Dörtyol ve çevre köyler – Kiliseler, adak yerleri

Yazan: Vera Sahakyan, 28/08/2014 (son güncelleme 28/08/2014), Çeviren: Tomas Terziyan

Dörtyol’un Ermeni kiliselerine dair tarihi bilgiler yok denecek kadar azdır. İstanbul Ermeni Patrikhanesinin, Ermeni kiliseleri hakkında düzenlediği 1912-1913 tarihli listeye [1] göre ise Dörtyol ve çevre köylerde dört kilise bulunmaktadır. Bunlar: 1877’de Özerli köyünde inşa edilen Surp Krikor Lusavoriç, aşağı-yukarı 1851’de Dörtyol’da inşa edilen Surp Advadzadzin, 1858’de yine Dörtyol’da inşa edilen Surp Krikor Lusavoriç ve Ocaklı köyündeki Surp Advadzadzin [2].

Beri yandan Minas Kocayan hatıratında Dörtyol’da üç kilise bulunduğunu belirtir. Bunlardan birincisi ve en eskisi mezarlığın içinde yer alan Surp Minas [3], ikincisi Yukarı Mahalleye hâkim mevkide Surp Advadzadzin ve üçüncüsü Aşağı Mahalleye hâkim olup [4] yüksek kubbeleriyle öne çıkan Surp Khaç kilisesidir. Keza yazar bunlardan başka, yakındaki Ocaklı köyünün de kendi kiliselerine sahip olduğunu ama bunların 1895 yılının Abdülhamit kırımları sırasında yıkıldığını söyler [5].

Konstantin Turat (ya da Kurat) tarafından kaleme alınmış kolofon [Yun.  Eserin sonuna düşülen tamamlayıcı not-lar], Adana, 1284 (Kaynak: Mesrob Maşdots Kitaplığı, No. 4207; Ermeni Paleografi Albümü içinde; Michael E Stone, Dikran Kuyumcuyan, Henning Lehmann; Erivan, 2006, s. 309)

Samuel Boranyan’ın hatıratında ise Dörtyol’da iki kilisenin, aynı zamanda Yukarı ve Aşağı Mahallelerin kiliseleri olarak anılan Surp Asdvadzadzin ve Surp Pırgiç’in adları anılmakta; [6] yanı sıra, mezarlıkta bulunan ziyaretgâha dair bilgiler verilmekte; Surp Sarkis denen, kentin adak yeri özelliğindeki en eski dini tesisinden söz edilmektedir [7].  

Bir diğer hatırat yazarı, Dörtyol’un ziyaretgâhlarını tasvir eden Minas Khabrig: “Çork-Marzıban’dan (Dörtyol) bir kilometre uzaklıktaki Dörtyol mezarlığında ayakta kalan eski madur, Amanos Dağının eteğinde yer alan, yıkıntıları halkın Kharnuplu diye adlandırdığı adak yeri vazifesi gören manastırdır” diye yazar [8].

Bu ağaç çeşidi genellikle Adana çevresinde oldukça yaygın ve neredeyse her üç tepeden birinin adı Ermenice yeğçernud  (ağacın adı yeğçereni, caratonia siliqua), Türkçe ise harnupludur (keçiboynuzu ağaçları olan tepe) [9].

İmdi hatıratta işaret edilen yeğçernud/harnuplu adlarından yola çıkarak adak yerinin coğrafi mevkiini tam olarak saptamak zor. Minas Khabrig bu bölgedeki kiliseler hakkında bir başka bilgi daha verir: “Ocaklı eteğinde de Kharnuplu gibi sevilen ve halkın, Surp Sarkis’in orada oturduğuna inanarak hastalıkları iyileştirici özellikler atfettiği harabeler bulunmaktadır” [10]. Diğer yandan Kocayan, Dörtyol’da Surp Sarkis Taşı tabir edilen bir adak yerinden söz eder; burası azizin uçarcasına giden atının toynağının değdiği yerdir [11].

