Şirvan Kazası – Demografi

1898’de Şirvan’a giden ve kazadaki dört küçük mezra dışında bütün Hıristiyan köylerini ziyaret eden Bitlis’teki İngiliz Konsolos Yardımcısı James Henry Monahan Şirvan’ı, “dağlar arasında oldukça açık iki ovası” bulunan ve “çok az şarap ve rakı üretiliyor olmasına rağmen asmalarıyla ünlü” dağlık bir bölge olarak tanımlamıştır. Kazanın güney yarısında nar ve incir ağaçları, tamamında ise ceviz ve armut ağaçları boldur.” [5] 1878’de Batı Ermenistan’a giden Ermeni halkbilimci Arisdages Tevkants, “Şirvan’da en iyi kalite altın madeni bulunmakta ve yerliler gereksiz sıkıntılardan kaçınmak için varlığını hükümetten gizlemekte” diye yazmıştır. [6] 1901’de Kürdistan’ın dağlık bölgelerini ve “Van Gölü’nün kuzeyindeki geniş Ermeni platosunu” ziyaret eden İngiliz Binbaşı Francis Richard Maunsell, Şirvan’da “kullanılmayan eski altın madenleri olduğu” konusunda hemfikirdir. [7]

Monahan, “baş köy Küfra […] ve büyük bir köy olan Minar dışında, karma yani hem Hıristiyanların hem de Müslümanların yaşadığı köyler yoktu” diye aktarır ve “Şirvan’ın tamamında hiç Hıristiyan okulu olmadığını ve Müslüman okullarının ise Kuran öğreten çok küçük okullardan başka bir şey olmadıklarını” sözlerine ekler. İngiliz Konsolos Yardımcısı, Bitlis vilayetinin Siirt [Sığerd] sancağının dışındaki yerel nüfusun genel olarak “herhangi bir kesimden daha cahil ve geri kalmış” olduğunu kaydetmiştir. [8]

On dokuzuncu yüzyılın büyük bir bölümünde Şirvan Ermenileri ve Süryanileri, yerel yönetimler tarafından kendilerine dayatılan baskıcı bir iltizam sisteminin kurbanı oldular. Bu iki Hıristiyan etnik grup, hem yerel Kürt aşiret reisleri hem de yağmacı Kürt göçebeler tarafından daha fazla tahakküm altına alındı. Bu acılara dayanacak gücü kalmayan birçok Ermeni ve Süryani köylü, ülkenin başka yerlerinde iş aramak için evlerini ve köylerini terk ediyor, uzun süreli veya kalıcı olarak göç ediyorlardı. Görünüşe göre 1880’lerden önce zaten oldukça fazla olan göç hareketi, nüfus artışı üzerinde olumsuz bir etkiye sahipti. Yerliler oradan geçen gezginlere yörenin daha kalabalık ve toprakların daha verimli olduğu görkemli geçmişine dair hikâyeler anlatmışlardır. [9]

Kasım 1895’te Şirvan, “vilayetteki, belki de en kötü yağma ve zorla Müslümanlaştırılma [Ermenilerin ve Süryanilerin] girişimlerinden birine sahne oldu.” Monahan, Kürtler tarafından Ermeni ve Süryanilere karşı gerçekleştirilen mezalimlere ışık tutabilecek bilgiler toplamak için bölgeyi ziyarette ettiği sırada bunların “neredeyse tamamı yeniden Hristiyanlığa dönmüştü.” [10] Yağma ve zorla din değiştirme eylemlerine, Şirvan’ın Ermeni nüfusunu küçülten katliamlar eşlik etti. Monahan, 151 Ermeni erkek ve 18 kadının öldürüldüğünü bildirdi. [11] Anlaşılan Şirvan’da yaşayan Ermenilerin ve Ortodoks Süryanilerin zorla İslamlaştırılması Hamidiye katliamları boyunca devam etmiş ve 1897 gibi geç bir tarihte gerçekleştiği rapor edilmiştir. [12] Kévorkian & Paboudjian’a (1992) göre, Derzni, Daraban, Minar köyleri ve Matar’ın (aşağıdaki köy listesine bakınız) Ermeni nüfusu 1895-1896 katliamları sırasında boşaltılmıştır. [13]

Eski, terk edilmiş madenlerin ve tuzlaların yakınında yer alan Küfra, “tozlu bir taşra köyü” [14], diğer adıyla Şirvan-kale ise, Kürt, Süryani ve Ermenilerden oluşan karma nüfusuyla olan kazanın [15] idari merkeziydi. İrlandalı bir subay ve diplomat olan Teğmen Justin Shiel, 1836 yazında Siirt’e yaptığı bir yolculuk sırasında Küfra’nın (bkz. Shiel’in metninde Şirvan başlığı) “yaklaşık 200 haneli gelişen bir köy” olduğunu bildirmiştir. [16] Fransız coğrafyacı Vital Cuinet, 1891’de Küfra’dan sadece 130 hanesi olan “küçük bir kasaba” olarak bahseder. Monahan, 1898’de Küfra’da 4’ü Ermeni ve 13’ü Ortodoks Süryani olmak üzere 17’si Hıristiyan, 50 hane olduğunu tahmin etmektedir. İstanbul Ermeni Patrikhanesi Siirt Piskoposluğu, 1902 yılında köyde 5 Ermeni, 12 Süryani ve 50 Müslüman hane kaydetmiştir. 1913-1914 yıllarında İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından yapılan nüfus sayımı, Küfra’yı 1 Ermeni, 39 Nasturi Süryani ve 40 Kürt olmak üzere 80 hanelik bir köy olarak tanımlamıştır.

Monahan, Küfra’daki antik hamam ve pazar yeri kalıntılarının “köyün bir zamanlar önemli bir kasaba olduğunu” gösterdiğini öne sürmüştür. [17] Köyün eski bir kalenin kalıntılarını içerdiği bildirilmiştir. [18] 1898 ve 1899 yıllarında bir araştırma gezisi için Batı Ermenistan’a giden Alman oryantalist ve tarihçi Carl Friedrich Lehmann-Haupt, Küfra’nın (bkz. Lehmann-Haupt’ın metninde Küfrä) “ovalık bir mevkide yüksek kayalık bir koni üzerinde [duran] bir köy ve kale (Almanca, Dorf und Schloß) olduğu konusunda hemfikirdir.” [19]

