Arşamunik’in idaresi, 5. yüzyıldan itibaren asilzade Ermeni ailelerinden Mantaguni ve Mamigonyanlar arasında el değiştirip durdu. [3] Arşamunik’in Dzakhnod köyü, 478-490 yılları arasında Ermeni Katolikos’u olan I. Hovhannes (Hovhan) Mantaguni’nin doğum yeriydi. Ardından, kaza tamamen Mamigonyanların kontorlü altına girdi. 451 yılında Avarayr Ovası’nda Sasanilerle girdiği savaşta hayatını kaybeden ancak Ermenilerin Hıristiyan olarak kalmalarını sağlayan Ermeni ordusu konutanı Vartan Mamigonyan’ın da Arşamunik’de gömüldüğüne inanılmaktadır. [4] Yerel halk, ölümünden sonra Ermeni Kilisesi tarafından aziz ilan edilen komutanın mezar yerinin, Çarbuhar Deresi’nin (Kaynarca Deresi) sağ kıyısında, Gümgüm’ün 10 km güneybatısında eski Ermeni köyü Galacukh’ta olduğuna inanmaktadır.

Varto, 9. yüzyıldan 10. yüzyıla kadar başka bir asil Ermeni ailenin, Pakradunilerin hakimiyeti altında olmuştur. Aslında, kazanın 20. yüzyıla kadar hâlâ ayakta olan iki büyük dini yapısı Mamigonyan ve Pakraduni aileleri tarafından yaptırılmıştır. Bunlardan biri Gundemir (günümüzdeÇayçatı) köyünün yakınlarda bulunan ve Kırmızı Manastırdır (Ermenice Garmir/Garmıro Vank). Diğeri ise Dodan (günümüzde İlbey) köyü yakınlarındaki Surp Hagop Manastırıdır. Her iki köy de Osmanlı İmparatorluğu döneminde yoğun olarak Ermenilerin yaşadıkları yerlerdir.

18. yüzyıl sonlarında ve 19. yüzyıl başlarında, yarı-göçebe Kürt aşiretlerinin akınları nedeniyle Varto’nun ağırlıkla Ermenilerden oluşan nüfus yapısı bozulmuştur. 1870’lerin sonlarına, Osmanlı otoriteleri tarafından Rusya’nın Kuzey Kafkasyan bölgelerinden gelen Müslüman muhacirlerin –özellikle Çerkeslerin- bölgeye yerleştirilmesiyle, birçok Ermeni köyü kısmen veya tamamen terk edilmiştir. Ardından, bu köylerde veya civarlarında bulunan manastır ve kiliseler sahipsiz kalmıştır. 20. yüzyılın ilk on yılı zarfında, özellikle 1901-1905 tarihleri arasında bölgeye daha fazla muhacir yerleştirilmiştir. Bu tarihlerde, Kürtlerin yerleşmiş olduğu eski Ermeni köylerine Çerkeslerden sonra Çeçenler de yerleştirilmiştir. [5] Ermeni nüfusunun azalması nedeniyle bazı manastır ve kiliseler bakımsızlıktan harabeye dönüşmüş veya bölgenin yeni Müslüman unsurları tarafından yok edilmiştir.

Bölgeyi 1878 yılında ziyaret eden, Ermeni halkbilimci Arisdages Der-Sarkents’e (Devgants) göre bu tarihte Varto’nun eskiden Ermeni nüfusu olan ve o dönemde hâlâ Ermeni köyü olma özelliğini koruyan köylerinde yaklaşık olarak 25 manastır ve kilise –listesinde belirttiği üzere içlerinden çok azı hasarsız ve çoğunluğu harabe halde- bulunmaktadır. [6] Ermeni yazar Kepam Der-Garabedyan’ın aktardığına göre, 19. yüzyıldan 20. yüzyıla gelindiğinde kaza coğrafyası içinde bunların birçoğunu, diğer 31 kilise, Ermeni mezarlıkları ve haç biçimli Ermeni mezartaşları olan haçkarla birlikte el değmemiş şekilde bulmak mümkündür. [7]

