Osmanlı İmparatorluğu’nu son dönem tarihinde, Ermeni yaşantısının en dikkat ve ilgi çekici alanlarından biri eğitim hayatı olarak kabul edilmektedir. Büyük şehirlerden taşranın yaşam kasaba ve köylerine kadar Ermeni okul ağının hızlı ve kapsayıcı bir şekilde gelişmesi epeyce etkileyici. Kısa bir sürede her yere  çoğu kaliteli kurumlar olan Ermeni okulları tesis edilmiş. İlginç olan, tüm bunların Ermeni toplumunun çabaları sonucunda, hatta bazen devletin engellemelerine karşın gerçekleşiyor olmasıydı.

Eğitime gösterilen bu saygı ve eğitim kurumları tesis etme yönündeki çabanın Ermeni dünyasına aniden girmiş olması düşünülemez. Bu tabii ki bir sürecin sonucudur: Çağdaş olarak nitelendirilen pedagojik metodları okullarda uygulanmasına muhalifler vardı. Kızların eğitim hayatına katılması önünde Ermeni toplumunda bir çok engeller olmuştur. Keza karma eğitim uygulaması da zorluklara uğramıştır. Fakat eğitimi geliştirme fikri hakim olduktan sonra bu hareket hiç bir gerilemeye uğramamış, aksine yıldan yıla eğitim kurumları ve onların öğrenci sayıları artmış, vasıflı öğretmen ve kadın öğretmenlerin sayısı çoğalmış, pedagojik metodlar gelişim göstermiştir.

Ermeni kültürel, düşünsel ve bilimsel gelişimini okullara ilintileme ve devlet desteğinden mahrum kalmadan bu yönde çalışmaya yönelik genel bir bilinç olduğunu düşünmek mümkün. Kaliteli eğitimin Ermenileri imparatorluğun diğer halklarından ayırt eden bir unsura dönüştürdüğü de düşünülebilir.

İmparatorluk sınırları dahilinde Ermeni okul ağı her yere yayılmıştı. Ermeni eğitim hayatını bölgesel olarak incelediğimizde, ilk bakışta genel benzerlikler ve benzer süreçlere tanık oluyoruz. Ama bununla beraber bölgesel farklılıklar da bu konuda söz sahibi. Başka bir deyişle, yerel şartlar şu veya bu şekilde Ermeni eğitim hayatının gelişimine etki etmiştir. Örnekler çok: Bir Amerikan misyoner okulunun şehirdeki varlığı bölgede misyoner olmayan Ermeni okullarının tesisi için teşvik edici olabilirdi. Bir başka deyişle, burada olumlu bir rekabet söz konusu. Farklı bölgelerdeki ekonomik hızlı gelişim ve uluslararası ticaret ilişkililerinin tesisi, eğitimli, bir başka deyişle yabancı dillere vakıf ve muhasebe bilen insan kaynağına bir talep oluşturmaktaydı. Bu nedenle de ileri gelenler bulundukları şehirde kaliteli okulların açılmasını teşvik ederlerdi.

İşte bu yolla asıl konumuza ulaşıyoruz; yani Rodosto (Tekfurdağı/Tekirdağ) bölgesindeki Ermeni okullarına. Sayısı 10 bine varan Ermeniler bu yörenin başlıca bir kaç şehrinde yaşardı (Rodosto, Çorlu, Malkara, Silivri). Başka bölgelerle kıyaslandığında bu sayı o kadar da fazla değil. Fakat eğitim kalitesi olarak, özellikle Rodosto şehrine odaklandığımızda, kaliteli Ermeni okulları ve buralardan mezun olmuş eğitimli nesillerle karşılaşmaktayız. Bu fikri daha netleştirmek için Rodosto başta olmak üzere, civarda bulunan bir kaç şehirde faaliyet göstermiş bazı öğretmenlerin, aynı zamanda bölgedeki okullardan mezun bazı öğrencilerin isimlerini anmak yerinde olabilir: Öğretmenlerden Melkon Gürçyan (Hrant), Levon Şant, Mihran Askanaz, Harutyun Gelibolyan, Krikor Srents, Kevork Mesrob, öğrencilerden ise Vazken Şuşanyan, Parseğ Ganaçyan, Ardaşes Harutyunyan, Kevork Papazyan, Rupen Sevag, Onnik Nevruz (Hanasori Nevroz), Mihran Dedikozyan (Abel), Mıgırdiç Takemciyan (Yeritsants), Garo Ğazarosyan (Mehyan), Luiza Papazyan isimlerini anabiliriz. Bunlar Osmanlı İmparatorluğu döneminde ve daha sonra Diaspora’da Batı Ermenileri açısından tanınmış isimlerdi.