Bununla birlikte, Orta Çağ’ın sonlarından on sekizinci yüzyılın sonlarına kadar, Şirvan’daki en kalabalık ve canlı yerleşim, aynı zamanda Zrekhan veya Zeregan (Türkçe’de Zerki) olarak da adlandırılan Zrekan, aynı adı taşıyan beyliğin ana şehri ve daha sonra nahiye adı verilen bir köy grubuydu. Veri kaynaklarında Deyrazinar veya Deyr Azinar olarak da geçen bu kasabada 18. yüzyılın sonları ve 19. yüzyılın başlarında 700 haneyle ağırlıklı bir Ermeni nüfusa sahipti. Kasabanın biraz kuzeyinde, bir manastır kalıntılarını barındıran eski bir harap kale duruyordu. On dokuzuncu yüzyılın ortalarında, Zrekan yıkıldı ve terk edildi ve yerine, görünüşe göre adını Deyrazinar’dan almış Derzni mezrası (aşağıdaki köy listesine bakınız) ortaya çıktı. [20] Zrekan köy grubundaki daha önce Ermeni nüfuslu Bemla [Geçit], Gundik (Gundo) [Gündoğdu], Nerban (Nerpan) [Obalı], Havel (Havelanc) [Çınarlı], Reçle [Tanrıyar] Reçlai [şimdiki adı bilinmiyor], Haronk [şimdiki adı bilinmiyor] gibi birkaç köy ve diğerleri de söz konusu dönemde yok edildi ve terk edildi. [21]

Beşinci ve altıncı yüzyıllarda, Pers İmparatorluğu’nu yöneten Sasani hanedanlığının, Ermeni Apostolik Kilisesi’ne karşı uyguladığı ayrımcı dini uygulamalar nedeniyle Büyük Ermenistan’ın birkaç güney ve güneybatı Gavar’ında [vilayet] Ermeniler Nasturi Hıristiyanlığına dönmüştü. On dokuzuncu yüzyılın sonuna gelindiğinde, Şirvan’a nadiren yolu düşen (aslında, Monahan’ın da belirttiği gibi, “kazanın çoğu, daha önce hiçbir Avrupalı tarafından ziyaret edilmemiş” gibi görünüyordu) gezginlerin Ermeni Nasturi haneleri içeren birkaç yerleşim yerine rastlaması şaşırtıcı bir durum değildi [22]. Şirvan ayrıca çok sayıda Ermenice konuşan Nasturi Süryanisine de ev sahipliği yapıyordu. Bunlar daha çok Bitlis vilayetindeki Khizan (Hizan) kazasına bitişik Erun köy grubundaki Avav, Potki, Gındzik, Derik, Halındze [Bardacık], Saaz [Yelkıran], Serus ve birkaç yerde daha yoğunlaşmıştı (bkz. aşağıdaki köy listesi). [23]

Orta Çağ’ın sonlarına kadar, Ermeniler ve Ermenice konuşan Süryaniler, Şirvan nüfusunun büyük bir bölümünü oluşturuyordu; bu, kazadaki yer adlarının çoğunun benzersiz etnik çağrışımlar taşıması gerçeğiyle örneklendirilebilir. [24] Bununla birlikte, 19. yüzyılın sonlarında Şirvan, büyük ölçüde Kürt nüfuslu bir ilçe haline geldi. O zamana kadar oldukça az sayıda Kürt grubu yerleşik hale gelmiş ve yıl boyunca kazadaki çeşitli köylerde ikamet ederken, ayrıca Şirvan yazları yüksek dağ çayırlarını kullanan ve dışarıdaki alçak bölgelerde kışı geçiren birçok göçebe Kürt aşiretinin de gözdesiydi.

Köyün Hıristiyan nüfusunun bir kısmı da Ortodoks Süryani’ydi. Bu Süryanilerin bir kesimi Ermenice konuştukları için, etnik kökenleri dönemin Ermeni kaynaklarında her zaman belirtilmemiştir. [25] İrlandalı coğrafyacı Henry Lynch’in 1890’ların sonlarında kısa süreli Bitlis ziyareti sırasında tanıştığı Süryani bir rahip, “bazı Süryanilerin göç ettiği lakin daha büyük bir kısmının Ermenileştiği” fikrindeydi. Lynch, “sadık mütebakinin herhangi bir Süryanice lehçesini dışlayarak neden Ermenice konuştuğunu” sorduğunda, rahip “çünkü bu diyar Hayasdan [Ermenistan]” diye yanıtladı. Siirt Sancağında, çoğunlukla Siirt ve Şirvan kazalarında 1500 kadar Süryani yaşadığını da sözlerine ekledi. [26]

Bitlis kasabasının güneyine uzanan, gerçek Şirvan topraklarını ve birkaç civar bölgeyi kapsayan, Türkçede hükümet adı verilen özerk bir prenslik vardı. [27] Cuinet, 1891’de toplam 207 yerleşim yeri olduğunu ve 14.168 kişinin 9.655’inin çoğunlukla Kürt Müslüman, 4.113’ünün Ermeni ve 400’ünün Ortodoks Süryani olduğunu bildirdi. [28] 1904’te yayınlanan bir istatistik broşüründe, Rus Genelkurmay Albay Vladimir Mayewski, Cuinet’in verdiği rakamları hatalı bularak Ermenilerin Şirvan’daki toplam nüfusun yüzde 29’unu oluşturduğunu belirterek, 1890’ların sonlarında ziyaret ettiği 25 köyden sadece ikisinin Ermeni köyü olduğunu belirtmiştir. Ancak Mayewski, yalnızca kazanın batı kesiminde yer alan yerleşimleri ziyaret edebildiğini de sözlerine eklemiştir. [29] Arap harfleriyle yayınlanan “Memâlik-i Mahrûse-i Şâhâneye Mahsûs Mükemmel ve Mufassâl Atlas” başlıklı yirminci yüzyılın başlarından kalma Osmanlı atlasında, 1907’de Şirvan Merkez’de (Şirvan Merkez) ve atlasta Menar, Hasras ve İskanbo adlarıyla geçen kazanın üç nahiyesinde toplam 160 yerleşim saymaktadır. [30]

Ararat, 1895 yılındaki Hamidiye katliamları sırasında Şirvan Ermenilerinin öldürülmesi ve zorla Müslümanlaştırılmasına ilişkin bir başyazısında, ilçede 20 Ermeni yerleşimi olduğunu öne sürmüştür. [31] Monahan’a göre, Şirvan’ın çoğu altı hane veya daha az haneden oluşan yaklaşık 200 köyü vardı. Bunlardan sadece 28’i Hıristiyan, 10’u Ermeni ve 18’i Ortodoks Süryani’ydi fakat Kürt nüfus çok daha büyüktü. Osmanlı hükümetinin Bitlis vilayeti salnamesi Monahan’ın seyahat raporundan dört yıl önce yayınlanmıştı ve nüfusu 13.420 Müslüman ve 2.307 Hıristiyan şeklinde gösteriyordu. İngiliz Konsolos Yardımcısının hesaplamasına göre, genellikle hep 4.000 nüfusla gösterilen kazada “hane başına ortalamaaltı kişiyle 3.048 Hıristiyan ve üç göçebe [Kürt] kabilesi Mehmediyan, Usturikan ve Dimili dahil olmak üzere dört kat daha fazla Müslüman” yaşamaktaydı. [32]