Britanyalı yazar Christopher de Bellaigue 1914’te Varto’da 8 Ermeni kilisesinin faal olduğunu ileri sürmüştür. [8] Fransalı Ermeni tarihçiler Raymond Kévorkian ve Paul Paboudjian, İstanbul Ermeni Patrikliği Nüfus Sayımı verilerine dayanarak, Birinci Dünya Savaşı öncesinde kazada 7 kilise ve 3 manastırın varlığını koruduğunu aktarmaktadırlar. [9]

Soykırımdan sonraki yüzyıl içinde, Varto’daki bütün kilise ve manastırlar –harabe olanlar ve 1915’a kadar hâlâ faal olanlar- Ermeni mezarlıkları, haçkarlar ve ziyaret yerlerinin hepsi tamamen yok edilmiştir.

Ermeni Apostolik Kilisesinin Muş Piskoposluğuna bağlı Varto piskoposluk temsilciliği Gümgüm’ün 49 km güneyindeki vilayet merkezi olan Muş şehrindeki Muş Piskoposluğuna bağdıydı. Muş Piskoposluğunun yetki alanı Bitlis Vilayetindeki Genç Sancağı ve Muş Sancağı kazalarını da kapsamaktaydı. Varto da bunların arasındaydı. [10] Soykırım öncesindeki yıllarda, Varto’daki piskoposluk temsilcisi, kendisi de Muşlu olan Rahip Nerses Der-Hagopyan’dı. [11] Muş piskoposu Nerses Kharakhanyan’dır. Kharakhanyan 10 Nisan 1915 tarihinde vefat ettiği için halkının yok edilişine tanık olmamıştır. [12]  Vefatından 14 gün sonra binlerce Muşlu Ermeniyle aynı kaderi paylaşıp tehcire edilen ve 1915’te Gundemir, Dodan ve Paskan’daki [13] birçok dinadamıyla birlikte toplu katliamlara kurban giden Rahip Der-Hagopyan o kadar şanslı değildir. [14]

Bu makalede, Bulanık kazası - Kilise, Manastır ve Ziyaret Yerleri (https://www.houshamadyan.org/tur/haritalar/bitlis-vilayeti/bulanik-kazasi/din/kiliseler.html) ve Varto Kazası-Demografi (https://www.houshamadyan.org/tur/haritalar/bitlis-vilayeti/varto-kazasi/yerlesim-birimi/demografi.html) makalelerinde kullanılan bazı kaynaklar kullanılmıştır. Arisdages Devgants’ın 1878 seyahat rehberi, İstanbul Ermeni Patrikhanesinin Muş Ovası ve civarı şehir ve köylerinin Keğam Der-Garabedyan tarafından derlenmiş 1902 Nüfus Sayımı verileri, aynı yazarın 1890’ların sonlarında derlediği Daron (Muş) manastırları çalışması ve dilbilimci Hamazasb Vosgiyan’ın 1953’te yayınlanan Daron-Duruperan çalışması başlıca yararlanılan kaynaklardır.

Varto’daki manastır ve kiliselerle ilgili önemli bir kaynak da 1912 ve 1913 tarihlerinde İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından Osmanlı Adliye ve Mezahip Nezareti’ne sunulan Muş Sancağı köylerindeki kilise ve manastır listeleridir. Ne var ki bilinmeyen bir sebepten ötürü Varto ve Muş’un Ermeni nüfuslu 3 kazası (Bulanık, Sasun ve Malazgirt) daha listeye dahil edilmemiştir. Bu nedenle Muş Ovası köyleri ile Muş şehrinde bulunan kilise ve manastırların sayısı 82’yle sınırlanmaktadır. [15] Başka kaynaklar, Varto, Bulanık ve Malazgirt de dahil Muş Sancağı ve komşu vilayet Batman ile Bitlis kazasının Hizan nahiyesiyle birlikte toplam Ermeni kilise ve manastır sayısını 148 olarak vermektedir. [16]