Görüldüğü gibi, hatıratlardaki tasvir ve bilgiler yekdiğerini tamamlamakla beraber özellikle kilise adları ve bunların bulundukları mevkiler bakımından eksiklikler arz etmektedir.

Dörtyol kasabasının Surp Asdvadzadzin adlı kilisesi Patrikhane tarafından hazırlanmış olan listeler ve her üç hatıratta yer almaktadır. Mezarlığın içinde bulunan madur hakkında da söz konusu hatıratlarda bilgiler var. Üçüncü kilise ise Patrikhane listesine göre Surp Krikor Lusavoriç adını taşımakta, ancak hatıratlarda Surp Khaç ve Surp Pırgiç gibi farklı adlarla anılmaktadır [12].

Elimizde bulunan birincil kaynaklara dayanarak, Dörtyol yöresinin kilise ve adak yerlerinin genel bir fotoğrafını burada sunmaya çalışacağız.

Dörtyollular Allah’tan korkan, dindar insanlardır. Sabah ve akşam dualarına katılmak için gruplar halinde kiliseye yollanır, zangoç [Erm. jamgoç: dua saatlerinde kilise çanını çalan görevli] Hacı Hagop kilise çanlarını çalarak müminleri çağırana kadar suları bol bir derenin çevresinde toplaşırlar [13].

Büyük-küçük, genç-yaşlı herkes ruhani önderlerinin yıllık piskoposluk çevresi ziyaretini bütün bir yıl sabırsızlıkla bekler; okullar kapanır ve kasaba sakinleri Kilikya Katolikosunun beyaz bir at üzerinde avdetini gözlerler [14].

O gün Ocaklı, Özerli ve Nacarlı köylerinin sakinleri de Dörtyol’a gelirler. Anneler gül demetleriyle, yeni doğan bebeklerini kucaklamış; gençler çiçekler ve dallarla büyük bir alay düzenleyip Hacı Hagop Güccuk [Küçük] Sarkisyan’ın, Surp Asdvadzadzin Kilisesine yakın inşa edildiği için misafirhane hizmeti gören iki katlı evinin çevresini sararlar [15].

Dörtyol’un Surp Asdvadzadzin Kilisesi – (Kaynak: Minas Kocayan, Badmutyun Çork-Marzbani (Dört-Yol), kyuğakağak mı Giligyo meç [Çork-Marzban’ın (Dört-Yol) tarihi; Kilikya’da bir kasaba (Պատմութիւն Չորք-Մարզպանի, (Տէօրթ-Եոլ) գիւղաքաղաք մը Կիլիկիոյ մէջ)] [Ermenice], Los Angeles, 2006).

Dörtyol, yak. 1920. Katolikos II. Sahag’ın Kelekyan yetimhanesindeki yetimleri ziyareti (Kaynak: Nubaryan Kitaplığı,Paris).

Hemen bütün kutsal mekânların dört bir yanında Dörtyolluların bereketli bağ ve bahçeleriyle yazlıkları yer almakta; Surp Asdvadzadzin’in çevresinde ise kasabanın önde gelenlerinden Der Isdepanların, Veli Boğosların, Poturların ve Yepremlerin konutları bulunmaktadır [16].

Dörtyol, 1902. Getronagan Ermeni Mektebinin mezunlarının kilise bahçesindeki diploma dağıtım merasimi (Kaynak: Minas Kocayan, Badmutyun Çork-Marzbani (Dört-Yol), kyuğakağak mı Giligyo meç [Çork-Marzban’ın (Dört-Yol) tarihi; Kilikya’da bir kasaba (Պատմութիւն Չորք-Մարզպանի, (Տէօրթ-Եոլ) գիւղաքաղաք մը Կիլիկիոյ մէջ)] [Ermenice], Los Angeles, 2006).