Bununla birlikte çeşitli birincil kaynaklar benzer kırsal alanlardaki ortalama hane büyüklüğünün neredeyse kesinlikle altıdan büyük olduğunu göstermektedir. Osmanlı İmparatorluğu’nun önemli bir etnik Ermeni nüfusuna sahip olan doğu vilayetlerinde bu kaynaklar ortalama hane halkı büyüklüğüne göre farklılık gösterdiğinden, bu çalışmada da 1860’larda ve 1870’lerde Patrikhane Komiseri olan Piskopos Vahan Der-Minasyan (Bardizagtsi) gibi, kırsal alanlarda hane başına ortalama üye sayısı olarak sekiz kişi kullanılacaktır. [33] Bununla birlikte, Mayewski’nin önerdiği gibi, Bitlis vilayeti için köy başına ortalama hane sayısı olarak ise yirmi kullanılacaktır. [34]

Kasım 1895’te [35] Hamidiye katliamları sırasında Atmanikan, Motikan ve Dimbilan aşiretlerinden Kürtlerin saldırıları, Şirvan’ın Ermeni ve Süryani nüfusuna ağır bir darbe vurdu. Maruz kaldıkları sistematik ve kapsamlı yağma, onları üretim araçlarından mahrum bırakmıştı. Sonuç olarak, açlık, erzak güvensizliği ve ayrıca ağır vergileri ödeyememe gibi şartlar, 1895 yılı boyunca ve sonrasında birçok Ermeni ve Süryani’yi anavatanlarından kaçmaya zorladı. Bir tahmine göre, ilçedeki 22 Hıristiyan köyünün yüzde 50’den fazlası nüfusu kaçmıştı. 1895 katliamları, bir zamanlar etnik çeşitliliği ve kültürel zenginliği olan Şirvan’ın Kürtleştirilmesinde yeni, yoğunlukla tek etnik unsurlu, demografik bir doku kazandığı önemli ama çoğu zaman belirtilmeyen bir aşama oluşturmuştur. [36]

19. yüzyılın sonlarında Bitlis vilayetinin idari yapısına göre Şirvan, 1896 yılına kadar Zrekan (Zerki) nahiyesine sahipken 1897’den itibaren kaza üç nahiyeden oluşmaktadır. [37] 1900’de Püragın’daki bir başyazıda Şirvan’da 3.000 Ermeni nüfus olduğu belirtilmektedir. [38] 1910’da Azadamard’daki bir başyazı, Şirvan Merkez’de 39, Minar’da 39, Hasras’ta 40 ve Sıgambo’da 42 köy bildirdi (son üçü Osmanlıca “Memâlik-i Mahrûse-i Şâhâneye Mahsûs Mükemmel ve Mufassâl Atlas’ında belirtildiği gibi Menar, Hasras ve İskanbo’ya karşılık gelen nahiyelerdir). [39] Mayewski ve Partizaktsi’nin önerdiği köy başına düşen hane ve ortalama hane nüfusu sayıları uygulanırsa toplam nüfus 3.200 hane veya 25.600 kişidir.

Birinci Dünya Savaşı arifesinde Şirvan, Kürtler, Ermeniler ve Süryanilerden oluşan karma bir nüfusa sahipti. 1913-1914 yıllarında yapılan Patrikhane nüfus sayımında Ermeni nüfuslu köylerin sayısı 15 (Küfra’da bir Ermeni hanesi dahil) ve hane sayısı 173’tür. Nüfus Küfra’da bir hanede ve Gondegizan’da Ermenice konuşan birkaç Nasturi Süryani hanesinde oturanların oranı (aşağıdaki köy listesine bakınız) belirtilmeden 1.683 kişi olarak verilmiştir. [40] Anlaşılan Kévorkian & Paboudjian, kendilerine sunulan güncel Patrikhane nüfus sayımı verilerini kullanarak, 1914’te köy sayısını 19, Ermeni nüfusun sayısını ise 317 hanede yaşayan 2.853 kişi olarak belirlemiştir. [41]

Osmanlı Devleti’nin savaştan önce yaptığı bir nüfus sayımına göre Şirvan’daki Müslümanların sayısı 15.181, Ermeniler 1.169, Süryaniler ise 1.109’du. [42] Bir Türk arşiv belgeleri koleksiyonunda bulunan başka bir Osmanlı kaynağı, 1915’te Şirvan’da yaşayan ve kaynağın güney vilayetlerindeki çöllere zorunlu tehcir olarak adlandırmayı tercih ettiği “yer değiştirilip nakledilecek” Ermeni sayısını, 1144 olarak kaydetmiştir. [43] Genelkurmay Başkanlığı tarafından yayınlanan bu defterler, Osmanlı hükümetinin 31 Mayıs 1915 tarihli (326758/270 sayılı KHK) cephe hattına yakın bölgelerde ikamet eden Ermenilerin “tehcir ve zorunlu göç”ünün karara bağlamasından sonra hazırlanmıştır. Yetkililerin görüşüne göre, Ermeniler “Osmanlı sınırlarını düşman kuvvetlerine karşı savunmayı taahhüt eden Osmanlı ordusu birliklerinin hareketlerini tehlikeye atıyorlardı.” [44] Şirvan’ın Ermeni köylülerinin ordu birliklerinin hareketlerini “tehlikeye atmak” gibi bir niyetleri olmamasına rağmen, çoğu ortadan kaybolmuş ve akıbetleri meçhul kalmıştır. Soykırım sırasında çoğunun öldürülmekten ve ölüm yürüyüşlerinden kurtulduğunu hayal etmek zor. Şirvan’ın dört bir yanındaki köylerde yaşayan ve Siirt sancağında 5.000 Süryani’nin toplam nüfusunun bir bölümünü temsil eden hem Katolik hem de Ortodoks Süryaniler, Ermenilerle aynı muameleyi gördüler. [45]

Doğrulanmayan raporlara göre, Avav, Avin, Cuma, Gındzik, Halındze, Nebayn, Serus, Sermet ve Siserk’te yaşayan toplam Ermeni sayısından (aşağıdaki köy listesine bakınız), çoğu kadın ve çocuklardan oluşan sadece 90 köylü hayatta kaldı. Bu durum, Soykırım sırasında Şirvan’ın diğer Ermeni nüfuslu bölgelerinin çoğu için tipik gibi görünüyor. Osmanlı’nın katliamından kurtulma şansına sahip olan Şirvanlı Ermeniler, Hizan’a kaçtılar ve 1915 yazında İran’ın Salmast (Salmas) ilçesindeki köylere yerleştiler. Ancak Mayıs 1918’de İran’dan kaçmak ve İngiliz kontrolündeki Mezopotamya’ya (Irak) göç etmek zorunda kaldılar. Mezopotamya Ermeni Yardım Komitesi tarafından Ağustos 1919’da Bağdat’ın hemen kuzeydoğusunda bulunan ve Irak’a sığınan Ermenilerin tutulduğu Bakuba’daki çadır kampında yapılan bir mülteci sayımı, Şirvan’ın Avin, Gorinan, Derik, Sermet ve mkhor köylerinden 85 Ermeni tespit etmiştir. [46]