Başka bir deyişle, bir avuç Ermeninin yşadığı bölgede XIX. yy. sonlarından başlayarak zengin ve hızlı gelişen bir eğitim hayatı mevcuttu. Bunun sonucu sadece eğitimli nesillerin varlığı değildi, aydınlanma aynı zamanda kültürel gelişimi de beraberinde getirmekteydi. Bunun tezahürü yerel tiyatro kumpanyaları, orkestralar, korolar, edebi sohbetlerdi.

Rodosto’da misyoner okullarının olmadığını kayde geçmek gerekir. Dolayısıyla eğitim hayatının gelişimini farklı nedenlerde aramak gerekir. Bunlardan en muhtemeliİstanbul’un Rodosto’ya olan yakınlığı idi. Yani İstanbul’da gelişen Ermeni kültürel hayatının dalgaları bu yakın bölgeye gelmiş ve yöredeki Ermenilere aynı ruhla devam etme yönüde ilham kaynağı olmuştu. Yakınlık gelme-gitme de demekti. Rodosto okullarından mezun olanlar çoğu zaman yüksek eğitimlerini İstanbul’da devam edip, daha sonra memleketlerine dönüp öğretmen olarak veya farklı alanlarda faaliyet gösterirlerdi. İstanbul Ermenileri de inanç ziyaretleri veya farklı sebeplerle buraya gelirlerdi. Tüm bunlar İstanbul kültür hayatını Rodosto’ya yakınlaştırmakta, bundan en çok faydalanan da eğitim alanı oluyordu.

Rodosto şehri S. Haç ve S. Takavor adında iki Ermeni mahalleye sahipti. Her birinde Ermeni Apostolik kilise ve özel bir okul vardı. Bunlar sıkça rekabet halindeydiler ve bu durumun kazananı okul kalitesinin yükselmesi olmuştur. Bunlar haricinde bir kaç okul daha vardı. Bunlar hakkında ayrı ayrı konuşacağız.

Bir çok aile Rodosto Ermeni okullarında evladlarına verilen eğitimi yeterli bulmuyor ve bu nedenle bu okullardan mezun olanlar ilerde özellikle İstanbul ve Bahçeçik okullarında yüksek öğrenimlerine devam ediyorlardı. Diğerleri daha ileri gidip İstanbul, Avrupa ve ABD’de üniversite eğitimi ediniyordu. Belki de Rodosto Ermenilerinin şehirde yüksek bir okul tesis etmemelerinin sebebi İstanbul’un yakın olmalarıydı.

Rodosto Takavor mahallesindeki bu okul 1866’da kurulmuş. Aynı mahallede bulunan ve 1864’de yanan S. Hovhannes Kilisesine ithafen Hovhanyan adını almış. Bu eğitim kurumunu yanmış kiliseye ait vakfıyenin gelirlerinin bir kısmını kullanıp inşa edebilmişler. Okulda yuva, ilk ve orta kısımlar vardı. Ermenice, Türkçe, Fransızca, Milli Tarih, Matematik, Coğrafya, Müzik öğretilen başlıca derslerdi [1].

1903 verilerine göre Hovhanyan Okulu’ndaki öğrenci sayısı 563, öğretmen sayısı ise 9’du [2].

Hovhanyan Okulu müdürleri şunlardı : Halfyan (1860-1867), Tataryan (1867-1871), Kevork Şiriçyan (1871-1876), Badveli Garakyan (1877-1880), Melkon Gürcüyan - Hrant (1881-1886), Rahip Vahan Hagopyan (1886-1888), Harutyun Gelibolyan (1888-1892), Levon Şant (1892-1894), Kalust Antreasyan (1894-1895), Rupen Manavyan (1895-1897), Mihran Ananyan (1897-1899), Sarkis Sırents (1899-1903), Misak Suryan (1904-1908), Dırtad Tahmazyan (1908-1909), Jirayr Basmacıyan (1909-1911), Rupen Manavyan (1911-1913), Mamas Mamasyan (1913-1914), Hrant Antreasyan (1920-1921), Rupen Manavyan (1921-1922) [3].

