Adana’nın Alman Askeri Haritası, 1918

Yazar: Joseph Rustom, 30/11/2021 (Güncelleme 30/11/2021) - Çeviren: Arlet İncidüzen

Bu Adana haritası, şehrin morfolojisini tasvir edip, ana anıtların yerlerini tespit etmeyi ve sonuç olarak I. Dünya Savaşı sonrasında buradaki Osmanlı Ermeni yaşamını yeniden kurmayı amaçlıyor. Alman ordusu tarafından Ağustos 1918’de oluşturulmuş bu harita [1] günümüzde Berlin Teknik Üniversitesi Mimarlık Müzesi’nde, Alman mimar ve şehir plancısı Hermann Jansen (1869-1945) koleksiyonunda bulunmaktadır. [2] 1928’de Ankara nazım plan yarışmasını kazanan Jansen, aralarında Adana, Mersin ve Tarsus’un da bulunduğu diğer birçok Türk şehrinin nazım planını hazırlamakla görevlendirilmiştir. [3] Jansen, Adana kent projesini geliştirmek için muhtemelen bu Alman haritasını kullanmıştır.

Müttefik birliklerinin (İngiliz ve Fransız) 1919 yılı Kasım ayının sonunda Adana’ya girişinden birkaç ay önce Alman ordusu tarafından çizilen harita ayrıntılı bir topografyayla, eski şehir merkezinin kentsel dokusunu, mahalle adlarını, spot yükseltileri, büyük binalar ve girişleri ile ana duvarları detaylıca belirtmektedir. Örneğin kuzeyde yeni tren istasyonu ve onu merkeze bağlayan tamamlanmamış bir cadde, bugünkü Ziyapaşa Bulvarı, gibi yeni projeler de görülebilir. İlginçtir ki harita Almanlar tarafından oluşturulmuş olmasına rağmen, haritanın dili büyük ihtimalle Osmanlı subaylarının okuyabilmesi için dönemin yaygın yabancı dili olan Fransızca’dır.

Şehirdeki Ermeni yaşamı, başlıca Ermeni anıtlarının konumları ve haritaların genellikle Ermeni mahalleleri olarak gösterdiği verilerle sınırlandırılamaz. Bununla birlikte, Adana’daki Ermeni varlığı, şehrin ana doğu-batı ekseni ve eski decumanus maximus olan Ters Kapı’da yoğunlaşmış görünüyor: [4] Ters Kapı’nın kuzeyinde Bab Tarsus, Saçlı-Hamid, Hacı-Hamid ve Kantaran mahalleleri ile bunun güneyindeki Çırak, Durmuş-Fakir ve Kara-Soku mahallelerinde. Mermerli mahallesinde ve eski tren istasyonunun doğusundaki İcadiye mahallesinde de küçük bir Ermeni nüfusunun varlığı görülüyor. Bu mahallelere ek olarak, haritada Ermenilere ait çeşitli araziler, fabrikalar ve bir mezarlık gösterilmiş. Burada belirtilmemiş olsa da yeni tren istasyonunun kuzeyindeki başta üzüm bağları olmak üzere birçok tarım arazisi ve yeni demiryolunun güneyinde Ceyhan Nehri’nin karşısındaki buğday tarlaları da Ermenilere aitti. Ermeniler tarafından Hay Küğ olarak adlandırılan ve bazı Osmanlı haritalarında Gâvur Köy olarak geçen yer bir sayfiyeydi. Yukarıda belirtilen Ermeni mahallelerinin ve tarım arazilerinin yerleri 1920’de Fransız ordusu tarafından Kilikya işgali sırasında çizilmiş bir Adana haritasında da yer almaktadır. [5] Aynı yerler ve yukarıda belirtilen mahallelere ek olarak: (i) şehrin kuzey batısında, Kuru-Köprü ve Takır -Kulpu -her ikisi de Mermerli civarında- Yeni mahallenin bir parçası, şehrin Rum mahallesi Han-Ğurbi ve Çınarlı ile ve (ii) Ters Kapı’nın güneyinde ve çarşının güneybatısında, Ali-Dede, Sarı-Takub ve Eski-Hamam mahalleleri aynı zamanda 1909 katliamı sırasında yakılan mahallelere de tekabül ediyor [6]. Bazı yanmış mahalleler, örneğin Takır-Kulpu mahallesinin batı kısmı gibi haritada hâlâ boş araziler olarak görünüyor.

