Pağeş (Bitlis) – Manastır ve Kiliseler 2

Yazar: Robert Tatoyan 01/09/2023 (son değişiklik: 01/09/2023), Çeviren: Sevan Değirmenciyan

XIX yüzyılın ikinci yarısı ve XX yüzyıl başlarında Bitlis şehri çevresinde ayakta olan dört manastır vardı; Khıntragadar S. Asdvadzadzin, Amırdolu S. Hovhannes, Komats S. Asdvadzadzin ve Avekh S. Asdvadzadzin (S. Tateos Arakyal).

Pağeş kazazında ise ayakta olan üç manastır vardı; Dadig S. Atanakine (Mocgonits Manastırı), Bor S. Hovhannes (S. Nareg) ve Dzabırgor S. Garabed [1].

Khılat/Ahlat kazasında ayakta olan iki manastır vardı; Teğud S. Hovhannes ve Madnavank S. Asdvadzadzin.

Adı geçen bu manastırlardan başka Pağeş Episkoposluğunda ondan fazla terkedilmiş ve yarı harabe manastır isimleri de geçmekte. Bunlar arasında en ünlüsü Tukh köyü yakınında bulunan S. Jeztibuzt Manastırı idi.

Pağeş manastırları özellikle XV-XVII yüzyıllarda gelişim gösterir. Bunlardan bazıları Ermenistan’ın önemli eğitim ve kültür merkezlerine dönüşür ve buralarda okullar faaliyet gösteriyor, bir çok el yazması çoğaltılıyordu [2].

XIX yy. ikinci yarısında ve XX yüzyıl başlarında manastırlar, “edebi rahipleri ve gelişmiş ruhban topluluklarıyla ihtişamlı bir geçmişe sahip” merkezler olarak tasvir ediliyordu. “Şimdilerde ise” manastırların tüm ihtişamlarının söndüğü ve epeyi sayıda farklı el yazmalarına sahip, kayda değer müzelere döndükleri belirtiliyordu [3].

Bir tanık, Amırdolu S. Hovhannes Manastırı’nın 1890’lı yıllarda içinde bulunduğu güç durumu anlatırken, yarı alaycı bir tonla geçmişte episkoposluk makamı olan ve saygın bu kutsal yerde “darı yiyerek yaşayan bunamış bir yaşlının ve köylü bir hizmetkar”ın yaşadığını anlatıyor [4]. Bir başka yazar ise Pağeş manastırlarının “birkaç kodamanın elinin altında birer çiftlik” olduğundan bahsediyordu [5].

Ayakta olan manastırlar mütevelli heyetleri tarafından yönetiliyordu. Bu heyetler manastırı idare eden ruhani-başrahip veya ruhaninin olmadığı durumlarda ise sivil biri tarafından atanıyordu. Heyetler manastırın gelirini ve masraflarını karşılıyor, yenileme çalışmalarını vs. yapıyordu [6].

1898-1900 yıllarında Pağeş civarında bulunan dört manastırın genel, tek bir yönetim altına alınması teklifi yürürlüğe konuldu. Bu sistem, manastırlara ait taşınmazların daha verimli yönetilmesine imkan sağlayacaktı. Bu amaçla birlik içinde olan manastırların başrahip vekili görevi ihdas edildi. Bu görev Rahip Yezras Saçlıyan getirildi. Fakat proje, manastırların mütevelli heyetlerinde etkisi olan ve manastırları şahsi mülklerine çevirmiş olan ileri gelenlerin muhalefeti nedeniyle bir bütün olarak gerçekleştirilemedi [7].

Pağeş manastırları mütemadiyen Kürt saldırılarına uğruyordu. Hamidiye kırımları sırasında da talan edilmiş ve yerle bir edilmişlerdi [8].

Pağeş Episkoposluğuna ait nispeten önemli manastırlardan özel olarak bahsedelim.

Manastır Pağeş şehrinden güney-batı istikametine doğru 2 km. uzaklıkta, Amb Ermeni köyüne yakın bir vadide bulunuyordu, güzel ve sağlıklı bir doğa ile çevrelenmişti [9]. Geleneksel anlatıya göre, manastırın kurucusu Havari Tateos’du. Anlatılara göre havari Tateos manastırlar inşa ederek Pağeş’e, Khıntragadar S. Asdvadzadzin Manastırı’nın olduğu yere ulaşılır. Burada da bir manastır tesis etme isteği duyar ve “Keşke yer üstünde 1001 kilise inşa ettikten sonra ölseydim” diye haykırır. Bu sözlerinin üzerine aniden bir bulut belirir ve şöyle bir ses duyulur: “Dileğin kabul edildi”. Bu olaydan sonra köyün adı Amb (bulut), manastırın adı da “Khıntragadar”, yani dilek gerçekleştiren olur [10].

XIX yy. ikinci yarısında Pağeş’in en bereketli manastırı sayılıyordu. Manastırın 1870 yılında restore edilen [11] ana kilisesi, küçük, fakat pırıltılı, ihtişamlı ve güzel, kubbesi ise benzersiz olarak tasvir edilmekte [12]. Manastır bünyesinde keşişler ve adak ziyaretçileri için en az otuz kagir ve iki katlı hane vardı [13].

Temmuz 1881 tarihinde manastır bünyesinde yatılı bir okul açılır. Burada 12 yetim ve fakir köylü oğlan eğitim alıyordu [14]. 1895’teki Hamidiye kırımlarından sonra da manastırda bir yetimhane faaliyet göstermişti [15]. 1880-87 yıllarında manastırda yapılan geniş çaplı yenileme çalışmaları neticesinde, yatılı okul için öngörülen iki katlı bir bina da inşa edilir [16].

Manastıra ait alanda beş Ermeni köyü bulunmaktaydı [17].

1878 tarihinde manastır 40 dönüm toprak, 90 koyun, 45 kuzu, 10 öküz, 7 inek, 6 eşek vs. sahipti. Manastır alanında büyükbaş ve küçükbaş hayvanlar için ahırlar, kiler vb. yapılar vardı. Bunlar haricinde, Bitlis şehrinde 20 dükkan-mağaza ve 4 geliri olan hane de manastıra aitti. Manastırda bir başrahip (Ragip Yeğişe Mesropyan) vardı gerçi, ama düzenli bir ruhban topluluğu yoktu (1890’lı yılların sonunda manastırın idaresi bir papaza teslim edilmişti [18]). Manastıra ait ekonomide 15-18 tarım işçisi çalışıyordu. Yıllık geliri 15 bindi ve bu miktar şehirdeki eğitim kurumlarının masrafları için kullanılıyordu [19].

Khıntragadar Manastırı sevilen bir adak yeri idi. İsa’nın göğe alınışının günü, yani Paskalya’nın 40. günü olan Hampartzum manastırın ziyaret günüydü [20].

Amırdoli, Amlortvo, Amirdolu isimleri ile de bilinen manastır, geleneksel olarak kurucusu veya yeniden inşa edeni kabul edilen Rahip Amirdolu (Amirdol) veya Amirdovlat ile ilişkilendiriliyor [21].

