Muş - Okullar

Yazar: Robert Tatoyan, 23/04/2016 (Son Güncelleme 23/04/2016)- Çeviren: Arlet İncidüzen

Muş şehri panoraması (Kaynak: Bodil Biørn arşivi)

Muş Ovası, dağlık Ermenistan’da Doğu Fırat’ın ortalarında, tarihi Büyük Hayk’ın Daron vilayetinin bir kısmını oluşturmaktadır. Büyük Felaket öncesinde bu kaza Batı Ermenistan’ın yoğun Ermeni nüfuslu ve bereketli merkezlerinden biriydi. Osmanlı İmparatorluğu idari bölümlerine göre Muş kazası ve ovası, Bitlis Vilayeti’nin merkez kazasıdır. Muş dini önderliğinin hazırladığı raporlara göre Büyük Felaket öncesinde Muş’ta 106 yerleşim yerinde 10726 hanede, 96082 Ermeni yaşamaktaydı. Asıl Muş şehrindeki Ermeni nüfusu ise 12000 kişiydi. [1]

Dağlık Ermeni bölgesinde ve Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilerin yaşadığı diğer bölgelerde olduğu gibi Muş şehri ve Muş ovası köyleri de Batı Ermenistan’da görülen ve 1863’te Osmanlı İmparatorluğu’nda tanınan Ermeni Nizamnamesi ardından başlayan eğitim hareketinden mahrum kalmaz. 1870’lerde Ermenilerin yaşadığı şehir ve köylerde çok sayıda okul açılır. Ermenilerin açtığı okullar yapısal bakımdan dini ve sivil şeklinde, tür olarak şehir, köy, mesleki, kilise okulu, özel okul vb. şeklinde, eğitim düzeyi bakımından da anaokulu, ilkokul ve ortaokul biçiminde sınıflandırılırlar. [2]

Apostolik Ermenilerin okulları, İstanbul’daki Ermeni Patrikhanesi bünyesinde faaliyet gösteren eğitim komisyonunca yayınlanmış bir müfredata bağlıdır. [3]

Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Ermeni eğitim kurumları, İstanbul Ermeni Patrikhanesi, kiliselerin mütevelli heyetleri, çeşitli hayırsever kuruluşlar ve bireysel olarak bağışlarda bulunan şahısların maddi destekleriyle idare edilmekteydi. Maddi desteğin pek düzenli olmaması, birçok okulun, özellikle de köy okullarının işleyişini aksatmaktaydı.

Muş Misyoner Okul-Yetimhanesi'nden Fotoğraflar (Kaynak: Bodil Biørn arşivi)

1863 tarihinde Muş şehrinde, Sr. Marine mahallesi, Aşağı mahalle ve Yukarı mahallede olmak üzere üç okul faaliyetteydi. [4]

19. yüzyıl sonlarında ve 20. yüzyıl başlarında Muş’ta, Ermeni Patrikhanesi’ne bağlı faaliyet göstermekte olan 7 okul vardı. Bunlardan 5’i mahalle kiliselerine bitişikti ve diğer 2’si de kız okuluydu. Kız okullarından biri 1884 senesinde Hovsep İzmirliyan’ın vasiyetiyle kurulmuştu; diğeri de mahalle mekteplerinden nispeten çok daha yüksek bir seviyede, ortaokul seviyesinde eğitim veren Getronagan Okulu’ydu. Şehirde, okullar haricinde patrikhane desteğiyle faaliyet gösteren 2 de yetimhane bulunmaktaydı. [5] Katollik Mıkhitaryan tarikatının okulu (Murat-Mıkhitaryan Okulu) da şehrin parlak eğitim kurumlarından biriydi. [6]

1899 verilerine göre Muş şehrinde 5 mahalle mektebi mevcuttu: Yukarı mahalle, Aşağı mahalle, Marine mahallesi, Pırdi mahallesi ve Cigraşen mahallesinde. Kız okulları da eğitim vermeyi sürdürmekteydi. Yukarıda bahsi geçen eğitim kurumlarında toplam 721 öğrenci (bkz. Tablo 1) eğitim görmekteydi.

