Muş – Şarkı: Armenuhi Kevonyan
Eser Sahibi: Keğam Kevonyan (son değişiklik: 17/03/2017) - Çeviren: Arlet İncidüzen ve Tovmas Terziyan
Armenuhi Kevonyan, Soğomon Darontsi’ye ait İm Anuş Mışo Aşkharh [Sevgili Muş Diyarım] isimli şiiri okumaktadır
Armenuhi Kevonyan, 1902’de, Muş’un Surp Marine mahallesinde doğar. Yazar ve siyaset adamı, Muş mebusu Keğam Der Garabedyan (1856-1918) ve hikâyesiyle tarihe geçen Gülizar’ın (1875–1948) kızıdır. Muş şehri ve kırsalındaki halkın içinde Ermeni köylülerle yakın temasta bulunur, onların gelenekleriyle beslenir, ünlü manastırları ziyaret eder, Daronlu Ermeni’nin dert ve tebessümüne tanık olur.
Surp Arakelots (Aziz Havariler) Manastırı (Tarkmançats Manastırı), 1904. (“Daron Ermeni Şarkıları” isimli plağın kapağından alınmıştır.)
1914 sonbaharında, annesiyle birlikte, Erzurum ve Sivas güzergâhı üzerinden İstanbul’a taşınarak Büyük Felaketten mucize kabilinden kurtulur. İstanbul’da, sonradan öğretmenlik yaptığı Esayan okulunu bitirir. Galata Surp Krikor Lusavoriç kilisesinin göçmen okulunda da öğretmenlik görevi üstlenir. O dönemde, Krikor Süni’nin öğrencisi, genç bir şarkıcı olarak milli sahnelerde sık sık sesi duyulur ve Gomidas’ın yeni kurulan Beş Çocuk korosunda Koharig Ğazarosyan ve Ardaşes Semerciyan’la birlikte solistlik yapar.
1925’te, bir Katolik Ermeni göçmen grubunun önderi olarak Fransa’ya göç eder ve aynı yıl Paris’e yerleşir. Katolikosluk Delegasyonu bürosunda, Piskopos Krikor Balakyan’ın yanında, ardından “Haraç [Յառաջ, Erm. İleri, ç.n.]” yayınevinde çalışır. Aynı zamanda şan hocası Markrid Babayan ile ünlü piyanist Diruhi Zarapyan’dan ders alır. Daha sonra Jeanne Djambaz ve Paris Operası şantözü Suzanne Hedouane’ın derslerini izler.
Arakelots Manastırına ulaşmak için Muş’un doğusunda bulunan Harağ köyüne gidip, oradan da güneye dönerek manastır yolunu tutmanız gerekirdi. Fransız sanat tarihçisi Jean-Michel Thierry’ye nehrin üzerine bir haç işareti yaparak gizli kimliklerini belirten ve ailelerinin yanında bulunan haçı muhafaz edilmesi umuduyla ona teslim eden Harağlı köylülerdir. Thierry 1975’ta Paris’e döndüğünde, bu haçı, çocukken Arakelots Manastırında bulunmuş olduğunu bildiğinden, Armenuhi Kevonyan’a hediye etmiştir. Haç tarihten beri Kevonyan ailes arşivinde bulunmaktadır.
Paris Ermeni kolonisinde yirmi yılı aşkın süreyle Gomidas Vartabed, Vartan Sarkisyan, Ara Bartevyan, Krikor Merhab ve Avedis Mesuments’in eserlerini yorumladıktan sonra 1948’de, Arşak Çobanyan’ın himayesinde, Daron [Muş, ç.n.] şarkılarından oluşan ilk büyük konserini verir. Bu girişim başlı başına bir yeniliktir ve elde ettiği başarının yankılanmasıyla, Daron Duruperan Yurtsever Birliği, taşra ruhunun oralarda da yayılması için onu Birleşik Devletlere davet eder. 1949-1951 yılları arasında, New-York’tan San Fransisco’ya dek on şehrin Ermeni halkında hem Daron soluklu şarkıları hem de kıyafetiyle büyük bir coşku yaratır. 1953’te ise Orta-Doğu’ya seyahat edip Beyrut ve Halep Ermenilerinin huzurunda üç konserle boy gösterir.