Aşağıda, Osmanlı döneminde Varto Kazasında bulunan manastır, kilise ve ziyaret yerlerinin listedi verilmektedir. Mümkün olan yerlerde, Patrikhanenin, Der-Garabedyan tarafından derlenmiş 1902 Nüfus Sayımı verilerinden, Ermeni yazar ve yayıncı Teotig’e (Teotoros Lapçinciyan) ait Ermeni dinadamlarının felaketini anlatan 1921 tarihli kitapçık ve 2009’da Piskopos Papken Çaryan tarafından kaleme alınan Soykırım sırasında hayatını kaybetmiş dinadamları hakkındaki kitaptan faydanalınarak bu ibadethanelerde görevli dinadamı sayısı ve isimleri de verilmiştir. Aksi belirtilmediği durumda, aşağıdaki verilen 1880’lerin ortası ile 1915 arasında, 30 yıllı bir period için geçerlidir.

Varto Kazasında çok az sayısa hasarsız manastır bulunmaktadır. Muş’un diğer kazalarında da olduğu gibi Varto’da bulunan yarı harabe veya harabe haldeki manastırlara Ermenice şapatatsyal veya anabadatsyal denmektedir. İstanbul Ermeni Patrikhanesinin Muş Ovası ve civarı şehir ve köylerinin 1902 Nüfus Sayımı verilerinde sağlam veya harabe durumda 5 manastır listelenmiştir. [17] 1913 Patrikhane Nüfus Sayımı 1 manastır aktarırken, Armenians in the Ottoman Empire on the Eve of the Genocide eserinin yazarları Kévorkian ve Paboudjian ulaşabildikleri Patrikhane Nüfus Sayımı verilerine dayanarak bu sayıyı 3’e çıkarmışlardır. [18]

Surp Hagop Manastırının harabeleri köyün yakınlarındaydı. Der-Garabedyan manastırın antik bir yapı olduğunu ve 20. yüzyıl başlarında “Darabi Manastırı” (Ermenice, Darabi menasdan) adıyla bilinmektedir. [19]

Doğrulanamayan bir kaynağa göre köy yakınlarında harabe bir manastır bulunmaktadır.

Doğrulanamayan bir kaynağa göre köy yakınlarında harabe bir manastır bulunmaktadır.

Manastır Dodan yakınlarında, köyün kuzeyine doğru 7-8 dakikalık bir yürüme mesafesindeydi. Der-Garabedyan’a göre, 20. yüzyıl başlarında manastır zaten terk edilmiş bir harabeydi. [20] Vosgiyan, manastırın köyün yakınlarında olduğunda hemfikirdir. [21]

Köy yakınlarındaki harabeler arasında “Kırmızı Manastır” (Ermenice, Garmir vank ve Garmro vank) olarak adlandırılan bir manastır harabesi bulunmaktadır. Manastır uzun süre önce terk edilmiş taş bir yapıdır. Der-Garabedyan, kalıntılarının 1870’lerin başlarında Ermeni köylüler tarafından açığa çıkarılmış olduğunu ileri aktarır. [22] Vosgiyan’a göre de köyün yakınlarında Garmir vank ve Garmro vank isimli manastır vardır. [23] Köyün kuzeyinde, 10 dakikalık bir mesafede başka bir manastır kalıntısı daha bulunmaktaydı. Der-Garabedyan’a göre bu yapı bir zamanlar duvarlarla çevrili bir manastır ve mezar yeridir.