(Kaynak: Sarkis K. Paçacıyan, Յուշամատեան Ռոտոսթոյի հայերուն 1606-1922, [Rodosto Ermenileri Hatıratı, 1606-1922], Beyrut, 1971)

Okul daha çok Hrant mahlası ile tanınan Melkon Gürcüyan’ın müdürlük yıllarında gelişme dönemi yaşamış (1881-1886) [4]. Müdürlük görevini yürüten Sarkis Sırents (Sarkis Hovhannes Kılıçyan) Ermeni Devrimci Federasyonu’nun Rodosto’daki kurucularındandı [5]. Kendisi gibi Taşnagtsutyun üyesi ve Hovhanyan Okulu müdürü Levon Şant ilerde ünlü bir tiyatro yazarı, kültür insanı ve siyaset insanı olacaktı.

1880’de mahallede Ermeni Kadınlar Derneği kurulmuş. Bu kadın kurumunun faaliyetlerinde  okula destek olmak da vardı [6].

1880’lerde Takavor mahallesinden Ermeni gençler bir kampanya tertipler ve elde ettikleri para ile İstanbul’dan orkestra (fanfar) için gerekli müzik aletleri satın alırlar. Böylece Rodosto’da çoğu Hovhanyan Okulu öğrencisi yaklaşık kırk kişilik bir orkestranın temelleri atılmış olur. Orkestra şefi Donabedyan’dı. Orkestra İstanbul’daki S. Pırgiç Ermeni Hastanesi bahçesinde Nizamname’nin yıldönümleri vesilesiyle tertiplenen Orkestra yarışmalarına bir çok kez katılım gösterir. Hatta bir kaç kere de En İyi Orkestra ödülünü kazanır. Orkestra 1922 tarihine kadar varlığını sürdürür [7].

1) Rodosto, S. Haç mahallesi Hisisyan Okulu öğretmeni Bayan Akabi (ortada oturan), bazı öğrencilerle, 20 Aralık 1915 (Kaynak: Sarkis K. Paçacıyan, ՅուշամատեանՌոտոսթոյիհայերուն1606-1922, [Rodosto Ermenileri Hatıratı, 1606-1922], Beyrut, 1971)
2) Rodosto, öğretmen Hayguhi Camcıyan bir grup öğrenciyle (Kaynak: Sarkis K. Paçacıyan, ՅուշամատեանՌոտոսթոյիհայերուն1606-1922, [Rodosto Ermenileri Hatıratı, 1606-1922], Beyrut, 1971)

Takavor Mahallesinde Ararat adında bir gençlik kulübü de vardı. Bu spor faaliyeti 1920’de Sarkis Srents’in beden eğitimi öğretmeni olarak görev aldığı Hovhanyan Okulu desteği ile yeni bir ivme kazanır. Ermeni Beden Eğitimi Genel Derneği çatısı altında bir izci takımı kurulur. Bu takım Meryem Ana yortusu vesilesiyle Rodosto’da bir geçit töreni tertipler. O yıllarda Hovhanyan Okulu müdürü olan Hrant Antreasyan ise oymakbaşı ilan edilir. 1921 tarihinde izci takımının 35 üyesi vardı [8].

Rodosto Ermenilerinin tehcir edildikleri Soykırım yıllarında Hovhanyan Okulu’na Osmanlı devleti el koyar ve Türk yetimhanesine dönüştürür. Soykırım’dan kurtulan Ermenilerin Rodosto’ya dönüp, topluma yeni bir hayat kazandırmaya çabaladıkları 1918 sonlarında, okul duvarlarında hala savaş yıllarında faaliyet gösteren yetimhanenin izleri olan «Zükür Eytemhane - Bismillah» (erkek yetimhanesi) yazısı vardı. Bir başka kaynağa göre ise(Teodik), savaş yıllarında okula el konulmuş ve devlet hastanesine dönüştürülmüştü. Bu Ermeni okulu yeniden açılır ve 1921 tatihine kadar faaliyet gösterir [9].