Bu çalışma için 37 yıllık ya da 1878’den 1915’e kadar olan bir dönemi kapsayan çeşitli Ermeni kaynakları kullanılmıştır. Bu çeşitli kaynaklar birbiriyle tutarsız ve çoğu zaman çelişkili demografik veriler sağladığından, Şirvan’ın tam yaklaşık Ermeni nüfus büyüklüğünü belirlemek gerçekçi görünmemektedir. Büyük veri tutarsızlıkları nedeniyle böyle bir girişimde bulunmak da yersizdir. Bu çalışmada yararlanılan kaynaklar yayımlanma tarihlerine göre aşağıda sıralanmıştır: Datevos Hagopyan, Istepan Melik-Bakhışyan ve Hovhannes Parseğyan, “Dictionary of Toponymy of Armenia and Adjacent Territories”in yazarları, Amasuni Virapyan, [47] ve Tiflis’te, yayınlanan Artzakank tarafından düzenlenen belge koleksiyonundaki çeşitli soykırımdan kurtulanların tanıklıkları, her ikisi de İstanbul’da yayınlanan Püragın ve Azadamard’ın ek verileri.

1. Arisdages Tevkants’ın 1878’de yayınladığı seyahat raporu;
2. James Henry Monahan’ın on dokuzuncu yüzyılın sonlarında Şirvan için mevcut birkaç kaynaktan birini temsil eden 1898 seyahat rapor ;
3. 1902 yılında Siirt Piskoposluğu tarafından hazırlanan İstatistik Raporu;
4. Kévorkian & Paboudjian’da (1992) yayınlanmış 1913-1914 İstanbul Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımı rakamları;
5. Ermeni istatistikçi A-Do (Hovhannes Der-Mardirosyan) tarafından 1912 yılında yazılan broşür ve
6. yazar Teotig (Teotoros Lapçinciyan) tarafından derlenmiş Ermeni din adamlarının soykırım sırasında çektikleri acıları anlatan kitap

Bu çalışma için kullanılan ilk birincil anlatımda Tevkants, 1878’de Şirvan’da tamamı Ermeni nüfuslu dokuz köy ve etnik olarak karışık nüfusa sahip dört köy bildirmiştir. Bu yerleşimlerdeki toplam Ermeni sayısının 1.569 olduğunu öne sürmüştür. Ancak, seyahat raporunun başka yerlerinde bulunan köy nüfuslarının dağılımına göre sakinlerinin sayısı hesaplanırsa, Ermenilerin sayısı toplamda 1.622 olacaktır. [48]

“Namag Sığerdits” (Siirt’ten Bir Mektup) makalesinin anonim yazarı, 1882’de Şirvan’da 116 köy veya 14.092 kişi olduğunu, bunların 1.569’unun dokuz köyde yaşayan Ermeni, 11.590’ının Kürt ve 933’ünün Süryani olduğunu ileri sürdü. [49] 1892 Osmanlı salnamesine göre Bitlis vilayetinin nüfusu 15.729, bunların 13.420’si Müslüman, 1.438’i Süryani, 109 Kıpti ve sadece 760 Ermeni’ydi. [50] Bu son rakam muhtemelen düşüktür. Vladimir Mayewski tarafından 1904’te yayınlanan, Van ve Bitlis vilayetlerindeki hane sayılarını ya 1890’dan 1897’ye ya da 1899’a kadar kapsayan istatistiksel çalışmada [51] Rus Albay, toplam nüfusu 4.524’ü Ermeni, 10.620’si Kürt ve 440’ı Ortodoks Süryani olmak üzere 15.584’e çıkarmıştır. [52] Siirt Piskoposluğu tarafından hazırlanan 1902 İstatistik Raporu, 1895’ten önce 155 hane içeren 13 Ermeni yerleşim yeri ve hane sayısı belirtilmeyen 15 ek yerleşim yeri tespit etmiştir. [53] Bu, 1902’den önce Şirvan’da Ermeni yerleşim birimlerinin sayısını 28 yapmaktadır.

Soykırımdan hemen önceki yıllarda A-Do, 340 hane Ermeni içeren 14 köy tespit etmiştir. Bu, Ermeni nüfusunu yaklaşık 2.380’e çıkarmaktır. A-Do, Ahtamar Katolikosluğu [54] tarafından yayınlanan ve görünüşe göre hane sayımı içeren bir bültenden elde ettiği verileri aktarmıştır. [55] Teotig, 1914’te dokuz Ermeni yerleşim yeri veya 120 hane bildirmiştir. [56] Bu, nüfusun 960 olduğu anlamına gelir. Dikkat çekici bir şekilde, Teotig en düşük Ermeni nüfusunu bildirmiştir. Aktardığı sayı, başka hiçbir Ermeni kaynağı tarafından desteklenmemekte ve kuşkusuz hafife alınmaktadır. Teotig’in istatistiklerinin altında yatan nedenler belirsizliğini korumaktadır.

Aşağıda, veri kaynakları tarafından büyük ölçüde Ermenilerin yaşadığı veya çok sayıda Ermeni hanesi olduğu veya daha önce Ermenilerin yaşadığı Şirvan’daki yerleşim yerleri, parantez içinde günümüzdeki Türkçe isimleriyle birlikte listelenmiştir. Belirsiz bir şekilde belirlenmiş ilçe sınırları nedeniyle, diğer veri kaynaklarına göre Siirt Piskoposluğu’nun köy listesindeki birkaç yer, büyük olasılıkla Bitlis sancağındaki Hizan ve Gyozaldara kazalarının bir bölümünü oluşturuyordu. Siirt Piskoposluğu tarafından eskiden Ermenilerin yaşadığı köyler olarak bildirilen, Sifor, Sok, Sap, Halındze ve diğer birkaç yer gibi bu yerler, 1902’de yok edilmiş ve terk edilmiş haldedir. Tipik olarak daha büyük köylerin yakınında yer alan mezraların mevcut adlarının tanımlanmasının mümkün olmadığı durumlarda, köşeli parantez içinde yörenin hangi köyün mezrası olduğunu belirtecektir.

Avav, Havav, Havu [Gürgencik]

38° 8’41.62”K, 42°16’4.98”D

Siirt Piskoposluğu verileri: 10 hane, Hagopyan ve diğerleri bu köyü 1895’teki katliamlardan etkilenen Ermeni nüfuslu bir yerleşim yeri olarak listelemiştir. Avar adında farklı bir yerleşim daha yoksa Monahan, Avav’dan sözde Avar olarak bahseder ve yerleşimde Ermeni ve Süryani karışık 36 haneden bahseder.

Avin, Havin, Hıviyn [Kayalı]

38° 9’16.92”K, 42°13’53.77”D

Tevkants’a göre: 162 nüfuslu, Hagopyan ve diğerleri: 19. yüzyılın ortalarında 20 hane, Siirt Piskoposluğu verileri: 1895’te 15 hane ki katliamlardan önce nüfus daha yüksekti.