Tablo 1. 1899’da, Muş şehri, Ermeni Apostolik Cemaati Okulları. [7] (daha iyi görebilmek için çizelgeye tıklayın)

Yukarıdaki okullar haricinde, Muş’ta Murat-Mıkhitaryan Okulu ve Protestan Ermenilere ait olan okul (Surp Marine mahallesinde) da faaliyetteydi. [8] 1901-1902 öğretim yılında Protestan okulunda 15 öğrenci öğrenim görmekteydi. [9]

Mahalle kiliselerine bitişik olan okullarda dilbilgisi, okuma, Zebur, ayin kitabı, ilahiler ve daha ileri sınıflarda da Nareg [bir dua kitabı], Çamıçyan’ın dilbilgisi kitabı ve İncil öğretiliyordu. [10]

Mağakya Ormanyan’ın patriklik döneminde yayınlanan “Türkiye’deki Milli Taşra Okullarının Durumu” başlıklı rapora göre, Muş şehrinde patrikhaneye bağlı faaliyet gösteren eğitim kurumlarında yılda 666 öğrenci öğrenim görmekte ve 17 öğretmen görev yapmaktaydı. (Bkz. Tablo 2)

Tablo 2. 1901-1902, Muş Şehri Eğitim Kurumları [11] (daha iyi görebilmek için çizelgeye tıklayın)

Yukarıda bahsi geçen okullar 1915’teki Büyük Felaket’te Muş Ermenileri yok edilene kadar varlığını sürdürmüştür.

Muş şehri ve kazasındaki Ermeni köylerindeki eğitim hayatı 1908 tarihindeki Jön Türk devriminden sonra bir yükseliş yaşamıştır. Eski eğitim kurumlarının kapasitesi artarken bunlara yenileri de eklenmiştir. Muş Ermeni okulları genel idare birimi kurulmuştur. 1909-1911 tarihleri arasında Ermeni Devrimci Federasyonu’nun (Taşnaktsutyun) aktif üyelerinden Simon Zavaryan bu birimin başkanlığını üstlenmiştir. [12]

Jön Türk devriminden sonra Muş’taki Protestan eğitim kurumları da genişlemiştir. Alman misyonerlerin maddi desteğiyle Muş’ta bir yetimhane tahsis edilmiş ve 1913 yılı Noel arifesinde açılmıştır. Yeni binaların sundukları imkânlar doğrultusunda küçük çocuklar için de her gün eğitim alma şansı yaratılmıştır. Kız ve erkek öğrenciler için birer ilkokul açılmış ve toplam 198 öğrenci (60 erkek ve 53 kız öğrenci yetimhanede ve 95 öğrenci şehirde) eğitim görmeye başlamıştır. Burada 7 öğretmen görev yapmakta ve 4. sınıftan itibaren Almanca eğitimi verilmektedir. [13]

Birleşik Cemiyet tarafından finanse edilen Muş Azkayin Getronagan Okulu (Nersesyan Okulu adıyla da bilinmektedir) öğrencileri. (Kaynak: "Araks" Resimli Dergi, Haziran 1889, 2. Yıl, 1. Kitap, St. Petersburg)

Muş Getronagan Okulu (İstanbul Patriği Nerses Varjabedyan’ın adıyla Nersesyan Okulu olarak da anılır) zamanının en gelişmiş Ermeni okullarından biridir ve nitelikli bir eğitim kadrosuna sahiptir. 1878 sonbaharında Birleşmiş Cemiyet tarafından kurulmuştur. [14] 1879-1884 tarihleri arasından okulun müdürlüğünü tanınmış aydın Mıgırdiç Saryan üstlenmiştir ve okul en parlak dönemini bu tarihlerde yaşamıştır.

Okul, Muş şehrinin Aşağı mahalle kısmında, yeni inşa edilmiş ve zamanının en çağdaş imkânlarıyla donatılmış, geniş ve aydınlık sınıflara sahip iki katlı bir binada faaliyet göstermektedir. [15] Öğretim kadrosu, İstanbul’daki eğitim kurumlarından ve Harput’taki Fırat Koleji mezunlarından oluşmaktadır. [16] İleride Mıgırdiç Saryan’dan müdürlük görevinin devralan Hampartsum Berberyan okulun en iyi öğretmenlerinden biridir. [17] Günde 6 saat ders yapılmaktadır.

Öğretim, Birleşik Cemiyet tarafından temin edilen çağdaş ders kitaplarıyla yapılmaktadır.