Armenuhi Kevonyan, on yıl kadar sonra, 1962’de, sonradan 1967, 1977 ve 1979’da üç kez daha yaptığı gibi yeniden Parisli Ermenilerin karşısına çıkar. Aynı dönemde, 1963’ten 1978’e dek, Parisli Ermeni cemaatinin sayesinde beş kez Ermenistan’a giderek Diaspora Ermenileri Birliği’nin (ya da Diaspora Ermenileriyle Kültürel Temas Komitesi) de yardımlarıyla Erivan’ın müzik ve üniversite çevrelerinde, keza Eçmiadzin Cemaranında [İlahiyat Okulu, Koleji, ç.n.] sahneye çıkar.
Ve nihayet yeniden İstanbul (1969), Venedik (1970), Lyon (1980) ve Nice’te (1981) bulunur.
1) Oturan Gülizar (1875-1948), solunda Armenuhi Der Garabedyan (ileride Kevonyan) ayakta duruyor. Fotoğraf Kudüs'te çekilmiş.
2) Ortada oturan Gülizar, ayakta solunda Armenuhi Der Garabedyan (ileride Kevonyan), sağında ayakta duran kız çocuğu ise Yeranig Der Garabedyan (Zakar Der Garabedyan’ın kızı, Zakar, Keğam Der Garabedyan’ın erkek kardeşlerinden biridir ve 1907’de vefat etmiştir). Bu fotoğraf Muş veya İstanbul’da çekilmiş olmalı.
Armenuhi Kevonyan, altmışlı yıllardan bu yana sanatını özellikle bant kayıtlarıyla (playback) icra eder. Nitekim şair Mari Atmacıyan ve eşi Charles LeChevalier’nin sayesinde Daron şarkılarının neredeyse tamamı o günlerde banda alınmış ve “Daron ve diğer Halk Şarkıları” başlıklı ayrı bir plakla gün yüzü görmüştür.
1978’de ise, aynı şarkılardan bir derleme, müzikolog Tsitsilia Prudyan’ın çalışması ve Levon Asdvadzaduryan’ın ses kaydıyla Erivan’da yayınlanır.
Armenuhi Kevonyan’ın çalışmalarından oluşan derleme, doğduğu topraklarda işittiği halk şarkılarını o topraklarda boy veren Ermeni kadınının öz sesiyle dinleyicilere sunar. Onlar Daron âleminden; Muş şehri ve kırsalından, Sason dağlarından gelmekte olup şarkıcının ruhunda ta çocukluk günlerinde yer etmişlerdir. O bu kutsal emanetleri ataları, köylü hayatı, baba yurdunun şölenleri ve adak yerlerinden miras almıştır. Hepsi de köylünün gündelik gailesinin, halkın sevinç, tebessüm ve acılarının, sınırsız dindarlığının, yiğitçe kavgalarının birer yansımasıdır.
Şarkılar, kendi doğal müzikalitelerini muhafaza ederler. Birçoğu yeknesak bir kompozisyona sahip, yalnızca kısaltmalarla yetinilen diğerleriyse kıtalara ayrılmış. Keza birkaç ekleme var ve yer yer, kaybolmuş bir satırın yerine yenisi üretilmiş. Sevda şarkıları, dans müzikleri, ağıtlar, âşık ve devrimci şarkılarından oluşmaktalar. Ses kaydı, gelişmeler nedeniyle başlıca 1961’den 1971’e kadarki sürede, kimi zaman daha geç yapılmış ve dolayısıyla baskı için sık sık eski ya da başarısız bant kopyalarından yararlanılmış ancak yine de ilave bir müzik eşliği uygulama yoluna gidilmemiştir.
“Duadzurig” (Asdvadzadur [Allah verdi, Allah vergisi, ç.n.]) şarkıcının izlediği amaç yalnızca, zaten tarihi değere sahip bir mirası yok olmaktan kurtarmak değil, aynı zamanda onu tam bir sadakatle aktarmaktır.