Tam olarak konumu bilinmeyen manastırın Gundemir yakınlarında olduğu düşünülmektedir. Belli ki manastır, Muş’ta şapatatsyal olarak adlandırılan çok sayıdaki harabe manastırdan biridir. Der-Garabedyan, harabelerinin, Ermenice terpug denilen bir tepecik üzerinde olduğunu ve yakınlarında bir de kaynak bulunduğunu aktarır. [24] Vasgiyan da manastırın harabe halde, tam konumu bilinmeyen bir tepecik üzerinde bulunduğunu tasdikler. [25]

Der-Garabedyan şehrin kuzeyinde bir mahallede Khangar vank isimli yıkık bir manastır bulunduğunu aktarmaktadır. Manastırın ismi Muş yöresi için biraz garip durmaktadır. Malazgirt’te de Khangar isminde bir manastır bulunmaktaydı.

1913 Patrikhane Nüfus Sayımı verilerinde şehirde isimsiz bir manastır bildirilmiştir. Der-Garabedyan, isimsiz bir manastır ve mezar yeri aktarmaktadır.

Bu ikiz köyler yakınında başka bir şapatatsyal manastır bulunmaktaydı. Der-Garabedyan’a göre 20. yüzyıl başlarında bu dini yapıdan geriye sadece ismi kalmıştır. [26] Vosgiyan, Ustuktan köyü yakınlarında uzun zaman önce harabeye dönmüş bir manastır bulunduğunu onaylamaktadır. [27]

19. yüzyıl sonlarında ve soykırım öncesinde, Varto kazasında 80’dan fazla Ermeni köyü veya eskiden Ermeni nüfusuna sahip olmuş veya karma nüfusa sahip köy bulunmaktaydı. Neredeyse her Ermeni köyünde bir kilise; büyük köylerdeyse iki kilise vardı. Gümgüm şehrinin kuzeyinde, Püragın Dağlarına doğru, Gümgüm’ün 5 km kuzeyindeki Zadşeykh (günümüzde Acarkent) yakınlarında dini yapı kalıntıları mevcuttu. Neredeyse bütün faal kiliselerde görevli bir dinadamı bulunmaktaydı. 1871, 1872 ve 1873 Osmanlı Salnamelerine göre bu tarihlerde Varto’da 3 Ermeni kilisesi bulunmaktaydı. [28] İstanbul Ermeni Patrikhanesinin Muş Ovası ve civarı şehir ve köylerinin 1902 Nüfus Sayımı verilerinde belirtilen yaklaşık 39 kilisenin31’i, Kürtlerin eline geçmiş eski Ermeni köylerinde harabe haldeydi. Patrikhanenin 1913 Nüfus Sayımı verilerinde kazada 5 kilise –faaliyette olan- sayılmış, Kévorkian ve Paboudjian ulaşabildikleri Patrikhane Nüfus Sayımı verilerine dayanarak bu sayıyı 7’ye çıkarmışlardır. [29] Aşağıda Varto’nun Ermeni kilisesine sahip köyleri, parantez içinde günümüzdeki isimleriyle birlikte aktarılmıştır.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

Hem Devgants hem de Der-Garabedyan, ismi bilinmeyen yıkık bir kilise aktarmaktadır. Açıkça aynı kiliseden bahseden de Bellaigue, 2000 yılı başlarında yıkıntıların yok olmak üzere olduğunu ve kilisenin köyün kuzey mahallelerinden birinde olduğunu belirtmekte ve buraların Ermenilerin yaşadığı dönemde daha varlıklı olduğunu ileri sürmektedir. Teotig’e göre Varto’nun başka kiliselerinde görevli dinadamları bu köyün de papazlığını yürütmektedir. [30]