Akşam ayinine katılmak isteyenler kiliseye oldukça erken varırlar ve “bu kalabalık toplanma uzun süre devam ettiğinden civardaki toprak sahipleri mahalleli dışında gelen diğer ziyaretçilerin de alışverişinden para kazanmak için orada “bir küçük Pazar” kurarlar” [17].

Yüksek kubbeler, bir üst galeri ve üç mihraba sahip olan Surp Asdvadzadzin kilisesi kasabanın orta yerindedir. İnce bir zevkin eseri olan bu albenili bina süslü sütun başlarıyla sona eren, ihtişamlı ve sağlam sütunlar üzerinde durmakta; mihrapları ise zarif bezemelerle göz almaktadır [18].

Minas Kocayan bu kilise hakkında çeşitli ayrıntılar verir. Kilisenin inşası, Dörtyollu önde gelenlerin nüfusun giderek arttığını görüp büyük bir ibadethaneye ihtiyaç olduğunu düşündükleri 19. Yüzyılın tarihi gelişmeleriyle ilintilidir [19]. Hayli uzaklardan bile görülen oldukça yüksek kubbelere sahip Surp Asdvadzadzin, Osmanlı hükümetinden inşaat izni koparmak gibi güç bir meseleyi hallettikten sonra inşa edilir. Büyüklüğü nedeniyle, komşu Türkler kiliseyi “Büyük Kilise” diye anarlar [20].

Surp Asdvadzadzin kâgirdir. Kubbesi altı kollu haç ile süslü olup iç tarafında Yaradan’ın yağlı boya sureti yer almakta; kubbenin az bir aşağısında, dört sütunun kemerleri üzerinde ise dört İncilci, Ayak Yıkama anı ve Mesih’i tutuklamak üzere Getsemani Bahçesine varan eli meşaleli kalabalık tasvir edilmektedir [21]. Mihrabın orta yerinde, en yüksek mevkide, Son Yargı’yı ilan eden iki melek temsili; duvarlarda ve tavanda bitki formlu bezemeler bulunmakta. Kilisenin diğer bütün tualleri gibi yağlıboya ile yapılmış olan Aziz Krikor Lusavoriç’in tuali Kutsal Vaftiz Havuzunu süslemektedir [22].

1919 kışında Dörtyol kasabasından bir manzara (Kaynak: Minas Kocayan, Badmutyun Çork-Marzbani (Dört-Yol), kyuğakağak mı Giligyo meç [Çork-Marzban’ın (Dört-Yol) tarihi; Kilikya’da bir kasaba (Պատմութիւն Չորք-Մարզպանի, (Տէօրթ-Եոլ) գիւղաքաղաք մը Կիլիկիոյ մէջ)] [Ermenice], Los Angeles, 2006).

1) Dörtyol, 1919. Sisuan Yetimhanesinin inşaat çalışmalarından bir görüntü. Aynı yerde, 1912’de inşa edilen Kelekyan Yetimhanesi zaten var idi (Kaynak: Nubaryan Kitaplığı, Paris).
2) Dörtyol’daki Kelekyan Yetimhanesinden bir görüntü (Kaynak: Nubaryan Kitaplığı, Paris).

Kilise Papaz Der Minas zamanında inşa edilir. Bağışta bulunanlar arasında hafızalarda yer eden belli-başlı isimler: Artin Kehya, Hacı Keyük Balyan, Sarkis Karavartanyan, Kara-Sarkis Kocayan ve Sarkis Khıdıryan; inşaat ustalarından ise Rupinyan Barsam Usta’dır [23].  

Kilise yıllarla birlikte kısmi bakımlardan geçer. Bunları üstlenenler ise şu ya da bu hastalıktan kurtulmak için kendilerini bu kutsal mekânı yenilemeye, bir resim ya da bir buhurdanlık armağan etmeye adayan bireylerdir. Kimi zaman da insanlar gördükleri bir rüyaya inanıp herhangi bir bağışta bulunur, kilisenin durumunun iyileşmesi için başlatılan seferberliğe katılırlar [24].