İmdi Armenuhi Kevonyan, Daron’un özgün sesi ve ifade üslubunu duyulur kılarak, kül yığınına dönmüş bir âlemin yeniden inşasına hiç değilse bir tuğla eklemiş olmak ister.
Fotoğraf ve Şarkı Galerisi
Bu fotoğraf ve şarkı arşivinin içeriği, Keğam Kevonyan tarafından Huşamadyan’ın kullanımına açılmış, Der Garabedyan ve Kevonyan arşivlere dayanmaktadır. Ailenin Muş’ta, daha sonra İstanbul’da ve en sonunda da Paris’te bulunduğu dönemlere ait fotoğrafların yanı sıra Armenuhi Kevonyan’ın (bekârlık soyadı Der Garabedyan) müzik kariyerinin izlerini de taşımaktadır. Bizzat Armenuhi tarafından söylenen Muş yöresine ait popüler Ermeni şarkıları, Armuni Kevonyan’ın güzel sesini dinlemek için de özel bir fırsat oluşturmaktadır.
Keğam Der Garabedyan (1865-1918), yazar, Ermeni Devrimci Federasyonu (Taşnaktsutyun) üyesi, Osmanlı Meclisi’nde Muş mebusu olarak seçilmiştir. İlk fotoğraf 1909’da çekilmiştir.
1) Keğam Der Garabedyan’ın Fransa, Paris’te 1931’de yayınlanmış, “Daroni Aşkharh, Badgerner u Badmıvadzkner” [Muş Diyarı, Resimler ve Anlatılar] isimli kitabı.
2) Kitabın ilk sayfası, sağdaki sayfa içindekiler kısmını, soldaki sayfa ise Garo Sasuni, Vazken Şuşanyan, Ohan Garo, Mıgırdiç Yeritsyants, Simon Vıratsyan, Mıgırdiç Barsamyan ve Levon Mozyan’ın yanı sıra başkalarının da imzalarını içermektedir.
1) Fotoğraf 1913’te İstanbul’daki Ana Kilisede [Patrikhane kilisesi?] çekilmiştir. Elyazısı paragrafta şöyle okunmaktadır: Çİfte yıldönümü vesilesiyle. Acaba Ermeni alfabesinin keşfinin kutlamaları mı? Fotoğrafta kimliği belirlenen şahıslar: 1) İsrael Dıkhruni, 2) Keğam Parseğyan, 3) Levon Kevonyan, 4) Krikor Torosyan (Gigo), 5) Khaçig İdareciyan ve 6) Armen Hagopyan. Levon Kevonyan ile Armen Hagopyan dışında kalanların hepsi de Soykırım’a kurban gitmiştir.
2) Keğam Der Garabedyan’ın, Osmanlı Meclisinde Muş mebusu olduğuna dair resmi kartvziti. Kartvzit Ermenice ve Osmanlıca olarak iki dilde hazırlanmıştır. Büyük olasılıkla 1911 yılına aittir.
Soldan sağa: Nartun (Gülizar’ın üvey annesi), Der Harutyun (Gülizar’ın amcası), Gülizar (Kars köyünden), yerde oturan çocuğun kimliği bilinmişyor). Bu fotoğraf, Gülizar’ın İstanbul’daki mahkemesi sırasında, 1889 civarında çekilmiştir.
Gülizar, genç bir kızken bir Kürt ağası olan Musa Bey’in dikkatini çeker; Musa Bey reddedilince Gülizar’I kaçırmaya karar verir. 14 yaşındaki Gülizar’ı kaçırır ve kendi köyüne, Hedevig’e götürür. Gülizar, özellikle direniş hikâyesi sayesinde kendisi gibi kaçırılan birçok kızın yaşadığı kaderi yaşamaz. Kuvveti ve karşı gelişi, ailesinin çabaları sayesinde Gülizar, özkimliğini ispatlamak adına farklı mahkemelere çıkarılır. Bu mahkemelerden en ünlüsü, uluslararası basının da dikkatini çeken İstanbul mahkemesidir. Böylece Gülizar ailesi kavuşur ve daha sonra da Keğam Der Garabedyan ile evlenir.