Pağeş şehrinden güneye doğru, 1-2 km. uzaklıkta, güzel bir konumda yer almaktaydı [22]. Manastır hakkında ilk kolofon XV yy. ilk yarısına ait [23]. Ermenistan’ın ruhani, kültürel ve eğitim merkezlerinden birine dönüştüğü XVI-XVII yy. manastırın en gelişmiş dönemi sayılıyor. Bu dönemde manastırda Teoloji haricinde Felsefe, Retorik, Dil Bilgisi, Minyatür Sanatı, Fresk Sanatı vs. derslerinin verildiği bir de okul açılmıştı.

Manastır, Başrahip Vartan Pağişetsi döneminde (ölüm tarihi 1704) 45 üyeye sahipti. Bunların kırkı okuyan, beşi çalışan ve çiftçi idi. Okulda öğretilen derslere Vartan, özel ilgi alanında bulunan Edebiyat Tarihi de eklemişti. Vartan Pağişetsi yolculukları sırasında farklı manastırları ziyaret edip, özellikle tarihbilimsel değere ait eski el yazmaları aramış, onları yeniletmiş veya yeniden yazdırmış ve bu sayede bugüne ulaşmasını sağlamıştır. Bunlar arasında özellikle V yy. tarihçisi Ğazar Parbetsi’nin “Ermenistan Tarihi” anılabilir [24].

Amırdolu Manastırı’nın ünlü öğrencileri arasında Pağeş doğumlu, İstanbul Patriği (1715-1741) Hovhannes Golod ve 1715-1749 tarihleri arasında Kudüs Patriği olan Krikor Şığtayagir sayılabilir [25].

Vartan Pağişetsi’nin ölümünden sonra manastır bölgenin ruhani önderinin makamı olarak kalmaya devam etse de, eğitsel ve kültürel önemini kaybetti [26].

Manastırın başlıca mabedi, geniş, kemerli yapısı ve kubbesi ile bir kilise idi. 10.5x14 m. iç mekan genişliği, çan kulesini taşıyan çift sıralı üçerli sütünlar üzerine yükselen kemerleri vardı. Kilise duvarlarına işlenmiş çeşitli süsler, haçlar ve kapı, apsis ve episkoposluk tahtı üzerine işlenmiş el işi çalışmalar dikkat çekiciydi [27].

Apsisin bulunduğu yükselti önüne, üzerine büyük bir haç işlenmiş taş vardı. Geleneksel anlatıya göre bu taş Havari Tateos tarafından meshedilmişti. XVII-XVIII yüzyıllarda manastırın ruhani önderliğini üstlenmiş Rahip Parseğ Ağpagetsi ve Vartan Pağişetsi’nin mezarları mabedin içindeydi [28].

Manastır kompleksi ruhani önderin ve ruhanilerin kalması için öngörülen odalara sahipti.

1870’li yılların ikinci yarısında manastırın şehirde bulunan dört mağaza-dükkandan ve bir değirmenden kazandığı 2000 kuruş geliri vardı [29]. 1890’lı yılların ikinci yarısında manastırın 25 dükkanı vardı [30]. 8-10 Ermeni köy ise manastırın himayesindeydi [31].

Muhtemelen 1880’li yıllarda manastır faal değildi ve mütevelli heyetinin himayesine geçmiş bir kilise olarak kullanılmaktaydı [32].

Manastırda bir çok el yazmasının muhafaza edildiği bir el yazamaları kütüphanesi vardı [33].

1890’ların sonunda manastırın restorasyona ihtiyacı vardı [34].

16 Mart 1907 tarihinde Pağeş/Bitlis’te meydana gelen deprem manastıra büyük hasar verdi. Pağeş Episkoposluğu Kaymakamı Papaz Parseğ Sarkısyan’ın Katolikos I. Mıgırdiç Khirimyan’a gönderiği 22 Mayıs 1907 tarihli mektupta belirtildiği gibi, “temelden zarar görmüş, tüm binalar yıkılma tehlikesi ile karşı karşıya kalmıştır. Bu ihtişamlı mabedin günümüzde içinde bulunduğu yürek burkan, üzücü durumu karşısında ağlamamak, ağıt yakmamak mümkün değil. Eğer kısa bir zamanda restorasyon çalışması için yardım gelmezse, kışın sonunda kuşkusuz ki geri dönüşü olmayan bir harabeye dönüşecek ve orada ağıt yakan baykuşların uluması işitilecek” [35].

Komats S. Asdvadzadzin adı ile de bilinen manastır, çevrede kumru kuşlarının yaygın olmasından dolayı Dadrapınag (Kumru Yaşayan), Dadırga Vank (Kumru Manastırı) adı ile de tanınıyordu [36]. Pağeş/Bitlis şehrinden kuzey-batıya doğru, dağlarla çevrili bir vadide, sular ve ormanlarla kaplı güzel bir konumda bulunmaktaydı [37].

Manastır hakkında ilk yazılı kaynak XV yy.’a ait [38]. Pağeş’in diğer manastırlarında olduğu gibi, Komots S. Asdvadzadzin Manastırı da XVI-XVII yüzyıllarda gelişim göstermiş. Bu dönemde orada bir el yazmaları kitaplığı vardı ve bir çok el yazması kopya ediliyordu [39]. Manastır kilisesi küçük, fakat ihtişamlı, kubbeli ve güzel olarak niteleniyordu [40]. Kilisenin ana kapısı üzerinde bulunan kitabeye göre, 1681 tarihinde Pağeş Episkoposluğu (Artzınyats Bölgesi) ruhani önderi başrahip Mesrop tarafından restorasyona tabii tutulmuş [41].

1878 tarihinde Komots manastırı 8000 kuruş gelir elde ettiği 20 hektar arazi ve 1 dükkana sahipti. 9 öküz, 4 inek, 3 sıpa, 4 düve, 2 dana ve 20 koyuna da sahip olan manastır, bunlardan 10-15 kuruş gelir elde ediyordu. Manastırda 10 çiftçi vardı. Bunlar manastır ait toprak ve hayvanları idare ediyordu. 8-10 Ermeni köy de manastırın ruhani himayesi altındaydı [42].

1870’li yılların sonlarında manastırın başrahibi Rahip Vartan’dı [43]. 1893’te manastırın papazı olarak Simeon’un adı geçmekte. Simeon’un oğlu Ermenice yasaklı kitaplar bulundurduğu ve dağıttığı için beş ay süreyle hapsedilmişti [44].

1890’lı yılların ikinci yarısında manastırda bir yatılı okul-yetimhane faaliyet göstermeye başlamıştı. Bu okulun masraflarını Bitlisli zengin bir kişi olan Ğaribcan Ağa Şoğigyan karşılamaktaydı. Bu kişi kiliseyi yenilemiş, birkaç yeni bina inşa etmiş ve eskileri restore etmişti [45]. Bu sebeple manastır 1890’ların sonunda “yeni inşa edilmiş, küçük ve güzel” olarak tasvir edilmekteydi [46].

S. Tate Manastırı Avekhi, Avekhu Manastırı, Aver S. Asdvadzadzin isimleri ile de bilinirdi. Şehirden yaklaşık 2-3 km. güney-doğuya doğru bulunmaktaydı.
Manastır XV yy.’dan itibaren kaynaklarda geçiyor [47]. Özellikle XVII yüzyıl sonlarında ve XVIII yüzyıl başlarında, rahip Vartan Pağişetsi ve öğrencisi Nerses Pağişetsi döneminde gelişim göstermiş [48].