Surp Asdvadzadzin Kilisesinin bahçesinde başka üç bina daha bulunmakta: Miatsyal Ingerutyun [Birleşik Cemiyet] tarafından inşa edilen okul, 19. Yüzyılın ilk yarısında inşa edilen anaokulu, mahalle meclisi ve kilise mütevellilerinin toplantılarına ayrılan üç odalı piskoposluk binası. Mütevelliler Dörtyollu Ermeni nüfusun dâhili dava ve ihtilaflarını halletmek, kilise ve okul hayatını idare etmek yetkisine sahiptiler [25].

Kiliseden kentin bir düzlükle sona eren doğu tarafına doğru, iki katlı Kelekyan Yetimhanesi yer almaktadır [26].

Yukarıda da değindiğimiz gibi kente yakın Özerli köyünde de Surp Asdvadzadzin nam bir kilise varlık göstermişti. Bunun, Patrikhane listelerinden derlenen bilgiye göre eski bir bina olduğunu biliyoruz yalnızca [27]. Keza 1895 Abdülhamit kırımlarından önce ayakta ve faal bir kilise olduğunu düşünüyoruz.

Dörtyol, 1899. Yeni atanan Papaz Der Rupen’in icra ettiği ilk badaraktan sonra Manug Efendi Balyan’ın evinin bahçesinde verilen ziyafetten bir görüntü (Kaynak: Minas Kocayan, Badmutyun Çork-Marzbani (Dört-Yol), kyuğakağak mı Giligyo meç [Çork-Marzban’ın (Dört-Yol) tarihi; Kilikya’da bir kasaba (Պատմութիւն Չորք-Մարզպանի, (Տէօրթ-Եոլ) գիւղաքաղաք մը Կիլիկիոյ մէջ)] [Ermenice], Los Angeles, 2006).

Dörtyol kazasında Surp Krikor Lusavoriç adlı iki kilise var. Birincisi Dörtyol kasabasında (yak. 1857-1858), ikincisi ise Özerli köyünde (yak. 1877-1878) inşa edilmişti [28]. Bu ikinci kiliseye bitişik bir de Surp Pırgiç nam bir okul faaliyet göstermekteydi [29].

Hatıratlarda Surp Khaç ya da Surp Pırgiç adlarıyla da zikredilen, Dörtyol kasabasındaki Surp Krikor Lusavoriç kilisesi Aşağı Mahallede yer almaktadır. Bu kilise hakkında muhafaza edilen pek bir bilgi yok. Yalnızca eskiden onun da kubbeleri olduğu anlaşılmaktadır [30].

Adana Ermenilerinin ruhani önderi Vartabed Muşeğ Seropyan (1905-1909) da otobiyografisinde kiliseyi Surp Pırgiç diye adlandırmaktadır. Surp Pırgiç ve Surp Asdvadzadzin kiliselerini bizzat ziyaret ederek her iki kilisenin tağagan [mahalli meclis üyesi] seçimlerinde hazır bulunur [31]. Bu bilgilerden pay biçerek, Aşağı Mahalledeki kilisenin yerli halk tarafından Surp Pırgiç diye adlandırıldığını söylememiz mümkün.

Peltekyan ailesi. Özerli. Oturanlar soldan sağa: Markrid Peltekyan, Bedros Peltekyan. Ayaktakiler soldan sağa: Panos, Siranuş, Areknaz (sonradan Balyan), Khaçig, Sahag (Kaynak: Bedros Sahag Peltekyan koleksiyonu, Beyrut).

Dörtyol kasabasının Surp Asdvadzadzin kilisesinden yukarı doğru, Amanos Dağlarının eteğinde, Dörtyol’un kuzey kısmının en uç noktasında mahallin yegâne mezarlığı ve orta yerinde tarihi Surp Minas maduru bulunmaktadır [32].