Bu fotoğraf, 1905’te Muş’ta çekilmiştir. Oturanlar, soldan sağa: Keğam Der Garabedyan, Nartun (Gülizar’ın üvey annesi) ve Aram Der Garabedyan (Gülizar ve Keğam’ın oğlu). Keğam Der GArabedyan’ın yanında duran, beyaz kıyafetli küçük çocuk Armenuhi Der Garabedyan (daha sonra Kevonyan). Ayaktakiler, soldan sağa: Hayganuş Der Garabedyan (Armenuhi’nin ablası, Gülizar ve Keğam Der Garabedyan’ın en büyük kızları, Soykırım’dan önce, 15 yaşlarındayken vefat etmiştir) ve Gülizar (boynunda büyük bir haç kolyesi olan).
1) Gülizar’ın bu meşhur fotoğrafı, İstanbul’daki mahkemesi sırasında, 1889 civarında çekilmiştir.
2) Aram Der Garabedyan, Armenuhi Der Garabedyan’ın (ileride Kevonyan) kardeşi – Gülizar ve Keğam Der Garabedyan’ın oğlu.
3) Ayaktakiler, soldan sağa: Torkom Der Garabedyan (Keğam Der Garabedyan’ın erkek kardeşi Yeğişe Der Garabedyan’ın oğlu) ve Torkom’un karısı. Aralarından oturan kadın Zımrukhd (Torkkom’un annesi), iki küçük çocuk da Torkom’un evlatları. Bu fotoğraf büyük olasılıkla Muş’ta çekilmiştir. Soykırım’dan sonra Torkom’un ailesini bir kısmı Müslümanlaşmış ve Diyarbakır’da yaşamaya devam etmiştir.
4) Gülizar sağda oturan, oğlu Aram Der Garabedyan da onun solunda oturuyor. Torkom Der Garabedyan askeri üniforması içinde fotoğrafın ortasından, onların arkasında duruyor. Torkom, Keğam Der Garabedyan’ın kardeşi Yeğişe Der Garabedyan’ın oğlu. Toorkom’un ailesinin bir kısmı Müslümanlaşmış ve Diyarbakır’da yaşamaya devam etmiştir. Fotoğraf, 1929’da İstanbul’da çekilmiş.
Bir grup Ermeni’nin fotoğrafı, mahal bilinmiyor, fotoğraf muhtemelen Osmanlı İmparatorluğu döneminde 1909 ile 1914 arasında bir tarihte çekilmiştir. Fotoğraftaki kişiler içinde beş kişi Osmanlı ordusu üniforması giymekte, orduya yeni katılmış Ermeniler oldukları aşikâr. Fotoğrafın arkasındaki nota göre fotoğraftaki kişiler (isimlerin yanındaki açıklamalar kişinin akıbetini/mevcut yerini belirtmekte) şöyledir:
Vosgiyan Çadırcıyan, Amerika’da 2) Vahan Mazmanyan, askeri doktor, Mustafa Kemal’in ordusu tarafından Kilikya’da öldürülmüş 3) Vartan Telalyan, subay, kumandan, Erivan’da ölmüş 4) Vartan Parunagyan (?), veteriner 5) Harutyun Barsamyan 6) Haygazun Deliğazaryan, Amerika, “Hayrenik” [Memleket] gazetesinin editörü, şimdiki soyadı Ğazaryan 7) Hovsep Zırigyan, ziraatçi, savaşta öldürülmüş (büyük olasılık Birinci Dünya Savaşı) 8) Hagop Der Kevorkyan, subay 9) Arşag Behçeciyan, bir arkadaş 10) Nerses Der Krikoryan, subay, Amerika 11) Armenag Acemyan, avukat, (...) öldürülmüş 12) Dikram Kuyumcuyan, ormancı 13) Verum Yetimyan, İstanbul’da gönüllü olarak müslüman olmuştur, şu anda Sivas’ta yaşamaktadır ve Türk bir kadınla evlidir.