Surp Hagop Kilisesi. Der-Garabedyan’a göre Surp Hagop antik bir kilisedir ve 1890’ların sonunda yenilenmiştir. Köyün doğusunda Surp Sarkis Kilisesinin harabeleri bulunmaktadır. Sarkis, Roma İmparatorı I. Konstantin döneminde bir ordu komutanıdır. Din değiştirmeyi reddettiği için Pers Şahı tarafından öldürülmüştür. Bu azize öyle saygı duyulmaktadır ki yöre Ermenileri onun adıyla anılan bir oruç tutarlar. Köy yakınlarında başka bir dini yapının, Surp Kevork Kilisesinin harabeleri bulunmaktadır. Teotig’e göre Varto’nun başka kiliselerinde görevli dinadamları bu köyün de papazlığını üstlenmiştir. [31]

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık. Doğrulanamayan bir kaynak, köyde Surp Harutyun isminde bir kilise bulunduğunu aktarmaktadır.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

Surp Toros Kilisesi. Der-Garabedyan’a göre Surp Toros ahşap bir yapıdır. Mıgırdiç isminde bir dinadamı görevlidir. Devgants, Surp Kevork isminde bir kilise aktarmaktadır.

Surp Tukhmanug Kilisesi. Muş’ta tukh manug yani “esmer çocuk” isminde çok sayıda kilise vardı. Surp Tukhmanug din değiştirip Hıristiyan olmuş bir Kürt genciydi ve Müslümanlar tarafından şehit edilmişti. Daha sonra Ermeniler tarafından aziz ilan edildi. Taştan yapılma bu eski kilise, Der-Garabedyan’a göre 1871 yenilenmiştir. Boğos Der-Kevorkyan ve Garabed isminde iki papazı bulunmaktadır. 1890’ların sonlarında Gundemir’i ziyaret eden İrlandalı coğrafyacı Henry Lynch, burayı nispeten büyük bir köy olarak tarif etmiştir, köy “ovanın yamaçlarına doğru biraz yükselmekte,evler eski bir kilise ile etrafına kümelenmiş haldedir.” [32] Devgants, Surp Asdvadzadzin isminde bir kilise aktarmaktadır.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

Surp Kevork Kilisesi, 1874 yılında yenilenmiş eski bir yapıdır. Roma İmparatoru Diocletianus’un ordusunda görevli bir asker olan Kevork, Hıristyanlıktan vazgeçmediği için imparator tarafından öldürülür. Kevork, Hıristiyanlık dininin en saygı duyulan azizlerindendir ve Muş’ta hastalıkları iyileştirdiğine inanılır. Ermenistan Toponomi Sözlüğü’nün yazarları, Tatevos Hagopyan, Istepan Melik-Bakışyan ve Hovhannes Parseğyan, köyde 1261 tarihinde inşa edilmiş ismi bilinmeyen bir kilise bulunmaktadır. [33] Köyde, Surp Şımavon isminde ve ismi bilinmeyen bir kilise daha vardı. Devgants, isimsiz harabe bir kilise bildirmektedir.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

Hagopyan ve çalışma arkadaşları, köyde isimsiz bir Ermeni kilisesi bildirmektedirler. [34]

Köyün günümüzdeki adı olan “Kiliseli”, köy yakınlarında bir Ermeni kilisesi veya manastırı olabileceğini göstermektedir.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık. Kotan, köyün 3 km kuzeyinde bulunan aynı isimdeki yerleşim yeriyle karıştırılmamalıdır.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, Der-Garabedyan’a göre burada bir manastır bulunmalıdır.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

Surp Sarkis Kilisesi. Der-Garabedyan’a göre ahşap bir yapıdır ve yenilenmiş antik bir ibadethanedir. Görevli dinadamının ismi Vartan Der-Vartanyan’dır. Der-Garabedyan, ŞıkAvedaran and Tavti Avedaran isimli, 2 parşömen elyazması İncil’in bu kilisede muhafaza edildiğini aktarmaktadır. Köy yakınlarında, bir zamanlar manastır olan, ismi bilinmeyen harabe halde bir kilise daha bulunmaktadır. de Bellaigue son yıllarda, eski bir Ermeni kilisesinin bulunduğu yere bir camii inşa edildiğini bildirmektedir.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık. Der-Garabedyan’a göre, köyün 22 km güneydoğusunda bulunan, Muş ve dağlık Ermenistan coğrafyasındaki birçok Ermeni için en önemli ziyaret yerlerinden biri olarak görülen Surp Garabed Manastırı’nın kapı kilidi 1892 yılına kadar Randuli’de, muhtemelen köyün papazı tarafından muhafaza edilmekteydi.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