Öğretmen olarak ismi anılanlar şunlar: Garabed Hampartzumyan(1899-1903), Hovhannes Yerganyan(1895’e kadar), Nunig Der Ğevontyan(1885 doğumlu), Filor Batmazyan (1895 doğumlu, daha sonra Tanielyan soyismini almış), İsguhi Sıvacıyan, İsguhi Acemyan, Arşaluys Acemyan, Melkon Gürcüyan (Hrant), Mihran Askazan, Harutyun Gelibolyan, Papaz Keğam Yıldızyan, Papaz Tateos Poryacıyan, Levon Şant [10].

Ünlü yazar Vazken Şuşanyan 1911-1915 yılları arasında bu okulun öğrencisi olmuştu [11].

S. Haç mahallesinde bulunan bu okulun tesis tarihi net olarak belli değil, fakat kurumun 1860’ların ikinci yarısından itibaren faaliyet gösterdiği bilinmekte. 1893 tarihine kadar ahşap olduğu bilinen yapı, o tarihte kısmen yanar. O tarihten sonra yeni bir bina inşa edilir. Hovhanyan Okulu gibi, burada da yuva, ilk ve orta sınıflar vardı. Öğretilen başlıca dersler arasında Ermenice, Türkçe, Milli Tarih, Matematik, Fizik, Coğrafya, Müziği saymak mümkün [12].

1903 verilerine göre Hisusyan Okulu öğrencilerinin sayısı 293, öğretmenlerin sayısı ise 7 idi [13].

Hisusyan Okulu’nun müdürleri şu isimlerdi: Papaz Ğevont(1869-1871), Pastör Kevork (1871-1873), Papaz Arisdages (1873-1874), Mihran Askanaz (1874-1876), Rahip Hovhannes Armaruni (1876), Melkon Gürcüyan-Hrant (1876-1877), Arşam Muradyan (1879-1980), Rupen Manavyan (1886-1889), Şavarş Yesayan (1889-1899), Hovhannes Yegenyan (1890-1896), Rupen Manavyan (1896-1899), Dikran Bağdigyan (1899-1904), Rupen Balyan (1904-1906), Yervant Kevorkyan (1906-1907), Rupen Manavyan (1907-1908), Kevork Mesrob (1908-1911), Ğazaros Halaçyan (1911-1912), Sarkis Emirzyan (1913-1915), Sarkis Manukyan (1920-1922) [14].

1882’de mahallede Kadın Mütevelliler Birliği kuruldu; amacı Hisusyan Okulu’na destek olmaktı[15]. Kızıl Haç Kadınlar Derneği ise 1909’da kurulmuştu ve aynı şekilde bu okula destek vermekteydi. Bu derneğin girişimleri ile Rodosto’da tiyatro gösterileri yapılmaktaydı. İşte bu temsillerden biri sırasında Rodostolu Ermeni bir kadın ilk kez sahneye çıkar [16].

Hisusyan Okulu öğretmenlerinden şu isimleri anmak mümkün: Apraham Hayrigyan (doğumu 1863), Siranuş Balcıyan, Rupen Balyan (Talaslı), Parantzem Balyan, Rupen Manavyan (doğumu 1865), İsgyhi Sıvacıyan (1919’dan itibaren), Papaz Keğam Yıldızyan, Pastör Sarkis Manugyan (1919-1922), Papaz Hagop Nazaryan, Papaz Kapriel Begyan [17].

Takavor mahallesi örneğinde olduğu gibi, Haç mahallesi de üyelerinden çoğunun Hisusyan Okulu öğrencilerinden olduğu kendi Ermeni orkestrasına (fanfar) sahip olur. İstanbul’dan Güze adında Avrupalı bir orkestra şefi davet edilir. Bu kişi 1895’teki Hamidiye kırımlarına kadar olan 4-5 sene boyunca orkestrayı yönetir. Bu tarihten sonra orkestra faaliyetlerini durdurur [18].