Geleneğe göre madur, Kilikya Hanedanının 1375 tarihinde düşüşünden hemen sonra inşa edilmiştir [33].

Küçük bir binadır ve giriş kapısı da o kadar küçüktür ki kiliseye gelenler ancak eğilip çömelerek içeri girebilmektedirler [34].  Bu maduru ziyaret edenler sayıca çok değil.
Müminler yalnızca yılda birkaç kez: Noel ve Paskalya bayramlarında, Deyarıntaraç’ta kalabalık gruplar halinde gelirler  [35].

Bayram günlerini izleyen Merelotslarda bütün müminlerin beraberlerinde yemek ve tatlılar götürerek ölmüş yakınlarını ziyaret etmeleri genel bir adettir. Ziyaretçiler papaz tarafından icra edilen ayini ruhaninin ardından,  yanlarındaki yiyecekleri fakir ve muhtaçlara dağıtırlar [36].

Surp Minas maduru avlusundaki dev keçiboynuzu ağacıyla da ünlüdür. Papazlar ve kilise korosu dini bayramlar ve ayini ruhani ritüelleri sırasında bu ağacın sık ve yaygın dalları altına sığınırlar [37].

Dörtyol’un en eski İncil’i burada muhafaza edilmektedir. Kilisenin içinde ayrıca topraktan yapılma, kitabesiz bir mezar taşı var [39].

Salt (Amman’ın kuzeyinde, günümüzde Ürdün’de yer almaktadır), 1918. Sürgünde ölen Bedros Peltekyan, başında kasketiyle tabutta yatmakta. Tabutun sağında oturan, müteveffanın karısı Markrid. Markrid’in arkasında dikilen, oğlu Sahag. Markrid ‘in sağında ayakta duranla r Sahag’ın ilk karısı Noyemi ve çocukları Asadur (Kaynak: Bedros Sahag Peltekyan koleksiyonu, Beyrut).

Başlangıçta Protestanlar Deli Kevorkyan Khaçer’in evinde toplanırlar. Daha sonra, Protestan cemaati üyelerinden Nazaret Makascıyan kendi bahçesi içinde, Maraş ve Zeytun’dan Dörtyol’a getirttiği ustaların inşa ettiği bir joğovaran [toplantı, ibadet yeri] açar. Ermeni Havariyun cemaatinin temsilcileri birinci katın inşasından sonra itiraz ederler, bunun üzerine inşaat çalışmaları durdurulur. Sonunda Pastör Sarkis Toryan’ın araya girmesi ve çabalarıyla joğovaran binası tamamlanır [40]. Söz konusu joğovaran Dörtyol’un Yukarı Mahallesinde yer almaktadır [41].

Protestan cemaatinin Özerli köyünde de bir joğovaranı vardı.

Keçiboynuzu ağacı (kharnub/harnub) (Kaynak: The Garden: an illustrated weekly journal of horticulture in all its branches, Cilt XIII, 1878, s. 424).

Dörtyol kasabası ve çevre köylerin sakinleri adet üzere her Pazar, yörede çokça bulunan tarihi adak yerlerine gezi etkinlikleri düzenlerler. Ocaklı Ermenileri daha ziyade, Amanos Dağlarının eteklerinde yer alan, harnuplu tabir edilen ve yıkılmış duvarlarıyla harabeye dönen ziyaretgâha giderler [42].

Bu adak yerinin yalnızca dört duvarı ayaktadır. Duvarların arasında biten heybetli ağaç ziyaretçilerin adak günlerinde bağladıkları, her biri bir gencin terennüm ettiği dua ile gerçekleşmesini dilediği hayalini simgeleyen rengârenk bez parçalarıyla süslenir [43].