Surp Asdvadzadzin Kilisesi. Hagopyan ve çalışma arkadaşlarına göre kilise 1276’da inşa edilmiştir. Muş lehçesiyle Balak kunpet, Ganaç çunbar, Khatun yeğnig Surp Diramer isimleri de verilen Surp Asdvadzadzin’in, günahkârları cüzzam yaparak cezalandırdığına inanılırdı.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise, haçkarlar ve mezarlık.

İsmi bilinmeyen harabe bir kilise. Der-Garabedyan’a göre kilise harabeleri yakınındaki bir kayalık haçkar şeklinde oyulmuştur.

Varto Ermenileri manastır ve kiliselere ek olarak, şapel, haçkar, pınar, türbe, Ermenice cıknadeği denen keşiş odalarını kutsal sayar ve buralara ziyaret yeri olarak saygı gösterirdi. En uzun ziyaret Paskalya’dan sonra gerçekleştirilirdi; inanlar Paskalya’dan sonra 40 gün boyunca kaza dahilinde veya dışında kutsal saydıkları mekânları ziyaret ederlerdi. Ziyaretlerden sonra günlük veya haftalık oruçlar tutulurdu. Varto’da yerliler tarafından kutsal sayılan birçok mekân bulunmaktaydı.

Köyün kuzeyinde, yerlilerin ziyaret ettiği bir çilehane bulunmaktaydı.

Darabi manastırı olarak da bilinen Surp Hagop Manastırı yakınlarındaki kaynak ve koruluk kutsal sayılmaktaydı.

Der-Garabedyan’a göre, 20. yüzyılda terk edilmiş ve yarı yıkık bir durumda olmasına rağmen Surp Hagop Manastırı bir ziyaret yeriydi. [35]

Varto ve Muş Sancağının diğer kazalarındaki Ermeni köyleri, Surp Garabed Manastırı yetki alanına girmekteydi. [36] Vartolu köylüler, günümüzde Çengilli’nin Zaza mezrasında kalan Gümgüm’ün 29 km güneybatısındaki manastıra hac ziyareti yapar ve yerel ağızla Mışo Sultanı Surp Garabed’den adaklarını kabul etmesini isterlerdi. Paskalya’dan sonra, İsa’nın Dirilişi (Vartevar veya Vartavar), yortusuna kadar köylüler Surp Garabed için günlük ve haftalık oruçlar tutarlardı.

Doğrulanamaya bir kaynağa göre, köylüler çok eski tarihlerden beri Aziz Vartan Mamigonyan’ın mezarının bu köyde olduğuna inanmaktaydılar. Köye Kürtler yerleştikten sonra, bu Ermeni mezarı bir türbeye dönüştürüldü ve Kürtler için bir ziyaret yeri haline geldi.

Köy yakınlarında “Koşkarbaba” isminde bir manastır bulunmaktaydı ve anlaşıldığı üzere ismini yakınlardaki dağdan almaktaydı. Koşkarbaba Dağı, Püragın Dağlarının güneyinde, Gümgüm Deresinin (Koskar Deresi) kaynağının yakınlarındaydı. Koşkarbaba da muhtemelen şapatatsyal denen harabe manastırlardan biri veya harabe bir şapel ya da haçkar olmalıdır. Bu yer sadece Ermeniler tarafından değil, Hormek aşiretine mensup Kürtler tarafından da kutsal bir ziyaret yeri olarak görülmekteydi.