Baytarun, Beytarun, Beyt Harun, Peyt-Harun [İkizler]

38° 3’54.38”K, 41°55’38.16”D

Siirt Piskoposluğu verileri: 1895’te 10 hane (eski, belirsiz bir dönemde hane sayısı 100’den fazla), Patrikhane verileri: 4 hane veya 35 kişi , Teotig: 3 hane.

Berk, Birke, Birkheh, Perk, Perg, Pırke, Perke, Birki [Yatağan]

37°58’48.21”K, 42° 8’58.49”D

Monahan, Birkeh olarak bahsettiği köyü, 1895 yılında 14 hanesi olan lakin ziyareti sırasında sadece 6 hanesi kalmış “küçük bir Ermeni köyü” olarak tanımlamıştır; Siirt Piskoposluğu verileri: 8 hane (1895 öncesi 25 hane), Hagopyan ve diğerleri: 20. yüzyılın başlarında 13 hane, A-Do: 13 hane, Patrikhane verileri: 5 hane veya 46 kişi.

Daraban, Derraban, Darabani, Darabun, Terrapan, Tarap, Direban, Deraba, Direbun [Dokuzçavuş]

38° 4’31.77”K, 41°50’38.57”D

Siirt Piskoposluğu verileri: 1895’te 10 hane.

Deravel, Deravil, Derbal, Derhavil, Teravel [şimdiki adı bilinmiyor, muhtemelen Yarımtepe’nin bir mezrası ]

38° 4’47.24”K, 42°13’1.48”D

Hagopyan ve diğerleri: 1909’da 30 hane, A-Do: 30 hane; Patrikhane verileri: 22 hane veya 198 kişi.

Derik, Derek, Terek, Tereg, Dirik , Eruni, Irun [muhtemelen Kayahisar]

38° 9’27.84”K, 42°13’35.86”D

Eroun köy grubundaki bir yerleşim yeri olan bu Derik köyü, aşağıdaki Şirvan Merkez’deki aynı adı taşıyan köyle karıştırılmamalıdır. Okuyucuların ikisini ayırt etmesine yardımcı olmak için: bu Derik köyünde yirminci yüzyılın başına kadar Surp Eçmiadzin Kilisesi olarak da bilinen yıkık Surp Vartavar Kilisesi bulunduğu bildiriliyor. [57]

Monahan, Direk olarak bahsettiği köyü 4 Ermeni hanesinden oluşan “zavallı küçük bir mezra” olarak tanımlamış; Siirt Piskoposluğu verileri: 1895’te 8 hane (eski belirsiz bir dönemde 40- 50 hane); Hagopyan ve diğerleri bu köyü Ermeni nüfuslu bir yer olarak sıralamıştır; A-Do: 15 hane, Patrikhane verileri: 6 hane veya 53 kişi; Teotig: 7 hane.

Derik, Derek, Terek, Tereg, Dirik [muhtemelen Söbetaş]

37°59’42.60”K, 42° 9’0.45”D

Şirvan Merkez’de bulunan bu Derik köyü, yukarıdaki Erun köy grubundaki eşsesli yerleşimle karıştırılmamalıdır. Okurun ikisini ayırt etmesine yardımcı olmak için: bu Derik köyünde Surp Yeğişe Kilisesi’nin bulunduğu bildiriliyor.

Derzni, Derzen, Derzin, Derzini, Tarzen, Terzen, Terzin, Deyr Zin, Zırekan, Zirkan [Adakale]

38° 7’50.89”K, 41°52’18.45”D

Monahan, Dersen olarak bahsettiği köyü, 1895’ten önce birinde 13 Ermeni ve 9 Kürt hanesi bulunan üç mahalleden oluşan “bir zamanlar büyük bir yer gibi görünen” bir yerleşim yeri olarak nitelendirmiştir; Hagopyan ve diğerleri: 1880’lerde 20 hane, Siirt Piskoposluğu verileri: 1895’te 20 hane (katliamlar öncesinde 100-200 hane); Teotig: 3 hane.

Cuma, Cum, Çum, Çumek, Jum, Çom [Kaval]

38°10’41.72”K, 42°17’8.88”D

Tevkants: 49 kişi; Hagopyan ve diğerleri: 19. yüzyılın sonlarında 16 hane; Siirt Piskoposluğu verileri: 12 hane; Patrikhane verileri: 10 hane veya 89 kişi.

Gındzik, Gindzik, Ginzig, Gindzu, Zinzik [Oya]

38° 9’28.97”K, 42°14’37.08”D

Monahan, Günzag olarak bahsettiği köyü, Ermeni ve Süryani karışık 40 hanesi olan “büyük bir köy” olarak tanımlamış; Soykırımdan kurtulan Berkho Azoyan’a göre nüfus 55 hane veya 600 kişidir. Azoyan’a göre, soykırımdan bir süre önce yerleşimi ziyaret eden bir İngiliz konsolosu, üzerinde Meryem Ana sureti mührü bulunan, Ermenice gontak denen el yazısı kilise kaydını çalmıştır. [58]

Gondegizan, Gonde Gizan, Gondezyan, Gondedizan, Gundedizan, Gündidizan, Gunde-Değan, Kondudizan [Suludere]

38° 8’0.34”K, 42° 6’7.78”D

Monahan, köyü 1895’ten önce 20 hanesi olan ama ziyareti sırasında sadece 14 hanesi kalmış bir Ortodoks Süryani yerleşimi olarak tanımlamıştır; A-Do: 10 hane, Hagopyan ve diğerleri: 1914 yılında 20 hane; Patrikhane verileri: 15 hane Ermenice konuşan Nasturi Süryani.

Gorinan, Görnan, Kurena, Kürena, Kürenan, Kürinan, Kurinan, Kurina, Korena, Gürinan, Gurana [diğer bilinen isimler Gurena, muhtemelen Gorihan]

Bu köy artık var olmayabilir . Yaklaşık konum: 37°59’12.90”K, 42°12’16.25”D

Tevkants: 320 nüfus; Monahan, Gurena olarak bahsettiği köyü, 1895’ten önce 50 hanesi olan ama ziyareti sırasında sadece 20 hanesi kalmış Ermeni nüfuslu bir yerleşim yeri olarak tanımlar; Siirt Piskoposluğu verileri: 25 hane (belirsiz bir eski dönemde daha fazla hane); Patrikhane verileri: 30 hane veya 270 kişi; Teotig: 38 hane. Eğer Gorihan Gorinan’ın başka bir adı ise, A-Do 50 hane, Hagopyan ve diğerleri 1909’da 50 hane vermektedir.

Karve, Garve, Günt-Kevir, Günde Kevir, Kivır, Gündükevir [Taşlı]

37°59’25.31”K, 42° 8’24.52”D

Tevkants: 80 kişi; Hagopyan ve diğerleri: 1909 yılında 7 hane; A-Do: 7 hane.