Surpig Mayrig [Ana] adak ziyaretçilerinin mutlak refakatçisidir. Minas Khabrig’in Mayrig’e dair bir tasvirini buraya aktaralım: “yaşı yetmişi aşkın, ak saçlı, al yüzlü ve sağlam bedenli Mayrig halkın arasında dikilmiş Türkçe muhteşem aşk dörtlükleri okurdu. Delikanlılar ve genç kızlar onun çevresinde toplanıp, yüreklerine seslenen sözlerini şevk ile dinlerler, tekrar tekrar söylemesini rica ederlerdi. Surpig Mayrig ilerlemiş yaşına rağmen hâlâ keskin bir hafızaya sahipti [44]”.

Mutlu evlilikler bahşeden özelliklere sahip olduğuna inanan birçok aile bu ziyaretgâha gelir. Bu inancın önderliğinde gruplar halinde; en besili koyunları, horozları ve türlü çeşit lezzetli yiyeceği de yüklenip Amanos Dağlarının eteklerine doğru yollanırlar [45].

Adak yerinin önünde yer alan ağaçların altında şölenler düzenlerler, şarkı ve müzik Amanos Dağlarında çınlar durur. Müzisyenler, özellikle kemençe çalan âşıklar adak sahiplerinin ayrılmaz yoldaşlarıdır [46].

Dörtyolluların bir sonraki kutsal mekânı kasabanın kuzey kısmında, Yeğçernud (Harnuplu) tabir edilen bir yamaçta yer almaktadır. Yüzyıllık keçiboynuzu ağaçları içine sığınmış, henüz dört duvarı ve mihrabının temelleri yerinde duran harabe bir kilise. Büyükanneler, gerektiğinde Surp Kevork’un, efsanevi ve mucizevi mızrağıyla bu ağacın meyvelerini, yani keçiboynuzlarını oklara dönüştürüp Bereket Dağının haydutlarını oldukları yere mıhlayabileceğini anlatırlar [47].

Keza Dörtyol’da, kentin en eski dini tesisi olup adeta adak yerine dönüşen Surp Sarkis nam bir kilise var [48]. Kasabalılar hem dini bayramlarda hem de diğer Pazarlar yoğun bir kalabalık halinde bu ziyaretgâha akın ederek kurbanlar keser ve şölenler düzenlerler. Her Pazar burada, hiç sektirmeden, aziz ve ebedi aşa-i rabbani [badarak] icra edilir. Komşu Müslümanlar da adak yeri belledikleri Surp Sarkis’i ziyareti ihmal etmezler [49].

Keçiboynuzu ve bileşenleri (Kaynak: Otto Wilhelm Thomé, Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz, 1885, Gera, Almanya).

Ocaklı’nın eteğinde de harnuplu tabir edilen tepeler bulunmakta. Bu tepelerin üzerinde, halkın hastalıkları iyileştirici güce sahip olduğuna inandığı birçok manastır yıkıntısı yer almaktadır. Harnuplu’nun harabe manastırını ziyaret eden adak sahipleri Surp Sarkis’in burada yaşadığına ve manastırın büyük bir tedavi gücünün bulunduğuna inanırlar. Özellikle azizin isim gününde geniş bir kalabalık toplanır [50].

Surp Sarkis Dörtyol ve çevresindeki Ermeni yerleşmelerinin koruyucu azizi sayılır. Ocaklı ve Dörtyol’da, bu azizin adını taşıyan madurlar ve kutsal mekânlar bulunmaktadır.

Hakkında yalnızca bölük-pörçük hatıraların muhafaza edilebildiği kadim Surp Sarkis ibadethanesi dışında Dörtyol’da at nalı şeklinde bir de kaya var. Ağızdan ağıza aktarılan geleneğe göre, Bizans imparatorundan kaçan Surp Sarkis, oğlu Mardiros’u, bir diğer geleneğe göre ise kendisini ölümden kurtaran, imparatorun kızını da atının üzerinde götürmüştü [51]. Kaçış yolu Dörtyol kale-kentinden geçmekteymiş; azizin beyaz atı dörtnala giderken siyah bir kaya üzerinde nalının izi kalmış [52].