Harita, Alman ordusu haritasında temsil edilen kentsel morfoloji ve toponimiye sadık kalırken, 1915 öncesi yapılı çevreyi daha iyi resmetmek için iki tür değişiklik içermektedir. Birincisi, 1915’ten sonra yeni bir işlev verilen yapıların adları, 1915 öncesi işlevlerine geri döndürülmüştür. Nitekim şehrin Ermeni nüfusunun tehcirinden sonra Ermeni kilise ve kurumları, Türk okullarının yanı sıra askeri depo ve hastanelere dönüştürülmüştür. Orijinal işlevleri, I. Dünya Savaşı’nın sonunda, Kasım 1918 ile Ocak 1922 arasında Fransızların Kilikya işgali sırasında kısa bir süreliğine yeniden tesis edilmiştir. [7] Haritada “Dépot militaire (Anc. Église Arménienne)”, “Surp Asdvadzadzin Ermeni Kilisesi”, “Hôpital Militaire (Anc. Collège Américain)”, “Amerikan Koleji”, “École Soultanié (Anc. École des Soeurs)”, “Katolik Rahibe Okulu ve Hastanesi” ve “Hôpital Militaire (Anc. Ecole des P. Jésuites)”den “Cizvit Okulu” olarak değiştirilmiştir. Değiştirilen isimler yıldızla işaretlenmiştir. İkinci olarak, haritaya, mevcut diğer çağdaş haritalar ve tarihi fotoğraflar kullanılarak birkaç bina eklenmiştir. Aşağıda belirtilen bu yerler de yine harita üzerinde yıldızla işaretlenmiştir: “Surp Boğos Ermeni Katolik Kilisesi”, “Surp Istepannos Ermeni Kilisesi” “Apkar/Aramyan Okulu”, “Şahbazyan Deposu”, “Ermeni Oteli”, “Orosdi Back (bonmarşe)”, “Palace Oteli”, “Osmanlı Bankası”, “Deutsche Bank” ve “Borsa.”

Haritanın titizlikle kopyalanması için Rita Saade’ye, renklendirme için Silvina Der-Meguerditchian’a ve toponiminin Türkçe dilindeki düzeltme okuması için Deniz T. Kılınçoğlu’na teşekkür ederim.

1. [1] Ağustos 1918’de Adana’da (?) & E. Wettstein tarafından gerçekleştirilmiş ve Baş Mühendis Wintzler (?) tarafından onaylanmış ölçüm. Haritanın ölçeği: 1:1000. 
2. [2] Berlin Teknik Üniversitesi, Mimarlık Müzesi. Envanter no: 23370’dan 23381’e. 
3. [3] Duygu Saban, “Hermann Jansen’s Planning Principles and his Urban Legacy in Adana”, METU Journal of the Faculty of Architecture, (26:2), 2009, s. 45-67. 
4. [4] Roma şehrinin doğu-batı yönlü ana yolu. 
5. [5] Croquis d’Adana. 18 January 1920. Service historique de la Défense, previously Service historique de l’Armée de terre. SHAT 4H 231 / d1.
6. [6] Yanan mahallelerin haritası için, bkz. Püzant Yeğyayan, Adanayi Hayots Badmutyun [Adana Ermenileri Tarihi], Compatriotic Union of the Armenians of Adana, Antilyas, 1970, s. 272.
7. [7] Bkz. Vahé Tachjian, La France en Cilicie et en Haute-Mésopotamie. Aux confins de la Turquie, de la Syrie et de l’Irak (1919-1933), Éditions Karthala, Paris, 2004.