Kelin, Keli, Geli, Gili, Gelin, Ğeli, Kelu, Kâlum [Durankaya]

37°59’7.62”K, 42°10’48.18”D

Tevkants: 24 nüfus; Monahan, Ğeli olarak bahsettiği köyü, 6 haneden oluşan “nispeten müreffeh” bir Ermeni yerleşim yeri olarak tanımlar; Siirt Piskoposluğu verileri: 12 hane (1895’ten önce 80 hane); Hagopyan ve diğerleri.։ 1909 yılında 10 hane; A-Do: 10 hane; Patrikhane verileri: 8 hane veya 72 kişi; Teotig: 9 hane.

Kevican, Kevizhan, Keviçan, Kavizhan, Gavacan [Yolbaşı]

37°59’15.31”K, 42°14’52.74”D

Hagopyan ve diğerleri bu köye eskiden Ermeni nüfuslu bir yerleşim yeri olarak atıfta bulunulmuştur ve bu yerleşim görünüşe göre 1890’larda Hamidiye katliamları sonucunda harap olmuş ve zaten Kürtler tarafından iskan edilmiştir.

Khandak , Khantak , Khanduk , Khundukh , Khenduk , Khendek , Khentek , Hendek [İncecik ]

38° 0’54.78”K, 42°19’3.90”D

Tevkants: 80 kişi; Monahan, Hindik olarak bahsettiği köyü 4 hanelik bir Ermeni mezrası olarak tanımlamış; Siirt Piskoposluğu verileri: 3 hane (15 hane 1895’ten önce), Hagopyan ve diğerleri: 1909’da 20 hane; A-Do: 20 hane; Patrikhane verileri: 10 hane veya 91 kişi; Teotig: 13 hane.

Kigan, Kikan, Gigan, Kirkan, Kırkanc, Gizan, Kiğan [İkizler]

38° 6’32.86”K, 41°50’7.61”D

Monahan yerleşimi 1895’ten önce 30 hanesi olan ama ziyareti sırasında sadece 20 hanesi kalmış bir Ermeni köyü olarak tanımlar; Siirt Piskoposluğu verileri: 30 hane (1895’ten önce 80 hane); Hagopyan ve diğerleri: 20. yüzyılın başlarında 40 hane; Patrikhane verileri: 41 hane veya 369 kişi; Teotig: 41 hane; Soykırımdan kurtulan Hagop Krikoryan’a göre: 60 hane veya 520 kişi.

Kösakh, Kosih [İncesırt]

37°59’28.26”K , 42°15’56.77”D

Monahan, Kosakh olarak bahsettiği köyü 32 hanelik bir Ortodoks Süryani yerleşimi olarak tanımlar; Hagopyan ve diğerleri: 1909’da 5 hane; A-Do: 5 hane.

Küfra, Kufra, Kofra, Kıfra, Kefra, Küfre, Kufre, Kafrah, Kıfta, Şirvan, Şervan, Şirvangalesi, Şirvankale, Şirvan kale [Şirvan]

38° 3’40.57”K, 42° 1’50.67”D

Siirt Piskoposluğu verileri: 5 hane; A-Do: 20 hane; Patrikhane verileri: 1 hane; Teotig: 1 hane.

Madan, Maden, Matan, Matin, Madenkoyu, Matenkoyu [Madenköy]

38° 5’45.15”K, 42° 9’17.82”D

Tevkants: 140 nüfuslu; Monahan bu köyden Ortodoks Süryani yerleşimi olarak bahseder; Hagopyan ve diğerleri: 1909’da 30 hane; A-Do: 30 hane.

Matar, Madar [Sarıtepe]

38° 1’58.13”K, 41°48’10.73”D

Siirt Piskoposluğu verileri: 1895’te 10 hane.

Mazoran, Mozoran [ Özdoğan ]

Bu köy artık var olmayabilir . Köy, görünüşe göre yıkıldığı 1990’lara kadar parantez içinde verilen adla biliniyordu. Yaklaşık konum: 37°58’40.27”K, 42°12’56.37”D

Tevkants: 162 kişi.

Merc, Merç, Merçe [Suluyazı]

38° 7’57.03”K, 42° 7’13.44”D

Hagopyan ve diğerleri: On dokuzuncu yüzyılın ortalarında 10 hane; Monahan, köyü 1895’ten önce 9 hanesi olan ama ziyareti sırasında sadece 2 hane kalmış bir Ortodoks Süryani yerleşimi olarak tanımlar.

Minar, Menar, Mınar, Manare, Minarek [Dilektepe]

38° 4’50.94”K, 41°49’51.13”D

Monahan köyü yarı Kürt yarı Ortodoks Süryani olarak tanımlar; Hagopyan ve diğerleri: 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarına kadar bu köyden Ermeni yerleşimi olarak bahseder; Siirt Piskoposluğu verileri: 3 hane.

Mızre, Mızro, Mezro, Mızra, Mezre [Aktay]

Bu köyün yeri belirlenememiştir.

Tevkants: 56 nüfus; Siirt Piskoposluğu verileri 1902’de Mezre’yi yıkılmış, eskiden Ermenilerin yaşadığı ıssız bir yer olarak listeler.

Nebayn, Nıbayn, Nabayin, Nubayn, Nubain, Nebin, Napayen, Nepin, Napen, Nibin [Turgutlu]

38° 9’40.71”K, 42° 9’45.18”D

Tevkants: 160 kişi; Monahan yerleşimi 1895’ten önce 40 hanesi olan ama ziyareti sırasında sadece 7 hane kalmış bir Ermeni köyü olarak tanımlar; Siirt Piskoposluğu verileri: 12 hane (1895’ten önce daha fazla hane); Hagopyan ve diğerleri: 1909’da 50 hane; A-Do: 50 hane; Patrikhane verileri: 135 kişi; Soykırımdan kurtulan ç Vartanyan’a göre: 40 hane veya 300 kişi.

Pukh, Puğ, Pul, Pole, Polle, Bole [Köprü]

38°10’22.44”K, 42°17’23.66”D

Hagopyan ve diğerleri bu köyü, tahrip edilmiş ve on dokuzuncu yüzyılın ortalarında zaten Kürtler tarafından yerleşilmiş, eskiden Ermeni nüfuslu bir yerleşim yeri olarak listeleyer;  Siirt Piskoposluğu, 1902’de Pul’u, yok edilmiş, eskiden Ermenilerin yaşadığı terkedilmiş bir yerleşim yeri olarak listeler; Patrikhane verileri: 5 hane veya 45 kişi.

Sematar [şimdiki adı bilinmiyor]

Bu köyün yeri belirlenemiştir.

Siirt Piskoposluğu verileri: 1895’te 5 hane.

Sermet, Sermerd, Sermert, Sirmet, Sermud, Sermit, Selmit [muhtemelen Yamaç]

38° 8’2.81”K, 42°18’48.02”D

Siirt Piskoposluğu verileri: 1895 yılında 8 hane; Hagopyan ve diğerleri bu köyü on dokuzuncu yüzyılın sonları ve yirminci yüzyılın başlarına kadar Ermeni nüfuslu bir yer olarak listeler.

