• [27] Mirakhoryan, Betimleyici yolculuk, s. 164.
• [28] Արարատ, 1896, II, s. 88, V, s. 247:
• [29] Aşkhadank 1911, no: 11, s. 4 (289):
• [30] a.y.
• [31] Garabedyan, Hayots Tzor, s. 100; Aşkhadank 1911, թիւ 11, s. 4 (289):
• [32] Aşkhadank 1911, թիւ 11, s. 4 (289):
• [33] Devgants, Yolculuk, s. 172.
• [34] Mirakhoryan, Betimleyici seyahat, s. 165.
• [35] Şerents, Kutsal Yerler, s. 103:
• [36] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 365; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 42; Հայոց ցեղասպանութիւնը Օսմանեան Թուրքիայում։ Վերապրածների վկայություններ։ Փաստաթղթերի ժողովածու, (Osmanlı Türkiyesi’ndeki Ermeni Soykırımı: Yaşayanların Tanıklığı: Belgeler) I Cilt, Van Vilayeti, Yerevan, Ermenistan Milli Arşivi, 2012 s. 152:
• [37] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 364; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 53:
• [38] Garabedyan, Hayots Tzor, s. 55.
• [39] Aşkhadank 1911, no: 11, s. 5 (290).
• [40] Mirakhoryan, Betimleyici yolculuk, s. 160-161; Տ. Եպս. Պալեան, Հայ վանորայք, Ս. S.միածին, 2008, s. 262:
• [41] Aşkhadank 1911, թիւ 11, s. 5 (290); Garabedyan, Hayots Tzor, s. 57:
• [42] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 364; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 60:
• [43] Kale hkkında ayrıntılar için bknz. Garabedyan, Hayots Tzor, s. 63-71.
• [44] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 364; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 145 (Haradents).
• [45] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 364; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 77.
• [46] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 365; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 87-91.
• [47] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 365; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 93.
• [48] Aşkhadank 1911, no: 11, s. 5 (290); Garabedyan, Hayots Tzor, s. 93.
• [49] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 364; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 98.
• [50] Garabedyan, Hayots Tzor, s. 104; K. Badalyan, «Արևմտյան Հայաստանի պատմաժողովրդագրական նկարագիրը Մեծ եղեռնի նախօրէին. Մաս առաջին։ Վանի վիլայէթի կենտրոնական, հիւսիսային և արևելեան գաւառները», (Soykırım Öncesinde Batı Ermenistanı Tarihi Demografik Yapısı. Birinci Kısım: Van vilayeti merkez, kuzey ve doğu kazaları) Vem Dergisi, VII (XIII) yıl, no: 2 (50), Nisan-Haziran, 2015, s. 119.
• [51] Arevelyan Mamul, İzmir, 1879, Aralık, s. 364.
• [52] Mirakhoryan, Betimleyici yolculuk, I. kısım, s. 184; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 105.
• [53] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 365; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 109.
• [54] Şerents, Kutsal Yerler, s. 98; Şapel hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Garabedyan, Hayots Tzor, s. 111-113.
• [55] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 364; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 136.
• [56] Aşkhadank 1911, թիւ 11, s. 5 (290).
• [57] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 364; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 127.
• [58] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 364; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 141.
• [59] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 364; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 150.
• [60] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 364; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 158.
• [61] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 365; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 165.
• [62] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 365; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 168.
• [63] Badalyan, « Soykırım Öncesinde Batı Ermenistanı…», s. 119.
• [64] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 364; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 182.
• [65] Aşkhadank 1911, no: 11, s. 5 (290); Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 364; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 183.
• [66] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 364.
• [67] Garabedyan, Hayots Tzor, s. 173.
• [68] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 364; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 187-188.
• [69] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 365; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 188.
• [70] Mirakhoryan, Betimleyici yolculuk, I Kısım, s. 123-124; Aşkhadank 1911, no: 11, s. 5 (290); Balyan, Ermeni Manastırları, s. 262.
• [71] Garabedyan, Hayots Tzor, s. 196.
• [72] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 364; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 203-204:
• [73] Arevelyan Mamul, 1879, Aralık, s. 365; Garabedyan, Hayots Tzor, s. 207.