Getronagan Okulu’nun tüm giderleri Birleşik Cemiyet tarafından karşılanmaktaydı. Çalışmak üzere İstanbul’da bulunan Daronlular da cemiyet içinde Daron’un aydınlanması adına bir şube oluşturmuş ve buraya bağışta bulunmaktaydılar. [18]

Getronagan Okulu’nda sadece Muş ve civar köylerinden gelen öğrencilerin yanı sıra Sason, Khınus ve diğer yerlerden gelen çocuklar da eğitim görüyordu. Okulun açıldığı ilk yıl yaklaşık 80 öğrenci [19] kabul edildi; takip eden yıllarda öğrenci sayısı 150’yi buldu. [20] Okul, sayıları 11 olan ilk mezunlarını 1883 yılında verdi. 1884’te 15 mezunu vardı. Okulun öğrencilerinin çoğu mezun olur olmaz Muş kazasının farklı yerlerinde açılmış olan yeni okullarda öğretmenlik yapmaya başladılar. [21]

Tanınmış Ermeni aktivist, yazar, filolog, öğretmen, Sahag Movsisyan (Pense) [22]; mücahit, savaş stratejisti, Ermeni isyancı önderlerinden Hrayr Tıjohk; isyancı Hagop Godoyan; yazar, taşra edebiyatı temsilcilerinden, gazeteci ve siyasetçi Keğam Garabedyan (Muşlu Keğam); Ermeni hatip, yayıncı, yazar, tercüman Kalust Antreasyan; öğretmen ve din adamı Antranik Sayyan (peder Oşagan Sayyan) vb. Muş Getronagan Okulu’ndan mezun önemli şahsiyetlerdir. [23]

Getronagan Okulu en parlak dönemini 1880-1884 tarihleri arasında yaşamıştır. Okulun nitelikleri yükseldikçe Osmanlı yönetimi tarafından uygulanan baskı da artıyordu. Sadece okulda öğretilen derslerin içerikleri değil, özellikle bunlara paralel yapılan uygun adım yürüyüşler, egzersizler, “Ermenistan toprakları kimin” marşıyla düzenlenen yürüyüşler Müslüman halk tarafından Ermenilerin askeri hazırlıkları olarak algılanıyordu. [24] Kendisi de Getrongan Okulu mezunlarından olan Sarkis Pıteyan, Muş’ta en son Avrupai şartlarla eğitim veren kurumun varlığının Müslüman halkı rahatsız ettiğini aktarıyor: “Türklerin bir iki medrese dışında… başka okulları yoktu ve okul açmak gibi bir çaba içinde de değillerdi.” [25] Özellikle milliyetçi yapısıyla öne çıkan okul müdür Mıgırdiç Saryan’ın faaliyetleri memnuniyetsizlik yaratıyordu. 1884 yılında okulun son müdürü “provokatör” olma iddiasıyla tutuklanır. Serbest bırakıldıktan sonra istifa etmek ve Muş’tan ayrılmak zorunda kalır. [26] 1885’te Hovhannes Berberyan müdürlüğü üstlenir ancak o da istifa etmek ve İstanbul’a gitmek zorunda kalır. Bu olaylara şahit olan Sarkis Pıteyan, “Ondan sonra… yenileri geldi ama uzun süre görevde kalıp okulun seviyesini korumayı başaramadılar” diye aktarır. [27]

1895 Hamidiye Katliamları ve “zülüm” yıllarında, Birleşik Cemiyet faaliyetlerine son vermek mecburiyetinde kalır. Cemiyet tarafından açılan ve maddi destek gören, aralarında Muş Getronagan Okulu’nun da bulunduğu bütün okullar kapatılır. [28]

Muş eğitim hayatı, 1908’de, Jön Türk devriminden ve anayasal reformların yeniden hayata geçirilmesiyle tekrar yükselişe geçer. Yeniden faaliyete geçen Birleşik Cemiyet, 1 Ocak 1909 tarihinde Muş Getronagan Okulu’nu tekrar açar. [29] 1909-1910 öğretim yılında okulda 165 öğrenci (7 öğretmen) öğrenim görmektedir. 1910-1911 öğretim yılında ise öğrenci sayısı 122 (8 öğretmen) olur. [30] Getronagan Okulu 1915’e kadar eğitim vermeyi sürdürür.