XIX yüzyıl sonlarında manastırın başlıca mabedi kasvetli, gösterişsiz, yarı harabe, fakat aynı zamanda güzel ve sanatla yapılmış olarak tasvir ediliyordu [49]. Keşişler için öngörülmüş odalar da haraptı. Manastır kompleksinde “küçük, sevimli ve kagir, fakat sade ve temiz olmayan” bir şapel, bunun yanında küçük bir şapel vardı. Bahsi geçen bu küçük şapel Pağeş Episkoposluğu tarafından dini ayinlerini gerçekleştirebilmeleri için Pağeş’te bulunan Süryani Hristiyanlara tahsis edilmişti [50].

1878 tarihi itibariyle manastır 60 dönüm arazi, 4 sıpa, 20 koyun, 2 öküz, 2 ineğe sahipti. Bunlardan yıllık 8000 kuruş gelir elde ediyordu. 8 de çiftçi vardı. Başrahip ise Rahip Boğos’tu [51].

1890’lı yılların ikinci yarısında manastırda yaşayan herhangi bir rahip ismine rastlamıyoruz. Manastıra ait taşınmazların yönetimi sivil bir köylüye, birkaç çiftçi ve sorumluya devredilmişti [52].

14 köy manastırın ruhani himayesindeydi [53].

Manastırın hemen yakınında Tateos ve Tovmas (bir başka kaynağa göre ise Tateos ve Partoğimeos) havarileri adıyla anılan bir çift su kaynağı vardı. Bu kaynaklar şifa veren özellikleri ile bilinirdi ve özellikle imanlı kadınlariçin bir adak yeriydi [54]. Halk arasında anlatılan bir geleneğe göre, eski zamanlarda bu kaynakların suyundan ve civarındaki topraktan hazırlanan çamuru tüm bedenine süren genç bir cüzzamlı kız iyileşmişti. Bu nedenle manastır Avekh (Kürtçe su (av) ve toprak (axa) kelimelerinden) adını almıştı [55].

Mocgonits Manastırı, Atanakine Manastırı isimleriyle de bilinirdi. Bitlis şehrinden yaklaşık 35 km. güney-batı istikametine doğru, Dadig nahiyesine ait Macgonk (Mocgonis) köyü yakınında, kuzey tarafında, bir düzlük üzerinde bulunmataydı [56].

XIX. yy. ikinci yarısında manastır ayaktaydı, fakat terkedilmiş bir vaziyetteydi. O dönem manastırı ziyaret eden bir ziyaretçi, “Kilisesi şapel büyüklüğünde, keşişlerden ve keşiş odalardan mahrum, himayesi altında herhangi bir köy veya halk yok” diye tanıklıkta bulunmuş [57].

Bazı kaynaklara göre, 1890’lı yıllarda manastır ayakta, fakat sahipsiz ve ıssızdı, kilise ve birkaç oda yıkılma tehlikesi altındaydı. “Bakımsız bırakılan” birkaç din içerikli el yazması burada muhafaza ediliyordu [58].

Manastıra ait ve Macgonk köylüleri tarafından kullanılan ekin arazileri, otlaklar, geniş tarlalar, orman ve değirmenler vardı [59].

S. Nareg veya Naregatsots Manastır olarak da geçmekte. Çünkü, geleneğe göre, Ermeni Kilisesi babalarından Aziz Krikor Naregatsi bir süre burada yaşamış [60].
Pağeş şehrinden yaklaşık 6-7 km. güney-doğu istikametinde, Bor köyü yakınında bulunmaktaydı. Tasvirlere göre kilise kubbeli, sağlam ve yontma taşlardan inşa edilmiş, küçük, fakat güzeldi [61].

1870’li yıllarda manastırda başrahip ve keşişler yoktu. Manastıra Bor köyü papazı Harutyun bakıyor ve manastıra ait tarlaları kullanmasına karşılık olarak çevredeki Ermeni yerleşimlerine ruhani hizmet götürüyordu. Manastır ekonomisine ait 59 koyun, 12 öküz ve inek, aynı sayıda kuzu ve dana vardı [62].

Pağeş yakınlarında Dzabırgor veya Mabırgor mahallesinde, şehirden yaklaşık 3 km. kuzey-doğuda bulunuyordu. 1870’li yılların sonunda yarı harabe bir durumdaydı. Bir tanıklıkta “Sadece çok eski bir şekilde inşa edilmiş kilise ve önünde bulunan avlusu yarı harabe bir halde kalmışlar” yazmakta [63].

Dırtad Balyan’ın aktardığına göre, manastırın küçük kilisesi bugüne kadar (1890’ların sonları, R. T.) ayakta kalmış ve bir adak yeri olmuştur. İmanlı ziyaretçiler buraya gelir, zangoç da günlük tüttürür [64].

Manastırın toprakları şehrin müftüsü tarafından gasbedilmişti [65].

Manastır Ahlat/Khılat kazasında, Khılat şehrinden yaklaşık 20 km. güney-batıda, Nemrut dağının doğru yamacında bulunmaktaydı. Güzel bir konumu ve Van Gölü’ne bakan muhteşem bir manzarası vardı. “Van Gölü ve adalar, Mog, Çatak, Vosdan ve Varak dağlarının hepsi, teker-teker gözünün önünde… Ölümsüz gölgesini katlamak için, gürgen, kavak ve kara ağaç ormanında, manastırların prensesi olarak oturmakta”… 1878 tarihinde manastırı ziyaret eden Rahip Arisdages Devgants işte böyle betimlemekte [66].

Manastır kompleksinde başlıca kilise dışında eski ve biçimsiz bir şapel, 8-10 odalı iki katlı bir misafirhane, ruhani önderlik binası, ahır ve farklı binalar vardı [67].

Manastır XVI yüzyıl sonlarında Başrahip Adom zamanında yükseliş dönemini yaşamış (o dönemde manastırda kopya edilen el yazmaları günümze ulaşmış) [68].

XIX yüzyıl sonları ve XX yüzyıl başlarında Teğud S. Hovhannes Pağeş Episkoposluğu’nun düzenli ir rahipler topluluğu bulunan yegane manastırıydı. 1878 tarihinde manastırda 23 keşiş, çiftçi, çoban ve bekçi yaşıyordu. Manastır ekonomisi 200 koyun, 25 öküz, 18 inek, 4 manda, 16 boğa, 9 sıpa, 2 at vs. sahipti [69]. Manastırın başrahibi Rahip Ğazar’dı (Pamukköse lakabıyla). Kendisi 113 yaşındaydı: “Titrek ve sessiz manastırın bir köşesinde durur, fakat sözüyle, emri ile ve gençliğinde sahip olduğu etki ile kurallara göre manastır ve maiyetini yönetmeye muaffak olur” [70].

Soykırım arifesinde başrahip Rahip Hamazasb idi [71].

Madnevank adı ile de bilinir. Ahlat/Khılat şehrinden yaklaşık 3-4 km. kuzey-batıya doğru, Madnavank ve Kharabaşar yerleşimleri yakınında bulunurdu [72]. Geleneğe göre, Havari Tateos tarafından, gökyüzünden meleğin parmakla gösterdiği yerde inşa edilmişti (manastırın adı da buradan gelmektedir, parmak manastırı) [73].

 Manastır yakınında Tivagul adı verilen üzerinde haç bulunan ve altından buz gibi su kaynaklarının çıktığı bir kaya vardı [74].

XV-XVII yüzyıllarda manastırda kopya edilmiş el yazmaları günümüzde hala muhafaza edilmekte [75].