Gundemir’de 1870’lerin başlarında, Kırmızı Manastır’ın (Garmir Vank) kalıntılarının ortaya çıkarılmasından sonra burada köylüler tarafından Ermenice “yeni inşa edilmiş” manasına gelen “Norelug” isminde bir şapel yapılmıştır. Bu ahşap yapı, kutsal bir ziyaret yeri sayılmıştır. [37]

Bu kutsal mekânın isminin Ermenice “beyaz çeşme” anlamına geliyor olması, buradaki kaynak suyunun kutsal sayıldığını göstermektedir. Civarında güzel haçkarlar vardır. Aslında Muş’taki sağlam veya harabe manastırların çok azında kutsal sayılan çeşmeler vardı. Bunlara Ermenice “nur çeşmesi” manasına gelen “Luysağpür” veya “şeker gibi” manasında “Şakarağpür” denirdi.

Bu iki mabet, imanlı halk tarafından Muş’ta çok önem verilen dini bayramlardan biri olan Hampartsum (İsa’nın göğe yükselişi) yortusu sırasında ve hemen ertesindeki günlerde ziyaret edilirdi. İsa’nın iki havarisinin isimlerini taşıyan bu mabetler muhtemelen şapatatsyal denilen harabe manastırlardı. Surp Boğos ismindeki bayram günü ziyaret edilirdi. Surp Bedros ise bayramın ertesi günü ziyaret edilirdi.