Birleşik Cemiyet tarafından finanse edilen Muş Azkayin Getronagan Okulu'nun (Nersesyan Okulu adıyla da bilinmektedir) kız öğrencileri. (Kaynak: "Araks" Resimli Dergi, Haziran 1889, 2. Yıl, 1. Kitap, St. Petersburg)

Uğunk Köyü (Muş Ovası) Surp Sarkis Kilisesi ve aynı isimli okul, Mıkhitaryan Tarikatı tarafından kurulmuştur. Kilise ve okul 1902 tarihinde inşa edilmiştir. (Kaynak: Mkhitarist Manastırı, S. Lazzaro, Venedik)

Muş’un içinde S. Marine mahallesindeki Katolik Ermenilerin dini merkezine bitişik bir binada eğitim veren Murat-Mıkhitaryan Okulu, Muş şehri ve civarının önemli okullarından biriydi. [31] Başlarda bir ilkokuldur ve temel eğitim vermektedir. Ancak 1890’lı yılların ikinci yarısında, Muş Katolik cemaatinin dini lideri Nersen Cıntoyan’ın girişimleriyle, Venedik’teki Mıkhitaryan Tarikatı’ndan tahsis edilen yüklü miktardaki bağış sayesinde okul ortaokul seviyesine yükseltilir.

Tanınmış aydın Garo Sasun, mezunu olduğu okulun Muş eğitim hayatında giderek yükselen rolünü şöyle aktarmaktadır: “Öğrenci sayısı yıldan yıla arttı ve okul dikkat çeken bir eğitim kurumu haline geldi.” [32] Öyle ki okul ilk yılı 1899’da 80 öğrenciye sahipti, 1901-1902 öğretim yılında 120 [33], 1912-1913 öğretim yılında ise 200 [34] öğrencisi vardı.

Okulda Ermenice, Türkçe, Fransızca, Hıristiyanlık öğretileri, edebiyat, coğrafya, fizik, matematik, genel tarih, resim vb. dersler okutulmaktaydı. [35]

Okulun eğitim kadrosu Kalust Antreasyan (okul müdürü),  peder Ananya Kondakçıyan, peder Andon Cındoyan, Keğam Der Garabedyan, Bedros Manasyan, Hığlat Efendi, Muşeğ Nalbantyan vs. gibi Mıkhitaryan tarikatı üyelerinden ve konuk öğretmenlerden oluşmaktaydı. [36]

1915, Büyük Felaket öncesinde Muş’ta, Murat-Mıkhitaryan Okulu dışında, Muş ovası köylerinden Norşen (93 öğrenci), Arinç (40 öğrenci) ve Voğunk (60 öğrenci) köylerinde de Mıkhirtaryanlara ait okullar mevcuttu. [37]

Arinç/Çöğürlü Köyü (Muş Ovası), Surp Verapokhum Kilisesi ve Nersesyan Okulu. Her ikisi de Mıkhitaryan Tarikatı tarafından 1900 tarihinde kurulmuştur. (Kaynak: Mıkhitaryan Tarikatı, San Lazzaro, Venedik)

Norşen/Sungu Köyü (Muş Ovası), Mıkhitaryan Tarikatı tarafından kurulan okul. (Kaynak: Mıkhitaryan Tarikatı, San Lazzaro, Venedik)

1875 yılında İstanbul’da bir grup eğitimli kadın “Milliyetsever Ermeni Kadınlar Cemiyeti”ni kurarlar. Bu kurum, Batı Ermenistan’da kadınlar tarafından kurulan eğitimperver-hayırsever cemiyetlerin ilkidir. Cemiyetin gayesi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilerin yaşadıkları bölgelerdeki kızların eğitim ve öğretim almalarını sağlayacak taşra eğitim birimleri kurmak ve devamlılıklarını sağlamaktı. [38]

Ermeni kadınlar cemiyeti işe koyulur ve 1882 yılında Muş şehrinde bir kız okulu açar. [39] Okul binası Surp Marine mahallesinde bulunmaktadır. [40] Okulun ilk müdiresi Byn. Aguline’dir. Öğretim kadrosu, İstanbul’dan gelmiş bayan öğretmenlerden ve Muş Getronagan Okulu’nun bazı öğretmenlerinden oluşmaktadır. [41] Kız okulu ilk senesinde (1883) 150’ye yakın kız öğrenciye sahiptir. Öğretim programı 4 seneliktir. [42]