XIX yüzyıl sonlarında ve XX yüzyıl başlarında manastır hakkında bilgiler azalmakta. Muhtemelen manastır ayaktaydı, fakat orada keşişler yoktu [76].

S. Hezdibuzd (S. Hizdibuzid) [77] Manastırı

K. Srvantzdyants’ın anlatımına göre, güzel ve deniz manzaralıydı [78]. Manastır Pağeş/Bitlis şehrinden yaklaşık 20 km. güney-doğu istikametinde, Van Gölü’ne yakın Tukh Ermeni köyü yakınındaydı.
Manastır XIX. yüzyıl ortalarında terkedilmiş ve bakımsız haldeydi. Kilise, tamamen kagir, güzel ve beş horanlı olarak tasvir edilmekte. Kilisenin yanında kagir, yarı harap bir şapel vardı. Manastır yarı yıkık bir duvarla çevrili idi [79].
Manastıra ait araziler Tukh köyü sakinlerine geçmişti. Onlar bu toprakları kendilerine aitmiş gibi sürüyorlardı [80].

Havari Ananya Manastırı

Manastır S. Zoravor, S. Kevork isimleri ile anılmakta. Amırdol S. Hovhannes Manastırı yakınındaydı [81]. Manastır bir el yazmaları kütüphanesinin faaliyet gösterdiği ve el yazmalarının kopya edildiği XV-XVI yüzyıllarda gelişim göstermiş [82].

S. Hovhannes Manastırı

Pağeş/Bitlis’e yaklaşık 20 km. kuzey-doğu istikametinde bulunan Ermeni Erun (Saragöle) köyü yakınında bulunuyordu. XIX yüzyılın ikinci yarısında terk edilmiş ve harap bir haldeydi [83].

S. Kevork Manastırı

Pağeş/Bitlis şehrinden 15 km. batıya doğru, Modgan Tırtzınk (Vortzenk?) [84] köyü yakınında bulunmaktaydı. Manastır 1890’ların ortalarında ayaktaydı, fakat ıssızlaşmıştı. Manastır yakınında 200’den fazla ceviz ağacı vardı. Manastıra adak ziyaretine gidenler cevizleri toplayıp, eve götürmeden hemen orada yerlerdi, çünkü bir inanca göre ceviz götürenin evinde şanssızlık olabilirdi [85].

S. Taniel Manastırı

Modgan’daki Aşbıner (Asbınçer) köyündeydi. 19. yy. sonlarında önemli bir adak yeriydi [86].

S. Giragos Manastırı

Modgan Kıghekh köyü yakınında bulunmaktaydı. 19. yy. sonlarında önemli bir adak ziyareti mekanıydı. İsa’nın Suret Değiştirme (Vartavar) yortusunda sadece Ermeniler değil, Kürtler de orada toplanıp kurban sunarlardı [87].

Dzığag S. Asdvadzadzin

Ahlat/Khılat kazasına bağlı Dzığag Ermeni köyüne yakın bulunuyordu. XV-XVI yüzyıllarda manastırda kopya edilmiş iki el yazması günümüze ulaşmış [88].
19. yy. sonlarında manastır ayaktaydı, fakat ıssızlaşmıştı. Manastıra ait arazileri köylüler işliyordu [89].

Musg (Husg) Manastırı

Ahlat/Khılat kazası Çırhor köyüne yakındı. 19. yy. sonlarında yarı yıkık bir haldeydi ve adak yeri olarak ün salmıştı [90].

Kevork Manastırı

Ahlat/Khılat kazası Şamiram yerleşimi yakınındaydı. 19. yy. sonlarında ayaktaydı, fakat terkedilmişti [91].

Şekhis Manastırı

Pağeş/Bitlis şehri yakınında bulunuyordu (kesin yeri belli değil.) 1890’lı yılların sonlarında çoktan ıssızlaşmış ve harap haldeydi. Yanında bulunan ve harabe olan S. Sion Manastır-Kilisesi ile beraber sıkça kaynaklarda geçmekte [92].

19. yy. sonlarında ve 20. Yy. başlarında Pağeş/Bitlis, birbirlerinden 1,5-2 km. uzaklıkta bulunan dört mahalleden oluşmaktaydı. Kuzey tarafta Taği Klukh (Mahalle Başı) mahallesi, doğuda Dzabırgoru mahallesi, güney-doğusunda Avermeydan mahallesi ve güney-batısında da Komats veya Daş Muhale mahallesi bulunmaktaydı [93]. Mahallelerde Ermeni ve Müslümanlar karışık yaşıyorlar; Taği Klukh ve Avermedan mahallelerinde Ermeni nüfus ağırlıktaydı [94].

19. yy. ikinci yarısı ve 20. yy. başlarında Bitlis/Pağeş’te dört Ermeni kilisesi vardı. Taği Klukh mahallesinde Garmırag S. Nışan, Dzabırgoru mahallesinde S. Sarkis ve Hinkkhoran S. Asdvadzadzin kiliseleri ve Avermeydan mahallesinde ise S. Kevork kilisesi bulunuyordu. Komats mahallesinde Ermeni kilisesi yoktu. Mahalledeki Ermeniler yakınlarında bulunan Amırdolu S. Hovhannes Manastırı kilisesine devam etmekteydiler [95] (bu nedenle bazı yazarlar S. Hovhannes Bitlis/Pağeş kiliseleri arasında sayıyor ve şehirde beş kilise olduğunu yazıyorlardı [96]). Bitlis Episkoposluk ruhani önderinin merkezi Amırdolu Manastırıydı, fakat 1870’lerin sonlarında merkez Garmırag S. Nışan Kilisesine taşındı [97].

Şehirdeki kiliseler “sağlam ve epeyce güzel” ve “iyi donatılmıştı” [98].

Kilise gelirleri bağışlanmış dükkan ve gelir getiren binalardan, kilise ayinleri sırasında toplanan miktarlardan, kilise hizmetlerine (vaftiz, ayin-i ruhani vs.) karşı ödenen paralardan karşılanıyordu.

Garmırag S. Nışan kilisesi Bitlis Ruhani Önderliği merkeziydi. 1845 yılında yenilenmişti. Bina küçük bir kubbeye sahipti. Altı sütun üzerine kurulmuş, yontma kare taşlarla inşa edilmiş bir bazilika idi [99].

Kilise ilk ismi olan S. Giragos adı ile de biliniyordu. Garmırag (Kızıl) S. Nışan adını almasının nedeni İsa Mesih’in çarmıhından bir parçanın burada muhafaza edilmesiydi. Bu parça küçük, kare şeklinde gümüş ve kırmızı renkli değerli taşla bezeli bir kutucuk içindeydi. Halk arasında yaygın bir söylentiye göre, taş İsa’nın kan rengi ile boyanmış olduğu için kırmızıydı. Kutsal Parça’ya karşı ilgi ve iman o kadar fazlaydı ki yerli Kürtler ve Türkler dahi “Garmırag hakhi içun”, Garmırag’ın Tanrısı kanıyla yemin ediyorlardı [100].

İlk şehit S. Stepanos’un bedeninden bir parça da bu kilisede muhafaza ediliyordu [101].

1890’lı yıllarda gelir getiren 10 ev ve 7 dükkan kiliseye aitti. Yıllık 80-100 Altın gelire sahipti [102].