• [1] Hovhannes Zadigyan, Garini Nahankı, 19. tari yergrort gesin [19. yüzyılın ikinci yarısında Erzurum Vilayeti], Noravank, Erivan, 2013, s. 231.
• [2] Tatevos Hagopyan, Hayasdani Badmagan Aşkharhakrutyun [Tarihi Ermenistan Coğrafyası], 3. Bölüm, Erivan Devlet Üniversitesi yayını, Erivan, 2007, s. 155.
• [3] Thomas Alan Sinclair, Eastern Turkey: An Architectural & Archaeological Survey, Cilt I, The Pindar Press, Londra, 1987, s. 320.
• [4] Teotoros Lapçinciyan (Teotig), Koğkota Tırkahay Hokevoraganutyan ve ir hodin ağedali 1915 dariin [Osmanlı Ermeni Ruhanilerinin ve cemaatlerinin Golgotası ve Felaket 1915 Yılı], Tahran, 2014, s. 138.
• [5] Georgi Chochiev ve Bekir Koç, “Migrants from the North Caucasus in Eastern Anatolia: Some Notes on Their Settlement and Adaptation (Second Half of the 19th Century-Beginning of the 20th Century),” Journal of Asian History, Cilt 40, Sayı 1 (2006), s. 92.
• [6] Arisdages Devgants, Aytselutyun i Hayasdan 1878 [Ermenistan Ziyareti], Sovyet Ermenistan Bilimler Akademisi yayını, Erivan, 1985, s. 74-75.
• [7] İstanbul Ermeni Patrikhanesinin Muş Ovası ve civarı şehir ve köyleri 1902 Nüfus Sayımı (derleyen Keğam Der-Garabedyan), s. 124-125. (Ermenice)
• [8] Christopher de Bellaigue, Rebel Land: Unraveling the Riddle of History in a Turkish Town, Penguin Books, Londra, 2010, s. 85.
• [9] Raymond Kévorkian ve Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du génocide [Soykırım arifesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler], ARHIS, Paris, 1992, s. 500.
• [10] Mağakya Ormanyan, Hayots Yegeğetsin yev Badmutyunı, Vartabedutyunı, Varçutyunı, Baregarkutyunı, araroğutyunı, kraganutyunı yev Nerga Gatsıtyunı [Ermeni Kilisesi ve Tarihi, Öğretisi, İdaresi, Ayinleri, Edebiyatı ve Mevcut Durumu], V. & H. Der-Nersesyan Matbaası, İstanbul, 1911, s. 262.
• [11] Teotig, Ermeni Ruhanilerinin Golgotası, s. 138.
• [12] Sarkis Pteyan ve Misak Pteyan, Harazad Badmutyun Darono [Gerçek Daron Tarihi], Kahire, 1962, s. 335.
• [13] Teotig, Koğkota Tırkahay Hokevoraganutyan, s. 138.
• [14] Papken Charian, The Great Loss of the Armenian Clergy during the Armenian Genocide, Çeviren:Tamar Topjian Der-Ohannessian, Catholicosate of Cilicia, Antilias, Lübnan, 2009, s. 211.
• [15] Aram Safrastyan, İstanbul Ermeni Patrikhanesi Tarafından Osmanlı Adliye ve Mezahip Nezareti’ne sunulan Muş Sancağı köylerindeki kilise ve manastır (1912-1913) [Ermenice], Eçmiadzin, 1965, 23 (2) ve 22 (2-4), s. 41, 182-183.
• [16] Raffi Bedrosyan, “Searching for Lost Armenian Churches and Schools in Turkey,” Armenian Weekly, 1 Ağustos 2011. alıntı: armenianweekly.com/2011/08/01/searching-for-lost-armenian-churches-and-schools-in-turkey/.
• [17] 1902 İstanbul Ermeni Nüfus Sayımı (derleyen Keğam Der-Garabedyan), s. 157-166.
• [18] Kévorkian ve Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman, s. 500.
• [19] Keğam Der-Garabedyan (Mışo Keğam), Daroni Vankerı, Uğevori Hişadagner [Daron Manastırları: Bir Seyyahın Anıları], Moughni Publishing House, Erivan, 2003, s. 93.
• [20] A.g.e., s. 93.
• [21] Hamazasb Vosgiyan, Daron Duruperani Vankerı [Daron-Duruperan Manastırları], Mıkhitaryan Matbaası, Viyana, 1953, s. 260.
• [22] Der-Garabedyan, Daron Manastırları, s. 92.
• [23] Vosgiyan, Daron-Duruperan Manastırları, s. 245.
• [24] Der-Garabedyan, Daron Manastırları, s. 93.
• [25] Vosgiyan, Daron-Duruperan Manastırları, s. 21.
• [26] Der-Garabedyan, Daron Manastırları, s. 93.
• [27] Vosgiyan, Daron-Duruperan Manastırları, s. 247.
• [28] Naci Okcu ve Hasan Akdağ, Salname-i vilayet-i Erzurum (1287/1870-1288/1871-1289/1872-1290/1873): Erzurum il yıllığı, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Erzurum, 2010, s. 208, 321, 446.
• [29] Kévorkian ve Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman, s. 500.
• [30] Teotig, Ermeni Ruhanilerinin ve cemaatlerinin Golgotası, s. 138.
• [31] A.g.e.
• [32] H.F.B Lynch, Armenia: Travels and Studies, volume 2: The Turkish Provinces, Longmans, Green, & Co., Londra, New York, 1901, s. 359.
• [33] Tatevos Hagopian, Sdepan Melik-Bakhshian, and Hovhannes Parseghian, Hayasdani yev Haragits Şırçanneri Değanunneri Pararan [Ermenistan ve Komşu Bögeleri Yer İsimleri Sözlüğü] Cilt 3, Erivan Devlet Üniversitesi Yayını, Erivan, 1986, s. 372.
• [34] A.g.e., Cilt 2, s. 764.
• [35] Der-Garabedyan, Daron Manastırları, s. 93.
• [36] Murad Hasratian, Mışo Surp Garabed Vankı [Muş’un Surp Garabed Manastırı], Encyclopedia of Religion, Erivan Devlet Üniversitei Ermeni Çalışmaları. Alıntı: www.armenianreligion.am/am/Encyclopedia_of_armenian_religion_msho_s_karapet_vanq
• [37] Der-Garabedyan, Daron Manastırları, s. 92.