1895-1896 Hamidiye Katliamlarıyla birlikte diğer eğitim kurumları ve kültürel, eğitimsever cemiyetler gibi “Milliyetsever Ermeni Kadınlar” da faaliyetlerini sonlandırdı. 12 yıllık bir aradan sonra, 1908 Jön Türk devrimi sonucunda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki toplumsal-siyasal hayatta elde edilen özgürlükler neticesinde tekrar faaliyete başladı. [43] Milliyetsever Ermeni Kadınlar Cemiyeti’ne ait diğer eğitim kurumları sırasında Muş’taki kız okulu da yeniden açıldı. 1910-1912 tarihlerine ait iki yıllık verilere göre bu okulda 300’den fazla genç kız eğitim görmektedir. [44] Okul, anasınıfı, ilk, orta ve yüksek okul kısımlarından oluşuyordu. Cemiyet, Muş temsilcisi olarak Daron dini lideri episkopos Nerses Kharakhanyan’ı (1850-1915) seçmişti. [45] Okul, içlerinde büyük öğretmen Kevork Marzbeduni, H. Hamamcıyan ve Byn. V. Miricanyan’ın bulunduğu öğretim kadrosu tarafından yönetiliyordu. [46]

Muş Surp Garabed Manastırı. (Kaynak: Bodil Biørn arşivi)

Muş Surp Garabed Okulu, 1850 tarihinde Surp Garabed Manastırı başrahibi Vartabed Zakarya Tavoyan’ın çabalarıyla kurulur. Bağımsız okul binası, manastırın kuzey kısmına inşa edilir. Bir sonraki başrahip episkopos Mampre Mamigonyan, kendi döneminde yeni bir okul binası inşa edilmesiyle meşgul olur. 1898’de, Hamidiye Katliamları neticesinde okula ek olarak bir de yetimhane açılır ve öğrenci sayısı 50’yi bulur.

1901-1902 öğretim yılında, Surp Garabed Manastırı bitişiğinde faaliyet gösteren yetimhane-okulda 45 öğrenci bulunmaktaydı. [47] Ne var ki ertesi yıl yani 1903’te patrikhane ödeneği kestiği için okul kapanmak zorunda kalır. [48]

Surp Garabed Okulu, 1908’de Jön Türk devrimi ardından yeniden açılır ve Büyük Felaket’e kadar faaliyete devam eder. 1913 verilerine göre öğrenci sayısı 71’dir. [49]

Muş Surp Garabed Manastırı (Kaynak: H.F.B. Lynch, Armenia. Travels and Studies (Ermenistan, Seyahetler ve Çalışmalar), II. Cilt, Londra, 1901)

Muş Arakelots Manastırına bitişik olan okulun tarihi 1850’lerden öncesine dayanmaktadır ancak maddi olanaksızlıklar nedeniyle çok yetersiz kalmıştır. 1856 tarihinde Muş’un zenginlerinden Vartan Ağa Mamigonyan, Arakelots Manastırı’nı ziyaret etmiş ve manastıra bitişik iki odanın, sınıf ve yatakhane olarak düzenlenmesi için birtakım bağışlar tahsis etmiştir. Ayrıca Muş’ta, okulun masraflarının karşılanması için bağış toplayacak Tarkmançats Birliği’ni kurmuştur. [50]

1880 yılında, İstanbul Zanaat Birliği [51] tarafından Arakelots Manastırında bir tarım okulu kurulur. Başlangıçta 15 yıl faaliyette bulunması öngörülen okul, başrahibin muhalefeti nedeniyle kapanır ve öğrencileri de dağılır. [52]

Surp Garabed Manastırı gibi Arakelots Manastırı da Hamidiye Katliamları ardından 1898’de, 3 öğretmen ve 45 yetim barındıran bir yetimhane açar. Vartabed Papken Güleseryan’ın önderliğinde yetimlerin dokumacılık öğrenecekleri bir atölye açılması kararlaştırılır ancak bu plan hayata geçirilemez.