Balkan Savaşı süresince Rodosto Ekim 1912’de Bulgar ordusu tarafından işgal edilir. Bu süre zarfında Rodosto okulları kapanır, Hisusyan Okulu da Bulgar ordusu tarafından kışlaya çevrilir [19].

Diaspora edebiyatının ileri gelen yazarlarından Vazken Şuşanyan 1906-1911 tarihleri arasında bu okulda öğrenim görmüştür [20].

Ermeni Protestan cemaati Rodosto’daki okulunu Haç mahallesinde 1855’de kilise binasında açar. İlk öğretmen Apraham (Hosrof) Muradyan’dır. Kendisini Movses Mıgırdiçyan ve Yeprem Sarkisyan takip eder. Daha sonra, 1863’te, Protestanlar Takavor mahallesinde ikinci bir kilise tesis ederler. Bu sırada Yeğisapet Mıgırdiçyan himayesinde orada bir kız okulu da tesis ederler. Mıgırdiçyan’dan sonra Takuhi Papazyan müdürlük görevini devralır. 1864’de kız okulu Peştimalcı mahallesinde bulunan daha uygun bir binaya taşınır.

Maddi zorluklar nedeniyle, bu kız ve erkek okulları, sırasıyla Temmuz 1895 ve Mayıs 1896 tarihlerinde, bir süre eğitim faaliyetlerini durdurmak zorunda kalırlar. Erkek okulu Ağustos 1896’da müdür M. H. Kuzu-Kebabyan himayesinde tekrar açılır. Kız okulu ise kapılarını müdür Satenik Uzunyan önderliğinde Eylül 1898’de açar [21].

1903 verilerine göre bu iki mahallede bulunan Protestan okullarına devam eden öğrenci sayısı 89, öğretmen sayısı ise 4 idi [22].

Erkek okulu bazı kaynaklarda Haygyan Okulu olarak geçiyor. M. H. Kuzu-Kebebyan uzun yıllar orada müdür olarak görev yapmış. Maaşının bir kısmı misyoner kurum tarafından ödenmekteydi.

1902’de okulun 40 öğrencisi vardı ve bu öğrencilerden sadece 5’i Protestan cemaati üyesiydi. Okulda Kutsal Kitap, Din Bilgisi, Genel Tarih, Ahlak, Fizik, Matematik, Coğrafya, Ermenice, Türkçe ve İngilizce dersleri veriliyordu [23].

Bu okulların mezunları eğitimlerine özellikle Bahçeçik ve Adapazar’da bulunan Protestan kolejlerinde devam ederlerdi.

1903 tarihine kadar Rodosto Protestan okullarında ders veren öğretmenlerden bazıları şunlardı: Hovhannes Garabedyan, Garabed Cermagyan, Hovhannes Kuzu-Kebabyan, Hovhannes Yerganyan, Harutyun Stepanyan, Hayg Çavuşyan, Takuhi ve Pipe Kuzu-Kebabyan, Armaveni Sarkisyan, Payladzu ve Yeprasine Malkhasyan, Mannig ve Satenig Uzunyan. Bu isimler Rodostoluydu. Dışardan davet edilen öğretmenler arasında olan isimler şunlardı: Hovhannes Gaydaryan, Sarkis Kasabyan, Lemuel Sahagyan, Melidos Aydınyan, Ğazaros Diraduryan, Samuel Kendigyan, Hovap Arabyan, Maryam Stepanyan, Negdar Tavityan [24]. Daha sonra Pastör Sarkis Manugyan burada ders vermiştir [25].

Eğitimini İstanbul’da almış Harutyun Gelibolyan tarafından kurulan bu özel okul Rodosto Takavor mahallesinde 1882’de tesis edilmiş. Okulun öğrencileri Ermeni, Yahudi, Levanten ve Türklerdi. 1888 tarihinde okul kapanır ve Gelibolyan aynı mahallede bulunan Hovhanyan Okulu müdürlüğünü üstlenir. 1892’de İstanbul’a gider. Bir kaç sene sonra döner ve kendine ait okulu tekrar açar [26].

Bu özel okul öğrencilerinin sayısı 50 civarı idi. Gelibolyan Fransızca uzmanı olduğundan, okul da yabancı dil olarak frankofildi [27].