Yerliler ve komşu yerleşmelerin delikanlıları ile genç kızları kayanın içine su doldurup içmenin mucizevi bir iyileşme sağladığına inanarak, büyük bir kalabalık halinde, Guyr Çırağats [Kör Su Değirmeni] denen tepenin üzerindeki yaşlı keçiboynuzu ağacının altında bulunan Surp Sarkis kayasına adağa giderler. O gün, yerleşik âdete göre kurban kesip horoz ya da koyun etiyle pişmiş nohutlu bulgur pilavı hazırlarlar [53].

Harnuplu denen tepenin güney tarafında hem Ermeniler hem de Türklerin büyük saygı gösterdikleri bir diğer ziyaretgâh daha var [54].

Asar Dede ziyaretgâhı, iç tarafında bir kaynağın bulunduğu harap bir kilisedir. Yerliler kuraklık zamanında bu kaynağa dualarla atılan taşların yağmur getirebileceğine inanırlar [55].

Kentin güney-doğu tarafında iki saatlik mesafede, harabeye dönüşmüş bir yerleşmenin kalıntılarının çevresinde hâlâ fark edilebildiği,  Kilisecig ya da Karakilise denen manastırın yıkıntıları bulunmaktadır [56]. Burada, buz gibi soğuk sularının şelale gibi çağıldayarak vadiye aktığı, Türklerin Şar Lağan diye adlandırdıkları bir kaynak var. Çevresinde bir zamanlar mamur ve manastırın varlığından pay biçerek muhtemelen Ermenilere ait bir köyün kalıntılarını da görmek mümkün [57].

Bu manastırın yıkıntıları yakınında Boranyan ailesinin ve diğer birçok Dörtyollunun portakal ve üzüm bağları yer almaktadır [58].