1901-1902 öğretim yılında Surp Arakelots Manastırı okul-yetimhanesinin 57 öğrencisi vardır. [53] 1903 senesinde yetimhane Muş’a taşınır ve zanaat okuluna dönüştürülür. [54]

1910 verilerine göre Arakelots Manastırında 25 öğrenci bulunmaktadır. [55]

Muş, 1912. Şehirden bir görünüm. (Kaynak: Bodil Biørn arşivi)

Muş kazasının önemli manastırlarından olan Surp Hovhannes Manastırı okulu 1858’deVartabed Der Arakel’in çabalarıyla açılır. Der Arakel civar köylerden 30-40 zeki çocuğu toplar. Okul, kesintilerle varlığını sürdürür. Anlaşıldığı kadarıyla, 1886 yılında hayırsever Serovpe Efendi Gülbenkyan’ın adını alarak yeniden açılmıştır. [56]

1910 senesi verilerine göre manastır okulunda yaklaşık 40 öğrenci vardır. [57]

1860’lı yıllardan itibaren Muş ovası köylerinde de ilkokullar açılmaya başlar. Büyük Felaket öncesinde bile bu okulların pek sürekliliklerini koruyamadıkları görülmektedir. Çoğu kısa ömürlü olmuş, bir açılıp bir kapanmıştır.

1863 tarihi verilerine göre Muş ovasında Ermenilerin yaşadığı 100 kadar yerleşim yerinden sadece 4’ünde (Ziyaret, Oran, Tsırons ve Çırig) ilkokul mevcuttur.

Muş kazasında eğitim hayatının gelişmesinde Karekin Sırvantsdiants’ın etkisi büyüktür. Tanınmış din adamı, Muş Surp Garabed Manastırında başrahip vekilliği görevini yürüttüğü 1869-1872 tarihleri arasında ilkokullar kurulması için uğraşmış ve o dönemde Muş’un 13 köyünde ilkokul açılmıştır. (Bkz. Tablo 3) Sırvantsdiants aynı zamanda Muş kazasının Yukarı ve İçeri Bulanık, Manazgerd ve Varto bölgelerinde de ilkokullar açmıştır. Daron bölgesinde Sırvantsdiants sayesinde açılan okullarda yaklaşık 1000 öğrenci öğrenim görmüştür. [59]

Tablo 3. Muş Kazası Köy Okullar 1870-1872 (daha iyi görebilmek için çizelgeye tıklayın)

Başlarda köy okullarındaki eğitim bazı evlerin ahırlarında veya diğer eve bitişik mekânlarda gerçekleştiriliyordu. 1880’lerde giderek okul binaları inşa edilmeye başladı. Eğitim, kural gereği köyün papazı tarafından veriliyordu. Öğretim, okuma ve yazmayla sınırlıydı. Papazlardan sonra bütün köylerde büyük bir hürmet ve saygı gören öğretmenler geliyordu. Her hane, kendi öğretmenine elindekinin en iyisini, özel yemekler, hediyeler verir ve sonsuz saygı gösterirdi. [61]

1902 tarihinde, Patrik Mağakya Ormanyan döneminde Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Ermeni nüfusu ve Ermenilere ait eğitim kurumlarının sayımı gerçekleştirildi. Toplanan verilere göre 1901-1902 yıllarında Muş Kazasında 17 köyde ilkokul mevcuttur. Öğrenci sayısı 557 erkek ve 95 kız olmak üzere toplamda 652’dir. Öğretim bir yıl, bazen iki yıl ve çok nadiren de üç yıl sürmekteydi. (Okulu olan köyler ve diğer veriler için bkz. Tablo 4)

Tablo 4. 1901-1902 Tarihlerinde Muş Ovası Köylerindeki Eğitim Kurumları [62] (daha iyi görebilmek için çizelgeye tıklayın)

Muş şehrinde olduğu gibi Muş ovası köylerindeki eğitim kurumları da 1908’den sonra yükselişe geçmiştir. Muş Kazasındaki köylerde önemli faaliyetlerde bulunan eğitim cemiyetleri (Ermeni Birleşik Cemiyeti, Milliyetsever Ermeni Kadınlar Cemiyeti vs.) yeniden açılmıştır. Böylece, Birleşik Cemiyet’in kayıtlarına göre 1 Ekim 1909’da Muş Kazası Vartenis köyünde formasyon okulu açılmıştır. 1910-1911 öğretim yılında burada 122 öğrenci ve 4 kişilik bir öğretim kadrosu (3 öğretmen ve 1 müstahdem) mevcuttur. [63]

Muş ovası köylerindeki okul sayısında da benzersiz bir artış söz konusudur. Ermeni Patrikhanesinin 1913-1914 nüfus sayımı verilerine göre Muş ovasındaki Ermeni yerleşimlerinde 79 ilkokul bulunmaktadır. (Yerleşim yeri ve öğrenci sayısı listesi için bkz. Tablo 5) Öğretim süresi 1 ile 3 yıl arasında sürmekteydi. Öğretmenlik görevini genellikle bölgenin papazı ve kimi zaman da Muş Getronagan Okulu mezunu aydınlar üstlenmekteydi. Öğrencilere temel bilgiler, okuma ve yazma öğretilmekteydi.