Soykırım öncesinde kilisenin ruhani görevlisi Papaz Khaçadur Der-Hagopyan’dı [103].

S. Sarkis

Dzabırgor mahallesinde, çarşı meydanında bulunuyordu [104].
S. Sarkis kilisesinin apsisi altından bol ve tatlı su kaynağı vardı. Bu su yeraltı kanallarıyla şehrin farklı mahallelerine dağıtılıyordu [105].
Soykırım arifiesinde kilisenin din görevlisi Papaz Kevork Der-Kevorkyan’dı [106].

Hinkkhoran (Beşhoran) S. Asdvadzadzin

S. Sarkis kilisesinin karşısında, 200 metre uzaklıkta bulunmaktaydı [107]. Ana apsisin sağ ve sol taraflarında ikişer apsisi daha vardı ve bu nedenle Beşhoran (beş apsis) adını almıştı. Küçük ve zevkli bir kilise olarak tasvir ediliyor [109].
Soykırım arifesinde kilise din görevlisi Papaz Mıgırdiç Der Kevorkyan’dı (S. Sarkis kilisesi ruhani görevlisi Kevork Der-Kevorkyan’ın kardeşi) [110].

S. Kevork

Bitlis Avermeydan-Ermeni mahallesindeydi [111]. Büyük bir kiliseydi, bu nedenle geliri masraflarını karşılayamıyordu [112].
Soykırım öncesinde S. Kevork kilisesinin din görevlileri Papaz Ğevont Bahlavuni ve Papaz Movses Gülgezyan’dı [113].

Soykırım öncesinde Bitlis/Pağeş Episkoposluğu himayesinde bulunan Ermeni kiliseleri hakkında bilgileri aşağıda bulabilirsiniz. Söz konusu yerde yaşayan Ermeni ve kilise sayısı İstanbul Ermeni Patrikliği ricasıyla Bitlis Episkoposluğu yetkilileri tarafından 1913 yılında hazırlanan veriler ışığında verilmekte [114]. Kilise isimleri ise 1878 yılında Rahip Arisdages Devgants’ın hazırladığı listeye [115], S. Pırgiç Hastanesi 1903 yılı salnamesi (İstanbul Patriği Mağakya Ormanyan emri ile 1902 yılında tüm episkoposluk bölgelerinde gerçekleşen sayım listelerine göre hazırlanmış) [116], Teodig’in “Golgotha” kitabında bulunan veriler (1915) [117] ve farklı kaynaklara göre derlendi. Kilise adının farklı kaynaklarda farklı şekillerde yer alması halinde, tüm isimleri vermeyi tercih etti. Bu durumda parantez içinde tarihini belirtmeyi de uygun gördük (1878 (Devgants), 1903 (Salname) veya 1915 (Teodig)).

Modgan bölgesi Ermeni köylerinde [118] bulunan kilise isimleri Arisdages Devgants [119] ve Vartan Bedoyan’ın [120] verilerine göre derledik.

Kilise din adamlarının isimlerini Teodig’e göre verdik.

Bitlis Kazası. Tatvan Bölgesi Köyleri

Tatvan bölgesi Pağeş/Bitlis şehrinden doğuya ve kuzey-doğuya doğru uzanır ve Van Gölü’ne kadar olan Ermeni köylerini içine alır.

Alamek

4 hane, 28 kişi.
Kilise; S. Garabed (1903) veya S. Sarkis (1878, 1915).

Ağktzor

9 hane, 53 kişi.
S. Sarkis Kilisesi (1903).

Papşen

50 hane, 490 kişi.
Kilise; S. Harutyun (1881) [121] veya S. Amenapırgiç-S. Harutyun (1915). Din görevlisi Papaz Markar Garabedyan.
Köyün doğu tarafında “Nur Meyveli S. Sahag” adak şapeli vardı. “Göz ağrısı olanlar buraya gelir ve imanları ile şifa bulurlardı” [122].

Tatvan

135 hane, 1298 kişi.
Tatvan Van Gölü’nün batı yakasındaydı. Van şehri ile iletişimi sağlayan limanı ile ünlüydü. Orada bulunan kilisenin adı S. Teotoros’du. 1880’lü yılların başında “gösterişsiz ve önemsiz” olarak tasvir ediliyordu [123]. S. Sarkis adında bir kilise ve harap halde olan beş kutsal mekan kayda geçmiş [124]. 1915 yılında S. Teotoros kilisesinin din görevlisi Papaz Tateos Der Tateosyan’dı.

Tukh

50 hane, 349 kişi.
S. Asdvadzadzin kilisesi. S. Hizdibuzdi Manastırı köye yakın bir konumdaydı.

Khakhrev

39 hane, 370 kişi. 
Nusaybinli S. Hagop kilisesi [125].

Dzıvar

20 hane, 180 kişi.
S. Sarkis (1878) veya S. Asdvadzadzin kilisesi (1903). Köyün doğu kısmında “Büyük Haç” adlı bir adak ziyaret yeri vardı [126].

Gamakh

49 hane, 423 kişi.
S. Stepanos (1881) [127] veya S. Karasun Manug (1903, 1915) kilisesi։ Din görevlisi Papaz Yeğişe Der Manuelyan.

Mezre

30 hane, 155 kişi.
S. Kevork Kilisesi (1878).

Bor

59 hane, 524 kişi.
S. Ananya kilisesi (1915) [128]. Din görevlisi Papaz Giragos Der Giragosyan.

Urdap

88 hane, 584 kişi.
S. Kevork ve S. Asdvadzadzin (1903) kiliseleri.

Bitlis Kazası. Parkhant Bölgesi Köyleri

Parkhant bölgesi Bitlis şehrinin güneyindeydi. Bitlis Su’yu adı verilen nehrin yukarı havzası vadilerinde bulunuyordu. 

Amb

7 hane, 23 kişi.
S. Kevork kilisesi (1903). Köy çevresinde S. Hagopos Havari adına olan ünlü bir şapel ve adak yeri vardı [129].

Khartgoğ

11 hane, 199 kişi.
S. Kevork kilisesi (1903).

Khımbılçur (Khımelçur)

15 hane, 62 kişi.
S. Andon kilisesi (1903, 1915) [130].

Yukarı Gorvu

64 hane, 527 kişi.
Kiliseler, S. Mayr Asdvadzadzin, S. Hovhannes (1903) [131]. Din görevlisi Papaz Mardiros Krikoryan.

Aşağı Gorvu

31 hane,  235 kişi.
S. Heğine kilisesi [132].

Hormız (Hömüz)

23 hane, 130 kişi.
S. Krisdapor kilisesi (1903).

Markork

28 hane, 173 kişi.
Kilise; S. Boğos-Bedros (1878) veya S. Kevork (1881, 1903).

Parkhant

40 hane, 230 kişi.
Kilise; S. Giragos (1878) veya S. Adom (1903) [133].

Bitlis Kazası. Aznıvatzor (Güzeldere) Bölgesi Köyleri

Aznıvatzor veya Güzeldere bölgesi Bitlis (Pağeş) şehrinden doğuya doğru, Van Gölü’nün güneyinde bulunan dağların eteğindeydi.

Khart

10 hane, 88 kişi
S. Kevork Kilisesi (1915).