Osmanlı devlet okulunda eğitim üç yıldı ; orta okulun son ve yüksek okulun ilk yılları. Eğitim dili Türkçe ve Fransızcaydı. Bazı Ermeni ailelerin çocuklarını, mahalle mektebinde ilköğrenimlerini tamamladıktan sonra buraya gönderdiklerini biliyoruz. Hagop Boyacıyan ve Dikran Bağdigyan bu okulun öğrencisiydi. Dikran Bağdigyan 1909’da Osmanlı mebusu seçilir [28].

1908-1912 tarihleri arasında Dikran Bapdigyan’ın bu okulda öğretmenlik yaptığı da kayıtlı. Bu yıllarda okul müdürü Srab Abahuni idi, Bağdikyan ise müdür yardımcısı görevini üstlenmişti [29].

Ermeni öğretmenler arasında Garabed Hampartzumyan’ın (1906’dan itibaren) da adını zikretmeli [30].

Çorlu Ermeni okulları ile ilgili bilgiler, İstanbul’da yayımlanan « Püzantiyon» gazetesinde 1901’de yayınlanan bir yazı dizisine dayanıyor. Muhtemelen ileriki yıllarda, özellikle 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanıyla, her yerde olduğu gibi, Çorlu’daki Ermeni okullarının sayısında artış olmuştur, fakat bu konuda maalesef çok bilgiye sahip değiliz.

Yaklaşık 210 karma öğrenciye sahipti. Bina Episkopos Hımayag Timaksyan’ın girişimi ile tesis edimişti [31].

1901’de okulda 4 öğretmen vardı [32].

1905’te okul müdürü aslen Rodostolu olan ve geçmişte Hovhanyan Okulu’nda öğretmenlik görevinde bulunmuş Krikor Yaralzyan idi [33]. İleriki yıllarda Rahip Kevork Turyan ve Papaz Keğam Yıldızyan müdürlük görevini üstlenirler [34].

Badveli Taniel (ilerde İstanbul Galata’da faaliyet göstermiş Papaz Mesrob), Hayrigyan efendi ve Papaz Arisdages Malakyan (1890’lar) burada ders vermiş öğretmelerden bir kaçı [35].

Buralarda var olan Ermeni okulları hakkında çok az bilgiye sahibiz.

Malkara’da bulunan okulun Mamigonyan adına sahip olduğunu ve S. Toros kilisesinin bitişiğinde bulunduğunu biliyoruz [36]. Filor Batmazyan (daha sonra Tanielyan) 1915 tarihine kadar burada öğretmenlik yapmış. İsmi bilinen öğretmenler arasında Papaz Tateos Poryacıyan ve Sarkis Srents de var[37]. Bu şehirde doğmuş ve ilerde ünlü bir yazar ve entellektüel olarak nam salmış Ardaşes Harutyunyan (1873-1915) bu okulun öğrencisiydi [38].

Filor Batmazyan (daha sonra Tanielyan) Gelibolu Ermeni okulunda da 1920-1922 yıllarında öğretmenlik yapmış [39].

Silivri S. Kevork Kilisesine bitişik Varvaryan Okulu vardı. 90 öğrenciye sahip bu okulun kurucusunun Rodosto’daki Hovhanyan Okulu mezunlarından Papaz Horen Camcıyan olduğu kabul edilir. Kendisi 1900 tarihinde S. Kevork kilisesinin papazı olarak Silivri’ye atanır. Papaz Horen Silivri okulunda ders de vermiş. Öğretmenler arasında Papaz Garabed Dişliyan’ın da adı geçmekte. Ünlü şair Rupen Sevag (Çilingiryan) bu okula gitmiş, eğitimine ileride İstanbul’da bulunan Berberyan Okulu’nda devam etmiştir [40].