Tablo 5. 1913-1914 Muş Kazası Köy Okulları [64] (daha iyi görebilmek için çizelgeye tıklayın)

Muş Nersesyan Okulu'nun yetim öğrencileri, 1909-1910 öğretim yılı. (Kaynak: Üç yıllık rapor, 21 Ağustos 1908 - 31 Ağustos 1911, Ermeni Birleşik Cemiyeti (1880-1908), İstanbul,Nışan Babigyan Matbaası, 1911)

• [1] Sarkis Pıteyan, Misak Pıteyan, Editör A. Daronetsi, Harazad Badmutyun Darono [Gerçek Daron Tarihi], Kahire, Hay. Azk. Himantram yayınları, 1962, s. 84-90.
• [2] Şoğig Vosganyan, Urvakıdzer Arevmıdahay Tıbrotsi yev Mangavarjagan Mıdki Badmutyan [Batı Ermenistan Okul ve Öğretmen Zihniyeti Krokisi], Erivan, 2009, s. 300.
• [3] A.g.e., s. 287. 1890 tarihinde Milli Merkezi Yönetim Eğitim Komisyonu, “Milli okulların iç tüzüğü” başlıklı 39 maddelik bir tüzük yayınlar. Burada öğrencilerin kabul edilme koşulları, sorumlulukları, öğretim kadrosundan beklenenler, ödeme miktarı ve terbiye beklentileri, sınav ve tatil tarihleri gibi konular belirlenmişti.
• [4] Garo Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi [Daron Yöresi Tarihi], Beyrut, “Sevan” Matbaası, 1956, s. 270.
• [5] Tatevos Hagopyan, Badmagan Hayasdani Kağaknerı [Tarihi Ermenistan’ın Şehirleri], Erivan, “Hayasdan” Yayınları, 1987, s. 202.
• [6] S. M. Dzotsigyan, Arevmıdahay Aşkarh [Batı Ermenistan Diyarı], New York, 1947, s. 431.
• [7] Garo Sasuni, a.g.e., s. 278.
• [8] A.g.e.
• [9] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo: Badrasdyal Husumnagan Khorhırto Azkayin Getronagan Varçutyan [Türkiye’deki Ermeni Taşra Okulları Raporu: Milli Merkez İdare Eğitim Komisyonunca Hazırlanmış], 1901-1902 Yılları 2. Defteri, İstanbul, H. Madteosyan Matbaası, 1903, s. 9.
• [10] Sarkis Pıteyan, Misag Pıteyan, a.g.e., s. 11.
• [11] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo…, s. 9.
• [12] Dzotsigyan, a.g.e., s. 432.
• [13] Veriler, Hayg Mardirosyan’ın “1896-1919, Hayasdani Oknutyan Kermanagan Miyutyan Frankfurti Gomiden yev nra Kordzuneutyunın Osmanyan Gaysrutyan Hayaşad Vayrerum” [189-1919 Tarihleri Arasında Alman Ermenistan Yardım Birliği Frankfurt Komitesi ve Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilerin Yoğun Olduğu Bölgelerdeki Faaliyetleri] başlıklı konferans notlarına dayanmaktadır (s. 104).
• [14] Birleşik Cemiyet, 1877-1878 Türk-Rus Savaşı’nın hemen ardından İstanbul’da faaliyet gösteren “milliyetperver” toplumsal kuruluşları birleşmesinden oluşmuş bir kurumdu ve öncelikli amacı Osmanlı İmparatorluğu içindeki Ermenilerin eğitimlerinin iyileştirilmesini amaçlamaktaydı.
• [15] Sarkis Pıteyan, Misag Pıteyan, a.g.e., s. 16.
• [16] A.g.e., s. 17.
• [17] A.g.e.
• [18] Garo Sasuni, a.g.e., s. 273.
• [19] A.g.e., s. 274.
• [20] Sarkis Pıteyan, Misag Pıteyan, a.g.e., s. 17.
• [21] A.g.e.
• [22] G. V. Melik-Paşayan, “Sahag Movsisyan (Pense)”, Badma-Panasiragan Hantes [Tarihi-Felsefi Dergi], 1968, Sayı 2, s. 163.
• [23] Garo Sasuni, a.g.e., s. 275.