Garp

56 hane, 384 kişi.
Kilise; S. Krikor Lusavoriç (1878) veya S. Simeon (1903, 1915). Din göevlisi Papaz Srabyon Mardirosyan.
Kilisede 15 el yazması İncil, 4 tane gümüş mahfazalı matbuu İncil ve 12 gümüş haç muhafa edilmekteydi [134].

Godom (Gadom)

4 hane, 39 kişi.
S. Sarkis kilisesi (1903) [135].

Hant

50 hane, 321 kişi.
S. Asdvadzadzin (1878) veya S. Stepanos (1903) kilisesi.

Hortzak (Hortzug)

17 hane, 56 kişi.
S. Asdvadzadzin (1878) veya S. Haç (1903) kilisesi.

Nel

36 hane, 232 kişi.
S. Hovhannes Kilisesi. Köyün güney-doğusunda S. Harutyun manastırı kalıntıları vardı [136].

Sak

72 hane, 406 kişi.
Kilise; Tukhmanug (1878) veya S. Kevork (1903).

Daşdop

15 hane, 100 kişi.
Kilise; S. Hovhannes (1903).

Dop

31 hane, 224 kişi.
Kilise; S. Garabed (1878) veya S. Sarkis (1903, 1915), din görevlisi Papaz Mesrob Markaryan.
İki el yazması İncil ve el yazması bir şifa kitabı, iki gümüş kadeh, altın bir haç vs. kilisede muhafaza edilmekteydi [137].

Bitlis Kazası. Dadig Bölgesi Köyleri

Dadig bölgesi Pağeş/Bitlis şehrinden güney-doğuya doğru, Ermeni Toros sıradağlarının eteklerinde bulunurdu.

Khultik

490 hane, 2598 kişi.
Dadig bölgesi merkeziydi. Kilisesinin adı S. Kevork’du (kagir ve büyük bir mabed olarak tasvir edilmekteydi) [138]). Din görevlileri Papaz Hovhannes Mihranyan ve Papaz Kevork Der Markaryan’dı.

Dzığgam

50 hane, 277 kişi.
S. Teotoros kilisesi. Köy çevresinde S. Asdvadzadzin adıyla bir manastır bulunduğu kayıtlara geçmiş.

Gelhog

30 hane, 162 kişi.
Kilise; S. Bedros (1878) veya S. Kevork (1903).

Gerkh (Gekhr)

20 hane, 191 kişi.
Kilisesi; S. Yeğişe. Kilise binası mütevazi ve sade olarak tasvir ediliyor [139]. K. Sırvantzyants’ın anlatımına göre, köy halkı S. Yeğişe’ye mucizevi özellikler atfediyor ve şöyle anlatıyorlardı: “Bizim S. Yeğişe çok güçlü, tehlike içinde olanlara yardıma koşar. Rüyada veya açık gözle çok kez kendisini görürüz… Kızıl atlı, zırhlı, beyaz sakallı rahip, keşiş” [140].

Mocgonk

39 hane, 292 kişi.
Kiliseleri S. Kevork (1878) veya S. Asdvadzadzin ve S. Hovhannes (1903) veya S. Asdvadzadzin (1915)։ 1915’de S. Asdvadzadzin kilisesi din görevlisi Papaz Simon Der Simonyan’dı.

Vosdin

31 hane, 224 kişi.
Kilise; S. Lusavoriç (1878) veya S. Kevork (1903).

Bas

60 hane, 351 kişi.
Kiliseler S. Sarkis (1878) veya S. Kevork ve S. Asdvadzadzin (1903).

Vanig

61 hane, 380 kişi.
Kilise S. Haç (1878) veya S. Kevork (1915). Din görevlileri; Papaz Parseğ Der Parseğyan ve Papaz Ananya Der Minasyan idi.

Sasig

28 hane, 193 kişi.
Kilise; S. Sarkis (1878), şapel; S. Asdvadzadzin (1878, 1903).

Khılat/Ahlat Kazası

Khılat/Ahlat kazası Van Gölünün kuzey-batı yakasında bulunuyor ve Büyük Hayk Duruperan bölgesinin Bıznunik yöresinin bir kısmını kapsıyordu. Kazanın kuzey-doğu sınırı üzerinde Süphan Dağı bulunuyor, güneyinde ise Kırkur ve Nemrut dağları vardı.

Akrag

21 hane, 152 kişi.
Kilise; Üçhoran S. Asdvadzadzin.

Ağağ

30 hane, 270 kişi.
Ermeni Soykırımı arifesinde köydeki tüm Ermeniler Protestandı.

Ersonk

42 hane, 397 kişi.
S. Teotoros kilisesi. Din görevlisi; Papaz Hovhannes Der Hagopyan.

Teğud

260 hane, 1599 kişi.
Kiliseler; S. Stepanos ve S. Kevork (Teotig sadece S. Stepanos kilisesinden bahsetmekte. Din görevlileri ise Papaz Mıgırdiç Bülbülyan, Papaz Hamazasb Ceroyan ve Papaz Vartan Manugyan’dı.)
Köyün güzel bir mezarlığı ve “Tsasman Khaç” adında dik haçtaşları vardı.

Harabeşehir (Kharabaşar)

38 hane, 210 kişi.
Kiliseler; S. Asdvadzadzin, din görevlisi Papaz Krikoris Jamharyan ve S. Nigoğos, din görevlisi Papaz Movses Garabedyan [141].

Khulig

68 hane, 670 kişi.
Kilise; S. Sarkis, din görevlisi Papaz Nahabed Asdvadzaduryan.

Dzağge

29 hane, 209 kişi.
Kilise; S. Taniel.

Dzığag

159 hane, 1394 kişi.
Kiliseler; S. Asdvadzadzin ve S. Kevork (1878) veya S. Hovhannes (1903) veya S. Stepanos (1915). Din görevlisi; Papaz Taniel Harutyunyan.
Köyde Protestan cemaati de vardı. Onların din görevlisi ise Pastör Asadur Kevorkyan’dı.

Garmunç (Gamurç)

100 hane, 724 kişi.
Kilise; S. Taniel ve din görevlisinin Papaz Krikoris Şadoyan’ın olduğu S. Asdvadzadzin.

Gıdzvag

150 hane, 940 kişi.
Kilise; S. Kevork. Din görevlisi Papaz Sahag Mikayelyan.

Goşdyan

97 hane, 636 kişi.
Kilise S. Asdvadzadzin (1878) veya S. Nigoğayos (1903).

Tzorgonk

59 hane, 674 kişi.
Kilise; S. Nerses (1878).

Cemaldin

34 hane, 175 kişi.
Kilise; S. Sarkis [142].

Madnavank

28 hane, 170 kişi.
Kilise; S. Kevork (1903).

Medzk

132 hane, 1404 kişi.
Kilise; S. Stepanos, din görevlisi Papaz Antreas Boğosyan.

Şamiram

58 hane, 440 kişi.
Kilise; S. Sarkis.

Çızirok

10 hane, 115 kişi.
Kilise; S. Stepanos (1878) veya S. Minas (1903).

Çırhor

50 hane, 326 kişi.
Kilise; S. Asdvadzadzin (1878).

Spratzor

50 hane, 360 kişi.
Kilise; S. Stepanos. Din görevlisi Papaz Ğazar Kasbaryan.

Sokhort

49 hane, 386 kişi.
Kilise; S. Asdvadzadzin. Din görevlisi; Papaz Boğos Vartabedyan.