• [1] Sarkis K. Paçacıyan, Յուշամատեան Ռոտոսթոյի հայերուն1606-1922, (Rodosto Ermenileri Hatıratı, 1606-1922), G. Donigyan matbaası, Beyrut, 1971, s. 213.
• [2] a.e., s. 216.
• [3] a.e., s. 217.
• [4] a.e., s. 213.
• [5] a.e., s.91; «Գաւառային քրոնիկ», (Taşra Kroniği), Arevelk, 22. yıl, No: 5969, 3/16 Eylül 1905, İstanbul.
• [6] Paçacıyan, Rodosto Ermenileri Hatıratı, s. 221.
• [7] a.e., s.  223։
• [8] a.e., s. 223-224.
• [9] A.M., «Rodosto Ermenileri », Joğovurti Tzaynı, no : 576, 22 Ağustos/4 Eylül 1920, II. yıl; Teodig, Գողգոթա հայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տարին (Ermeni Ruhban Sınıfının ve İmanlıların Golgotası),New York, 1985, s. 415.
• [10] Paçacıyan, Rodosto Ermenileri Hatıratı, s. 98, 116, 138-139, 166-167, 187-189.
• [11] a.e., s.104.
• [12] a.e., s.213.
• [13] a.e., s.216.
• [14] a.e., s.217.
• [15] a.e., s.221.
• [16] a.e., s.222.
• [17] a.e., s.82, 91, 97, 166, 188, 213-214; Teodig, Ermeni Ruhban Sınıfının ve İmanlıların Golgotası,s. 417-418.
• [18] Paçacıyan, Rodosto Ermenileri Hatıratı, s. 223.
• [19] a.e., s.55.
• [20] a.e., s.104.
• [21] M.K., «Ռոտոսթոյի եկեղեցիին պատմութիւնը, 1852-1902» (Rodosto Kilisesi Tarihi, 1852-1902), Püragın, XX. yıl, no: 51, 21 Aralık 1902, s. 813 եւ XXI. yıl, no: 8, 22 Şubat 1903, s. 157-159.
• [22] Paçacıyan, Rodosto Ermenileri Hatıratı, s.216։
• [23] M. H. Kuzu-Kebabyan, Rodosto Kilisesi Tarihi, 1852-1902, Püragın, XXI. yıl, no: 16, 19 Nisan 1903, s. 311-312.
• [24] M.K., Rodosto Kilisesi Tarihi, 1852-1902, Püragın, XXI. yıl, no: 8, 22 Şubat 1903, s. 157-159 ve XXI. yıl, no: 16, 19 Nisan 1903, s. 311-312.
• [25] Paçacıyan, Rodosto Ermenileri Hatıratı, s. 214.
• [26] a.e., s.88.
• [27] a.e., s.217.
• [28] a.e., s.93, 96.
• [29] a.e., s.96.
• [30] a.e., s.98.
• [31] Arşag Alboyacıyan, «Չօրլուի հայերը (իրենց անցեալն եւ ներկան)» (Çorlu Ermenileri, Geçmiş ve Gelecekleri), Püzantiyon, VI. yıl, no : 1561, 13/26 Kasım 1901, İstanbul; Taşra Kroniği, Arevelk, XXII. yıl, no : 5969, 3/16 Eylül 1905, İstanbul.
• [32] Arşag Alboyacıyan, Çorlu Ermenileri, Geçmiş ve Gelecekleri, Püzantiyon, VI. yıl, no: 1564, 16/29 Kasım 1901, İstanbul.
• [33] Taşra Kroniği, Arevelk, XXII. yıl, no : 5969, 3/16 Eylül 1905, İstanbul.
• [34] Paçacıyan, Rodosto Ermenileri Hatıratı, s. 185, 188.
• [35] a.e., s.188; Arşag Alboyacıyan, Çorlu Ermenileri, Geçmiş ve Gelecekleri, Püzantiyon, VI. yıl, no: 1561, 13/26 Kasım 1901, İstanbul; Taşra Kroniği, Arevelk, XXII. yıl, no: 5969, 3/16 Eylül 1905, İstanbul.
• [36] Paçacıyan, Rodosto Ermenileri Hatıratı, s. 188-189։
• [37] a.e., s.91, 139, 188-189;Taşra Kroniği, Arevelk, XXII. yıl, no: 5969, 3/16 Eylül 1905, İstanbul.
• [38] Teodig, Ermeni Ruhban Sınıfının ve İmanlıların Golgotası,s. 418.
• [39] Paçacıyan, Rodosto Ermenileri Hatıratı, s. 139.
• [40] a.e., s.201; Teodig, Ermeni Ruhban Sınıfının ve İmanlıların Golgotası,s. 416, 419.