Pıteyan ailesi (Muşlu). Ortada oturan Misak Pıteyan (1868-1958), en sağda oturan Sarkis Pıteyan (1867-1930). Misak’ın solunda oturan Pekso (?). Yerde oturanlar, soldan sağa: Alis ve Zare. Ayaktakiler, soldan saga: Ağavni, Anahid, kimliği bilinmiyor, Aşkhen, Hıraç ve Armenuhi. Misak ve Sarkis Pıteyan kardeşlerin, 1962’de Kahire’de yayınlanan “Harazad Badmutyun Darono” [Muş’un Gerçek Tarihi] isimli Ermenice kitabın yazarlar olduklarını da belirtmek gerekir.
İstanbul’da çekilmiş fotoğrafta soldaki, Armenuhi Der Garabedyan (daha sonra Kevonyan), yanındaki ise Aşkhen Pıteyan (o da Muşlu). Aşkhen Pıteyan ayrıca aşağıdaki fotoğrafta, soldan dördüncü, ayakta duran kişidir.
İstanbul, savaştan sonra Taksim parkı. Oturanlar, soldan sağa: Armenuhi Der Garabedyan (ileride Kevonyan), Markaryan ailesinin, Soykırım’da hayatta kalmış, evlatlık kızı, Gülizar ve Vehanuş Markaryan (Arpiar’ın kız kardeşi). Ayaktakiler, soldan sağa: Arpiar Markaryan ve Eliz Markaryan (Arpiar’ın diğer kız kardeşi).
1-5) Armenuhi Kevonyan’ın (evlenmeden önceki soyadı Der Garabedyan) Paris, Fresno, New York ve Boston’da gerçekleştirdiği konserlerin programları.
1) ve 2)Armenuhi Kevonyan’ın, Kaliforniya, Fresno’daki konserinin programı.
3) Armenuhi Kevonyan’ın konser programlarından biri.
4) Armenuhi Kevonyan’ın Paris’teki bir konserinin programı.
Muş Şarkıları ve Başka Popüler Şarkılar, Armenuhi KEvonyan tarafından toplanıp, düzenlenip, icra edilmiştir. Orijinal kayıdın ön ve arka yüzü. Ön kapakta Surp Arakelots (Aziz Havariler) Manastırının 1904’te çekilmiş bir fotoğrafı bulunmaktadır. Kaydın arka kapağında ise Armenuhi Kevonyan’ın, bu sayfada da yayınlanmakta olan, hayat hikâyesi ve yine sayfamızdan aynı zamanda dinleyebileceğiniz Muş şarkılarının listesi bulunmaktadır.
Şarkı isimleri:
A KISMI:
0) Soğomon Darontsi’nin (1904-1971, Muş’un Gop (Bulanık) köyünde dünyaya gelmiş bir şair, yazar ve çevirmen) Muş hakkında bir şiiri. 1) Hapırpan 2) Şuşo 3) Yarimo (Sevdiğim) 4) İmal Enk 5) Dzıkhakhodi Yerk (Sigara şarkısı) 6) Yeğso Can, Şımavon Can 7) Hampartsman Yerguşaptin 8) Vi, Vi, Vi, Vi! 9) Voğp Kheğtıvadz Yaroç (Boğulmuş sevgiliye ağıt) 10) Veran Aşun 11) Alaşgertsik Partsan Katsin (Alaşgertliler Gitti) 12) Voğp Arevankıvadz Ağçıga Mor (Kaçırılan kızın anasına ağıt) 13) Arakel Muşeğ 14) Nado 15) Kevork Çavuşi Yerk (Kevork Çavuşun türküsü) 16) Zinvori Yerk (Asker türküsü).
B KISMI
17) Dloy! Loy! 18) Gı Nımani (Benziyor) 19) Mı Keli Popig Khorodig (Yalınayak yürüme güzelim) 20) Pağemi Can 21) Kâ Sev Sevavor Ağçig (Kapkara kız) 22) Babig Mamig Garkek Zis (ana baba beni everin) 23) Kişerva Zanker Zargetsin (akşam çanları çalıyor) 24) Eni Vorın Er İçav Saren? (Dağdan inen kimdir?) 25) Çanglı Zim Muradı Dur 26) Surp Garabed (Aziz Garabed) 27) Delilim, Yernig Nannig, Ninnaye 28) Yelnim Sarer (dağlara çıkayım) 29) Baron İnç Gı Bıdıdis? (Bayım, ne dolanıyorsunuz?).