Serus, Sahrus, Sarus, Seruz, [Kesmetaş]

38° 9’39.57”K, 42°12’29.59”D

Tevkants: 120 nüfuslu; Hagopyan ve diğerleri bu köyü on dokuzuncu yüzyılın sonları ve yirminci yüzyılın başlarına kadar Ermeni nüfuslu bir yer olarak listeler.

Şımelia , Şımilan, Şemelan, Şemaypan, Şumeylan, Şimilan [ Sıvacık ]

Muhtemelen 38° 6’25.61”K, 41°55’25.30”D

Siirt Piskoposluğu verileri: 1895’te 15 hane.

Siserk, Sizerk, Siserik, Sezers, Seze, Sedars, Seders, Seters, Sedres, Sitres, Secer, Seçer [Çayır]

38°11’1.38”K, 42°17’2.15”D

Siirt Piskoposluğu verileri: 20 hane (belirsiz tarihli bir dönemde daha fazla hane); Hagopyan ve diğerleri: 19. yüzyılın ortalarında 40 hane; A-Do: 20 hane; Patrikhane verileri: 20 hane veya 181 kişi.

Sımkhor, Semkhor, Simkhor, Simhor [Sarıdana]

37°58’21.67”K, 42°16’54.26”D

Monahan köyü Ortodoks Süryani yerleşimi ve 50 hanesiyle kazanın en büyük Hıristiyan köyü olarak nitelendirmiştir; Siirt Piskoposluğu verileri: 5 hane; Hagopyan ve diğerleri: 1909 yılında Ermeni ve Nasturi karışık 60 hane; A-Do: 60 hane; Patrikhane verileri: 5 hane veya 44 kişi.

Sorian, Serian, Şeryan, Şiryan [ Koyacık ]

38° 2’56.66”K, 41°47’54.04”D

Siirt Piskoposluğu verileri: 8 hane; Teotig: 5 hane.

Zıvzik, Zevzik, Zığzik, Zivzek, Zivzik, Zizik [Dişlinar]

37°58’18.81”K, 42°19’4.14”D

Tevkants: 11 kişi.

Geç Osmanlı döneminde Şirvan kazasının Siirt sancağındaki Ermeni nüfuslu köylerin isimleri. Mevcut Türkçe adları köşeli parantez içinde belirtilmiştir.

1. Avav [Gürgencik]
2. Avin [Kayalı]
3. Baytarun [İkizler]
4. Berk [Yatağan]
5. Daraban [Dokuzçavuş]
6. Deravel [Yarımtepe]
7. Derik [muhtemelen Kayahisar]
8. Derik [muhtemelen Söbetaş]
9. Derzni [Adakale]
10. Cuma [Kaval]
11. Gındzik [Oya]
12. Göndegizan [Suludere]
13. Gorinan [diğer bilinen isimler Gurena, Gorihan]
14. Karve [Taşlı]
15. Kelin [Durankaya]
16. Kevican [Yolbaşı]
17. Khandak [İncecik]
18. Kigan [İkizler]
19. Kösakh [İncesırt]
20. Küfra [Şirvan]
21. Madan [Madenköy]
22. Matar [Sarıtepe]
23. Mazoran [Özdoğan]
24. Merc [Suluyazı]
25. Minar [Dilektepe]
26. Mızre [Aktay]
27. Nebayn [Turgutlu]
28. Pukh [Köprü]
29. Sematar [günümüzdeki adı bilinmiyor]
30. Sermet [muhtemelen Yamaç]
31. Seröz [Kesmetaş]
32. Şımelia [Sıvacık]
33. Siserk [Çayır]
34. Sımkhor [Sarıdana]
35. Sorian [Koyacık]
36. Zıvzik [Dişlinar]