Dapavank

100 hane, 670 kişi.
Kilise; S. Asdvadzadzin. Din görevlileri; Papaz Parseğ Vartanyan, Ğugas Der Hovsepyan, Papaz Şımavon Zağaryan.

Pırkhus

207 hane, 1939 kişi.
Kilise; S. Stepanos. “Yontma siyah taşlarla inşa edilmiş, seçkin ve zevkli. Bölgede benzersiz” olarak anlatılıyor [143]. 1915’te kiliede görev yapan din görevlisi Papaz Harutyun Ğugasyan’dı [144].
Köyde birkaç el yazması İncil muhafaza edilmekteydi. Bunlardan biri “Kızıl-Kenar” adı verilen İncil’di. Farklı hastalıklrı olan kişiler adak ziyaretine gelirdi [145].
Pırkhos’da 4-5 hane Protestan vardı. “Bunlar bazen ders anlatır ve kendi dillerinde halka iman vaaz ederlerdi” [146].

Modgan Bölgesi

Modgan Pağeş/Bitlis şehrinden batıya doğru bir konumdaydı ve Sasun bölgesinin doğal bir parçasıydı. Tarihi Büyük Hayk’ın Ağtzınik eyaletinin Kızekh bölgesi sınırları içindeydi. 

Asbınçer (Yukarı ve Aşağı)

35 hane, 526 kişi.
Kiliseler; Tukhmanug (Yukarı Asbınçer) ve S. Stepanos (Aşağı Asbınçer) (kemerli, faal).

Pırutk

27 hane, 155 Ermeni.
Kilise; S. Hagop (1878).

Poğnud

20 hane, 300 kişi.
Kilise; S. Asdvadzadzin.

Khur

13 hane, 105 kişi.
Kilise; S. Eçmiadzin.

Gındzu

49 hane, 500 kişi.
Kilise; S. Kevork.

Marmant

3 hane, 11 kişi.
İki kilise (yıkık).

Mere Taghi

7 hane, 73 kişi.
Kilise; S. Krisdapor.

Mızug (Mızonk)

16 hane, 188 kişi.
Kilise; S. Stepanos.

Mıtsi

30 hane, 300 kişi.
Kilise; S. Sarkis (kemerli, faal).

Mırtsank

5 hane, 50 kişi.
Kilise; S. Kevork.

Niç (Niz)

25 hane, 200 kişi.
Kiliseler, S. Kevork, S. Sarkis [147].

Şen (Şenig)

50 hane, 500 kişi.
Kilise; S. Asdvadzadzin (kemerli, faal).

Vortzenk

10 hane, 90 kişi.
Kilise; S. Kevork.

Sılındır (Sığunt)

30 hane, 400 kişi.
Kilise; S. Hagop (kemerli, faal).

Kaşakh

27 hane, 600 kişi.
Kilise; S. Hagop (kemerli, faal).