1930’lar, Paris, 28 Mayıs kutlamaları(?).
Fotoğrafın sağında çizgili elbise giymiş, bando üyelerinin arkasındaki küçük kız, Anahid Kevonyan (daha sonra Der Minasyan, Armenuhi ve Levon Kevonyan’ın kızları). Anahid’in tam arkasındaki Simon Vıratsyan, onun sağındaki Levon Kevonyan, Simon’un solundakiler de sırayla Kerasim Palayan ve Armenuhi Kevonyan. Fotoğrafın solunda, müzisyenlerin arkasındaki sıranın en sağındaki kişi Arşak Çobanyan (alkış tutuyor), Çobanyan’la aynı sıradan üçüncü kişi (gözlüklü) Şavarş Misakyan. Arşak Çobanyan’ın üç sıra arkasındaki gözlüklü şahıs ise Hrant Samuel.
Fotoğraf Paris’te çekilmiş. İlk sıra, yerde oturanlar, soldan sağa: soldan 4. Vazken Şuşanyan. Orta sıra, oturanlardan soldan 5. Tateos Medzaduryan, 7. Güllhantanyan. Arka sıra, ayaktakilerden, soldan 3. Mıgırdiç Yeritsyants ve 5. Levon Kevonyan.
Paris, 1920’ler. Taşnak partisi üyeleri bir etkinlik sırasında.
Oturanlar, soldan sağa: Avedis Aharonyan üçüncü, Simon Vıratzyan dördüncü ve Rupen Der Minasyan yedinci.
İkinci sıra, ayaktakiler, soldan sağa: Şavarş Misakyan, Şahan Natali (çizgili kravatı olan, gözlüklü) altıncı ve Arşak Çamalyan sekizinci kişi.
Üçüncü sıra, ayaktakiler, soldan sağa: en sağda duran, altıncı şahıs Hrant Samuel.
1) Armenuhi’nin Paris’te çekilmiş bir gençlik fotoğrafı.
2) Armenuhi Kevonyan (1933 doğumlu, bekârlık soyadı Der Garabedyan) kızı Anahid Der Minasyan ile.
3) Armenuhi’nin bir başka fotoğrafı, tanınmış bir şarkıcı olduğu dönemlerden.
4) 1990’da çekilmiş bir fotoğraf.
1-6) Armenuhi Kevonyan’ın çalışma maksadıyla Fransa’ya gideceğini tasdikleyen Türk pasaportundan çeşitli sayfalar. Tarih: 14/12/24.
Armenuhi Kevonyan’ın (evlenmeden önce Der Garabedyan) vefatı nedeniyle İstanbul’da yayınlanan iki dilli (Ermenice ve Türkçe) Agos Gazetesi’nde 5 Temmuz 2002’de yayınlanmış, onun hayatını, müzik kariyerini ve faaliyetlerini anlatan Tükrçe bir makale.
1) Armenuhi Kevonyan’ın (evlenmeden önce Der Garabedyan) vefatı yayınlanmış, onun hayatını, müzik kariyerini ve faaliyetlerini anlatan Ermenice bir makale.
2) Armenuhi Kevonyan, genellikle konserleri sırasında giyindiği yöresel kıyafetleriyle. Taktığı Muş yöresin ait şapka, aslen bir erkek şapkasıdır ve Kevonyan ailesinin Paris’teki arşvinde muhafaza edilmektedir.
Keğam Kevonyan’ın konferansı
Keğam Kevonyan’ın Armenuhi Kevonyan hakkındaki konuşmasını buradan dinleyebilirsiniz. Bu Fransızca konuşma, Paris’te Anako Mavnası’nda (La Péniche Anako) gerçekleştirilmiştir. Kevonyan, yaklaşık iki saat boyunca Muş diyarını, Armenuhi Kevonyan’un aile geçmişini ve müzik kariyerini anlatmıştır. Ara ara Armenuhi’nin repertuarından şarkılar duyulmaktadır. Şarkıları Verjin Kerovpyan seslendirmektedir, Armenuhi de ses kayıtlarından dinlenmektedir.