• [24] Sarkis Pıteyan, Misag Pıteyan, a.g.e., s. 18.
• [25] A.g.e., s. 19.
• [26] A.g.e., s. 32.
• [27] A.g.e.
• [28] Garo Sasuni, a.g.e., s. 276.
• [29] Miyatsyal Ingerutyunk Hayots. Varjarank. Tıbrotsagan Dareşırçan 1910-1911 [Ermeni Birleşik Cemiyeti, Okullar, 1910-1911 Öğretim Yılı], İstanbul, H. Madteosyan Matbaası, 1911, s. 10
• [30] Soğig Vosganyan, a.g.e., s. 408.
• [31] Hayasdani yev Haragits Şırçannerş Değanunneri Pararan [Ermenistan ve Civarı Bölgelerinin Yer Adları Sözlüğü], 3. Cilt, Erivan, EBH Yay., 1991, s. 893.
• [32] Garo Sasuni, a.g.e., s. 280.
• [33] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo…, s. 9.
• [34] “Pazmaveb”, 1936, Ağustos Eylül sayısı, Sayı 8-12, s. 122.
• [35] A.g.e.
• [36] Garo Sasuni, a.g.e., s. 280.
• [37] “Pazmaveb”, s. 221-222.
• [38] Soğig Vosganyan, a.g.e., s. 388.
• [39] Sarkis Pıteyan, Misag Pıteyan, a.g.e., s. 20.
• [40] A.g.e.
• [41] A.g.e.
• [42] A.g.e.
• [43] Soğig Vosganyan, a.g.e., s. 388.
• [44] A.g.e., s. 390.
• [45] Büyük Felaket’ten hemen önce 12 Nisan 1915 tarihinde doğal sebeplerle vefat etmiştir. Cenazesi, Muş Ermenilerinin son toplumsal faaliyeti olarak sayılabilir.
• [46] Soğig Vosganyan, a.g.e., s. 388.
• [47] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo…, s. 9.
• [48] Garo Sasuni, a.g.e., s. 280.
• [49] Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du Génocide, ARHIS, Paris, 1992, s. 485. [1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu'nda Ermeniler, Çev. Mayda Saris, Aras Yayıncılık, İstanbul, 2013]
• [50] A.g.e.
• [51] İstanbul’da Samatya, Hasköy ve Ortaköy’de olmak üzere üç adet zanaat cemiyeti faaliyetteydi. Muş’taki ziraat okulu Ortaköy zanaatsever cemiyetinin çabalarıyla kurulmuştur. Kurum 1877 yılında kurulmuş ve asli hedefi Osmanlı Ermenistanındaki kazalarda zanaatın gelişmesine katkıda bulunmak olmuştur. (Bkz. Yeprem V. Boğosyan, Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru, A. Bolsahay Mışagutayin Ingerutyunnerı [Ermeni Kültür Dernekleri, İstanbul Ermeni Kültür Dernekleri Tarihi], Mıkhitaryan Matbaası, Viyana, 1957, s. 276-277.)
• [52] A.g.e.
• [53] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo…, s. 9.
• [54] A.g.e.
• [55] Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, a.g.e., s. 485.
• [56] Garo Sasuni, a.g.e., s. 269.
• [57] Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, a.g.e., s. 485.
• [58] Garo Sasuni, a.g.e., s. 270.
• [59] Emma Gosdantyan, Karekin Sırvantsdiants, Ermenistan Cumhuriyeti KAA Tarih Enstitüsü, Erivan, 2008, s. 39.
• [60] A.g.e.
• [61] Sarkis Pıteyan, Misag Pıteyan, a.g.e., s. 14.
• [62] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo…, s. 9.
• [63] Miyatsyal Ingerutyunk Hayots. Varjarank. Tıbrotsagan Dareşırçan 1910-1911…, s. 10.
• [64] Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, a.g.e., s. 485-490.
• [65] Katolik okulu.
• [66] Katolik okulu.
• [67] Katolik okulu.