• [1] Eçmiadzin aylık dergi, [Ermenice], 1965, 1. yıl, s. 61.
• [2] Ocaklılı Minas Khabrig Ocaklı’nın yegâne talihsizliğinin bir kiliseye sahip olmaması olduğunu yazar. Yeni inşa edilen kilise, Boyacıyan ve Gökcüyan aileleri arasındaki ihtilaf yüzünden yarım kalmış. Kilise ayinlerinin açıkta yapılmaması için ahşap sütunlar ve çatıyla bir kulübe inşa edilmiş (Minas Khabrig, Yete Çork-Marzıbanı indzi hed khoser [Çork-Marzıban benimle konuşsaydı…, (Եթէ Չորք-մարզպանը ինծի հետ խօսէր...,)], Çork-Marzıbanlı YurttaşlarDerneği., Beyrut, 1983, s.50).  
• [3] Minas Kocayan, Badmutyun Çork-Marzbani (Dört-Yol), kyuğakağak mı Giligyo meç [Çork-Marzban’ın (Dört-Yol) tarihi; Kilikya’da bir kasaba (Պատմութիւն Չորք-Մարզպանի, (Տէօրթ-Եոլ) գիւղաքաղաք մը Կիլիկիոյ մէջ)] [Ermenice], Los Angeles, 2006, s. 142.
• [4] a.y., s. 142-143
• [5] a.y., s. 142-143
• [6] Samuel Boranyan, Huşatrutyun Cug Marzıbani[Cug Marzıban Hatıratı (Յուշագրութիւն Ճուկ Մարզեպանի)] (orijinali Ermenice harfli Türkçe), Leninakan, 1965, yayınlanmamış, s. 146.
• [7] a.y., s. 144-146
• [8] Minas Khabrig, s. 11.
• [9] Edilen söz keçiboynuzu ağacı hakkında. Bu ağaçlarla çevrili yerler Türkçe kharnuplu ya da harnuplu, Ermenice yeğçernud diye adlandırılmaktadır.
• [10] Minas Khabrig, s. 11.
• [11] a.y.
• [12] Dörtyollu Mardiros Der Isdepanyan’ın 1945 tarihinde yazdığı şiirlerden birinde de Surp Krikor Lusavoriç adlı kiliseye dair bir hatıraya rastlıyoruz (Toros Toranyan, Çork Marzıbantsi hay kiri yev mamuli temker [Çork Marzıbanlı Ermeni edebiyat ve basını simaları (Չորք Մարզպանցի հայ գիրի եւ մամուլի դէմքեր)], (Ermenice), Beyrut, 1987, s. 100.
• [13] Mardiros Der Isdepanyan, Kaçeru hayrenikı [Kahramanların vatanı (Քաջերու հայրենիքը)], [Ermenice], Beyrut, 1984, s. 23, bkz. Minas Kocayan, s. 142.
• [14] Minas Kocayan, s. 144.
• [15] “Nig Marzıvan” başlıklı elyazması; 1934’te Kırıkhan’da kaleme alınmış; s. 123. (yazarı bilinmiyor) Söz konusu kitapçığın belli sayfalarını dijital olarak tarafımıza gönderen Siranuş Minasyan’a derin teşekkürlerimizi sunuyoruz.  
• [16] Minas Kocayan, s. 144.
• [17] Mardiros Der Isdepanyan, Kaçeru hayrenikı [Kahramanların vatanı (Քաջերու հայրենիքը)], [Ermenice], Beyrut, 1984, s. 23, bkz. Minas Kocayan, s. 142.
• [18] Minas Khabrig, s. 28.
• [19] Minas Kocayan, s. 142.
• [20] a.y.
• [21] a.y.
• [22] a.y.
• [23] a.y.
• [24] Nig Marzıvan…, s. 123.
• [25] Minas Khabrig, s. 34, 44.
• [26] Akdeniz’den Amanos Dağları’nın eteklerine kadar uzanan bu düzlük Dörtyol’u Özerli ve Karakilise köylerinden ayırmaktadır.
• [27]  Eçmiadzin aylık dergi,  [Ermenice], 1965, 1. yıl, s. 61.
• [28] a.y.
• [29] Osman Köker, 100 yıl önce Türkiye’de Ermeniler, Birzamanlar Yayıncılık, İstanbul 2005, s. 243.
• [30] Minas Kocayan, s. 143.
• [31] Muşeğ Seropyan, yayınlanmamış Otobiyografi, Kitapçık No. 2, s. 313.
• [32] Minas Khabrig, s. 38
• [33] Minas Kocayan, s. 36.
• [34] a.y.
• [35] Minas Khabrig, s. 39.
• [36] Nig Marzıvan…, s. 135.
• [37] Minas Kocayan, s. 36.
• [38] a.y. Nig Marzıvan elyazmasının yazarı, Dörtyol’daki bayramların kutlanmasına atıfta bulunarak, gümüş ciltli en iyi altı elyazması İncil’in Kararma [Khavarum]gecesinde başlıca kiliseye getirildiğini ve 13 mum söndürülürken okunduğunu yazar (Nig Marzıvan…, s.135).
• [39] Mardiros Der Isdepanyan’ın elyazması hatıratı, bkz. Minas Kocayan, s. 36.
• [40] Samuel Boranyan, s. 155.
• [41] Minas Khabrig, s. 28.
• [42] a.y., s. 54.
• [43] a.y., s. 56.
• [44] a.y.
• [45] a.y., s. 54.
• [46] a.y.
• [47] Minas Kocayan, s. 37.
• [48] Samuel Boranyan, s. 145.
• [49] a.y.
• [50] Minas Khabrig, s. 11.
• [51] Minas Kocayan, s. 37.
• [52] a.y.
• [53] a.y.
• [54] a.y.
• [55] a.y.
• [56] Samuel Boranyan, s. 21.
• [57] a.y.
• [58] a.y.