• [1] Hagopyan, Datevos, Istepan Melik-Bakhışyan ve Hovhannes Parseğyan. Hayastani ev harakits shrjanneri teghanounneri bararan [Ermenistan ve Komşu Toprakların Coğrafi Yer Adaları Sözlüğü], Cilt. 4, s. 135.
• [2] Khanzadyan, Meryem. “Gındzik yev Ererin Küğeri (Bitlisi yev Vani vilayetner) gorsvadz sepagir artzanakırutyunneri masin” [Gındzik (Bitlis vilayeti) ve Ererin (Van vilayeti) Köylerine Ait Kayıp Kayıtlar], Ghahriyan Musheghet, der. The Middle East (Parts XI-XII): History, Politics, Culture, Erivan, Kidutyun, 2017.
• [3] Tatoyan, Robert. “Arevmtian Hayastani Bitlisi nahangi Sgherdi gavari hay bnakchutian tvakanake Hayoc ceghaspanutian nakhoriakin” [Ermeni Soykırımı Arifesinde Bitlis’in Batı Ermeni Vilayeti Siirt Eyaletindeki Ermeni Nüfus Sayıları], Journal of Genocide Studies, Sayı 8 (1) , 2020, s.91.
• [4] Lapçinciyan, Teotoros (Teotig), Koğkota Tırkahay Hokevoraganutyan yev ir Hodin Ağedali 1915 Dariin [Osmanlı Ermeni Ruhban Sınıfının Kolkotası ve Sürüsünün Felaket Yılı 1915], Tahran: SN, 2014, s. 132.
• [5] Monahan, James Henry. Report on a Journey in the Cazas Sherwan, Sairt, and Aroh May and June 1898, Londra: Birleşik Krallık Ulusal Arşivleri, açık erişim www.jelleverheij.net/sources/1891---1900/journey-in-sherwan/, s. 157-158.
• [6] Der-Sarksents, Arisdages (Tevkants). Aytselutyun i Hayastan, 1878 [Ermenistan’a Yolculuk, 1878], Erivan: Ermeni SSR Bilimler Akademisi, 1985, s. 115.
• [7] Maunsell, Francis Richard. Central Kurdistan”, The Geographical Journal, Cilt. 18, Sayı 2 (1901), s. 141.
• [8] Monahan, Cazas Report on a Journey in the Cazas Sherwan…, s. 158v, 159.
• [9] Verheij, Jelle. “‘Tebliğ yılı’: Hizan ve Şirvan’da 1895 Katliamları (Bitlis vilayeti),” Études arméniennes contemporaines 10 (2018), s. 133-134.
• [10] Monahan, Report on a Journey in the Cazas Sherwan…, s. 159-159v.
• [11] Monahan, Report on a Journey in the Cazas Sherwan…, s. 200v.
• [12] Nor Geyank , Sayı 6, 13 Mayıs 1898.
• [13] Kévorkian, Raymond ve Paul Paboudjian. Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du génocide. Paris: ARHIS, 1992, s. 506.
• [14] age.
• [15] Der-Mardirosyan, Hovhannes (A-Do). Vani, Bitlisi yev Erzurumi Vilayetnerı [Van, Bitlis ve Erzurum İlleri], Erivan: Dıbaran Kultura, 1912, s. 153.
• [16] Shiel, Justin, “Notes on a Journey from Tabríz, Through Kurdistán, via Vân, Bitlis, Se’ert and Erbíl,to Suleïmániyeh, in July and August, 1836”, Journal of the Royal Geographical Society of London, Cilt. 8 (1838), s. 78.
• [17] Monahan, Report on a Journey in the Cazas Sherwan…, s. 169.
• [18] Hagopyan ve diğerleri, age, Cilt. 3, s. 178.
• [19] Lehmann-Haupt, Carl Friedrich. Armenien Einst und Jetzt, Cilt. 1: Vom Kaukasus zum Tigris und nach Tigranokerta, B. Behr’s Verlag, 1910, s. v, 330.
• [20] Hagopyan ve diğerleri, age, Cilt. 2, sayfa 89 , 320.
• [21] Vivagakırutyun Sığerdi yev ir Temerun [Siirt ve Piskoposluklarının İstatistikleri]. İstanbul Ermeni Patrikhanesi Siirt Piskoposluğu, 1902 (Şirvan kazası bölümü).
• [22] Monahan, Report on a Journey in the Cazas Sherwan…, s. 159v.
• [23] Badalyan, Keğam. “Arevmtian Hayastani patmajoghovrdagrakan nkaragire Mets Yegherni nakhorein (mas VII)” [Ermeni Soykırımı Arifesinde Batı Ermenistan’ın Tarihsel-demografik Tanımı, Bölüm VII: Bitlis Eyaletinin Güneydoğu İlçeleri], Vem, Sayı 4 (56) , 2016, s . 24.
• [24] Age.
• [25] Verheij, The year of the firman…, s. 129.
• [26] Lynch, Armenia: Travels and Studies, Vol. 2: The Turkish Provinces, Londra, New York,  Longmans, Green, & Co., 1901), s. 153.
• [27] Hagopyan ve diğerleri, age, Cilt. 4, s. 135.
• [28] Cuinet, Hayati. La Turquie d’Asie: géographieidari, statistique, descriptive et raisonée de chaque eyaleti de l’Asie-Mineure, Cilt. 2 (Paris: Ernest Leroux, 1891), s. 608-609.
• [29] Mayewski, Vladimir. Voenno-statisticheskoe opisanie Vanskogo i Bitlisskogo vilayetov [Van ve Bitlis İllerinin Askeri İstatistikleri], Tiflis: Kafkasya Askeri Bölge Karargahı Basımevi, 1904, s. 155-156 (Ek bölüm) .
• [30] Tekin, Rahmi ve Yaşar Baş, Der. Osmanlı atlası. XX. Yüzyıl Başları, İstanbul, Osmanlı Araştırmaları Vakfı araştırmaları, 2003, s. 81. [Mehmed Nasrullah, Mehmed Rüşdü ve Mehmed Eşref, Memâlik-i Mahrûse-i Şâhâneye Mahsûs Mükemmel ve Mufassâl Atlas’ın modern baskısı, 1907].
• [31] Hayastanyats yegeğetsin Dacgasdanum [Türkiye’deki Ermeni Kilisesi], Ararat , No. 2 (29), Şubat 1896.
• [32] Monahan, Report on a Journey in the Cazas Sherwan…, s. 157-158.
• [33] Massis, 5 Şubat (17) 1881.
• [34] Mayewski, age, s. 26 (Stratejik Çalışma bölümü).
• [35] Monahan, Report on a Journey in the Cazas Sherwan…, s. 198.
• [36] Verheij, The year of the firman…, s. 151-152.
• [37] Tekdal, Danyal. II. Abdülhamid döneminde Bitlis vilayeti (İdari ve sosyal yapı), Doktora tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2018, s. 38.
• [38] Püragın , No. 19-20, 16 Mayıs 1900.
• [39] Azadamard , No. 231, 12 Mart 1910.
• [40] Kévorkian & Paboudjian. Les Arméniens dans l’Empire Ottoman…, s. 506.
• [41] Agy, s. 60.
• [42] Karpat, Kemal, Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics [Osmanlı Nüfusu, 1830-1914: Demografik ve Sosyal Özellikler], Madison: Wisconsin Üniversitesi yayını, 1985, s. 174.
• [43] Tetik, Ahmet, Der. Arşiv belgeleriyle ermeni faaliyetleri, 1914-1918 Cilt I (1914-1915) [Arşiv Belgelerindeki Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918], Cilt. 1: 1914-1915. Ankara: Genelkurmay Basım Evi, 2005, s. 151, 449.
• [44] Age, s. 134.
• [45] Kevorkian, Raymond, The Armenian Genocide: A Complete History [Ermeni Soykırımı: Tam Bir Tarih], Londra, New York: IB Tauris, 2011, s. 340.
• [46] Badalyan, age, s. 24-25.
• [47] Virabyan, Amatuni, Der., Hayots tseğasbanutyunı Osmanyan Turqiayum. Verabradzneri vıgayutyunner [Osmanlı Türkiye’sinde Ermeni Soykırımı: Hayatta Kalanların Tanıklığı], Cilt. 2: Bitlis İli. Erivan: Zangak-97, 2012.
• [48] Tevkants, age, s. 115, 126.
• [49] Artzakank, Sayı 9, 18 Nisan 1882.
• [50] Salname-i Vilayet-i Bitlis 1310 [1892]. İl Evrak Basımevi, 1308 (1890). Toplam 15.729 büyük olasılıkla bir yanlış sayım, toplam aslında 15.727’ye geliyor.
• [51] Dadrian, Vahakn. “The Perversion by Turkish Sources of Russian General Mayewski’s Report on the Turko-Armenian Conflict”, Journal of the Society for Armenian Studies, Sayı 5 (1991), s. 140, 150.
• [52] Mayewski, age, s. 222 (İstatistiksel Çalışma bölümü).
• [53] Siirt Piskoposluğu, Siirt ve İdari Bölgeleri İstatistikleri, 1902 (Şirvan kazası bölümü).
• [54] On ikinci yüzyıldan on dokuzuncu yüzyılın sonlarına kadar Van Gölü’ndeki Ahtamar Adası’ndaki Kutsal Haç Katedrali’nde bulunan Ermeni Apostolik Kilisesi’nin bağımsız bir Makamı.
• [55] A-Do, Vani, Bitlisi yev Erzurumi Vilayetnerı, s. 154, dn. 1.
• [56] Teotig, Koğkota Tırkahay Hokevoraganutyan yev ir Hodin Ağetali 1915 Dariin, s. 132, 764.
• [57] Siirt Piskoposluğu, Siirt ve İdari Bölgeleri İstatistikleri, 1902 (Şirvan kazası bölümü).
• [58] Virabyan, Armenian Genocide in Ottoman Turkey…, Doc. 76, s. 117-118.