• [1] Bitlis/Pağeş Episkoposluğu’na bağlı manastırlar arasında Mocgonk S. Asdvadzadzin ve Mırors S. Tovmas da geçmekte (S. Pırgiç Hastanesi Salnamesi 1904, İstanbul, 1903, s. 374). Mocgonits S. Asdvadzadzin hakkında Bitlis manastırlarına değinen diğer yazarlar (S. Balyan, H. Vosgyan vs.) herhangi bir bilgi vermiyor. Bununla beraber Mocgonk köyünde S. Asdvadzadzin adında bir kilise vardı, dolayısıyla bu kilisenin listeye yanlışlıkla manastır olarak geçtiğini düşünebiliriz. Mırors S. Tovmas ise Osmanlı yerel yönetim haritalandırmasına göre Pağeş/Bitlis kazasına komşu Van sancağına ait Garcgan kazasına bağlıydı ve bu nedenle yazarlar bu manastırı Rışdunik bölgesi manastırları ile ele almışlardı (bknz. örneğin Hamazasb Vosgyan, Vasburagan-Van Manastırları, I. Kısım, Viyana, 1940, s. 155-158).
• [2] Belirtilen dönemde Pağeş/Bitlis manastırları hakkında bknz. özellikle Rahip Nerses Aginyan, Pağeş Okulu 1500-1704, Viyana, 1952, 396 sayfa.
• [3] M. Mirakhoryan, Doğu Türkiye’nin Ermeni Yerleşimlerine Seyahat. Dağ ve Taştan, Eski ve Yeniden Topografik Bilgiler, I. Kısım, İstanbul, 1884, s. 58.
• [4] G. S. Tukhmanyan, “Pağeş/Bitlis kilise ve manastırları”, Artzakank, edebi ve siyasi gazete, Tiflis, 19 (30) Aralık 1897, s. 3. Yazar aynı zamanda manastır kitaplığında bulunan el yazmalarının nasıl muhafaza edildiğinden kimsenin haberi olmamasından şikayetçi. Çünkü bu el yazmaları bir şahıs yanında, kilit altında tutuluyordu ve ruhani önder dahi onlara ulaşamıyordu (ay).
• [5] Rahip Papken, “Muş’tan Bitliz’e”, Püzantion, Ermeni Günlük Gazete, İstanbul, 17 (30) Temmuz 1900, No: 1148, s. 1.
• [6] “Pağeş ve çevresi”, Luma Edebiyat Dergisi, V sene, Tiflis, I. Kitap, 1900, Ocak, s. 208. Mirakhoryan, Doğu Türkiye’nin Ermeni Yerleşimlerine Seyahat, s. 58.
• [7] Bknz. Bitlis Ruhani Önderi Rahip Yeğişe Çilingiryan’ın Rahip Yezras Saçlıyan’ın “Bitlis Manastırları” hakkında yazı, Püzantion Gazetesi, İstanbul, 30 Mart (12 Nisan) 1900, No: 1056, s. 1-2; bknz. N., “Pağeş kilise ve manastırları”, Arevelk Gazetesi, İstanbul, 31 Aralık (12 Ocak), 1899/1900, No: 4211, s. 1. Rahip Papken, “Muştan Bitliz’e”, Püzantion, İstanbul, 17 (30) Temmuz 1900, No: 1148, s. 1.
• [8] bknz. Hamazasb Vosgyan, “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, Hantes Amsorya, Armenoloji Dergisi, XVIII Yıl, 1944, Ocak-Aralık, No 1-12, s. 79.
• [9] Episkopos Dırtad Balyan, Ermeni Manastırları, S. Eçmiadzin, 2008, s. 239; Vosgyan, “Salnatzor-Pağeş Manastırları, s. 86.
• [10] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 239.
• [11] N., “Pağeş kilise ve manastırları”, Arevelk Gazetesi, İstanbul, 31 Aralık (12 Ocak), 1899/1900, No: 4211, s. 1.
• [12] Devgants, Ermenistan Ziyareti 1878, El Yazmasını yayına hazırlayan ve açıklamaları yazan H. M. Boğosyan, Yerevan, 1985, s. 101, Episkopos Karekin Sırvantzyants, Hamov Hodov, I. Cilt, III. Baskı, Paris, 1949, s. 111.
• [13] Devgants, Ermenistan Ziyareti 1878, s. 101.
• [14] “Pağeş ve Çevresi, s. 208.
• [15] N., “Pağeş kilise ve manastırları”; Balyan, Ermeni Manastırları, s. 239.
• [16] Vosgyan, “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, s. 86.
• [17] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 239.
• [18] Tukhmanyan, “Pağeş/Bitlis kilise ve manastırları”.
• [19] Edebiyat ve Sanat Müzesi Arşivi (ESM), T. Azadyan Koleksiyonu, III. Kısım, 40/III, 1-3 (Pağeş Verileri); Devgants, Ermenistan Ziyareti 1878, s. 101.
• [20] Vosgyan, “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, s. 93.
• [21] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 232. 
• [22] N., “Pağeş kilise ve manastırları”.
• [23] T. K. Gerdmenciyan, “Pağeş şehri ve kiliseleri”, Badma-Panasiragan Hantes, 1990, №1, s. 119.
• [24] Konu; günümüzde Yerevan’daki Maşdots El Yazmaları Kütüphanesi Madenataran’da muhafaza edilen, Ğazar Parbetsi’nin “Ermenistan Tarihi” eserini içeren ve 1672’de Bitlis’teki Amlorti Manastırı’nda kopya edilen el yazması. Armenolog K. Der-Vartanyan’a göre, bu el yazması şimdiye kadar yapılmış tüm kopyalar ve baskılar için ana metin olan nüsha (bknz. Kevork Der-Vartanyan, “Ğazar Parbetsi’nin Ermenistan Tarihi ve Mektubu’nun matbu nüshalarının ana metnin durumu”, Eçmiadzin, 2016, VIII, s. 79). Vartan Pağişetsi’nin özellikle tarih kitaplarına karşı gösterdiği ilgi ve Ermeni tarihçilerin eserlerinin kopyalanması ve toplanması yönünde yaptığı çalışmalar hakkında bknz. Aginyan, Pağeş Okulu 1500-1704, s. 275-285.  
• [25] A. Matevosyan, “Amırdolu Manastırı Okulu”, Sovyet Ermenistanı Ansiklopedisi, II. Cilt, Arkişti-Keğervan, s. 333.
• [26] Mıgo, “Pağeş Bölgesi”, Artzakank Haftalık Gazete, Tiflis, 17 Ekim 1882, № 35, s. 544.
• [27] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 233.
• [28] ay 
• [29] ESM, T. Azadyan Koleksiyonu, III. Bölüm, 40/III, 1-3։
• [30] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 233.
• [31] Devgants, Ermenistan Ziyareti 1878, s. 100.
• [32] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 234.
• [33] XVIII yüzyıl başlarında manastırda muhafaza edilen el yazmaları listesini görmek için bknz. “Rahip Vartan Pağişetsi’nin Amırdolu Manastırı Yazmaları kataloğu”, Ararat Dergisi, Vağarşabad, Şubat-Mart 1903, s. 176-189. 1880’li yılların başında manastırı ziyaret eden K. Sırvantzyants el yazmaları kütüphanesinin ünü hakkında konuşup, sadece “dışarı çıkarılmış”, yani ayinlerde kullanılan el yazmalarını görebildiğini anlatır (Rahip K. Srvantzyants, Toros Ağpar, İstanbul, K. Bağdadlıyan Matbaası, 1885, s. 262). El yazmaları kütüphanesinde bulunan el yazmalarının ulaşılamaz olduğundan diğer yazarlar da şikayetçi (Tukhmanyan, “Pağeş Kilise ve Manastırları”).
• [34] Tukhmanyan, “Pağeş Kilise ve Manastırları”.
• [35] Ermeni Kilisesi Tarihi Belgeleri. XXII. Cilt, I. Mıgırdiç Khırimyan Tüm Ermeniler Katolikosu (1892-1907), II. Kısım Belgeler, Hazırlayan K. Avakyan, Ed. A. Virabyan, S. Eçmiadzin, 2020, s. 655-656. Manastırın deprem sonrasında yeniden inşa edilip edilmediğine vakıf değiliz. Khıntragadar, Avekh, Komats S. Asdvadzadzin manastırları ve S. Sarkis, Beşhoran ve S. Kevork kiliseleri de depremden zarar görmüş ve himayelerinde bulunan diğer binalarla beraber yarı yıkık vaziyette bulunuyorlardı (ay).
• [36] Teotig, Ermeni Ruhban Sınıfının ve İmanlılarının 1915 Felaket yılı Golgotası, II. baskı, Tahran, 2014, s. 96-97.
• [37] Teotig, Golgota, s. 97; Vosgyan “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, s. 82.
• [38] Gerdmenciyan, “Pağeş şehri ve kiliseleri”, s. 122.
• [39] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 237.
• [40] N., “Pağeş kilise ve manastırları”; Balyan, Ermeni Manastırları, s. 237; Vosgyan “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, s. 82.
• [41] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 237; Vosgyan “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, s. 82. 
• [42] ESM, T. Azadyan Koleksiyonu, III. kısım, 40/III, 1-3; Devgants, Ermenistan Ziyareti 1878, s. 100.
• [43] Devgants, Ermenistan Ziyareti 1878, s. 100.
• [44] “Bitlis’in genel durumu”, Armenia Gazetesi, Marsilya, VIII yıl, No. 41, 7 Ocak 1893, s. 1.
• [45] N., “Pağeş kilise ve manastırları”; Balyan, Ermeni Manastırları, s. 237.
• [46] Tukhmanyan, “Pağeş Kilise ve manastırları”.
• [47] Gerdmenciyan, “Pağeş şehri ve kiliseleri”, s. 124.
• [48] Vosgyan, “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, s. 81.
• [49] N., “Pağeş kilise ve manastırları”; Balyan, Ermeni Manastırları, s.  238.
• [50] N., “Pağeş kilise ve manastırları”.
• [51] ESM, T. Azadyan Koleksiyonu, III. kısım, 40/III, 1-3; Devgants, Ermenistan Ziyareti 1878, s. 100.
• [52] N., “Pağeş kilise ve manastırları”.
• [53] Tukhmanyan, “Pağeş Kilise ve manastırları”.
• [54] “Pağeş ve çevresi”, s. 208. N., “Pağeş kilise ve manastırları”.
• [55] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 238.
• [56] Vosgyan “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, s. 68.
• [57] Rahip Nerses Sarkisyan, Küçük ve Büyük Hayk Topografyası, Venedik, s. 249.
• [58] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 242.
• [59] ay, s. 243.
• [60] Sırvantzyants, Hamov Hodov, I. Cilt, s. 111; Balyan, Ermeni Manastırları, s. 242; Vosgyan “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, s. 95.
• [61] Vosgyan “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, s. 96.
• [62] ESM, T. Azadyan Koleksiyonu, III. kısım, 40/III, 1-3; Devgants, Ermenistan Ziyareti 1878, s. 101.
• [63] “Pağeş ve çevresi”, s. 209; Sırvantzyants, Hamov Hodov, I. Cilt, s. 111.
• [64] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 242.
• [65] ESM, T. Azadyan Koleksiyonu, III. kısım, 40/III, 1-3; Devgants, Ermenistan Ziyareti 1878, s. 100.  
• [66] Devgants, Ermenistan Ziyareti 1878, s. 88.
• [67] ay 
• [68] Rahip Hamazasp Vosgyan, Daron-Duruperan Manastırları, Viyana, 1953, s. 130-131.
• [69] Devgants, Ermenistan Ziyareti 1878, s. 88.
• [70] Mirakhoryan, Doğu Türkiye’deki Ermeni Yerleşimlerine Seyahat, s. 90.
• [71] Teotig, Golgota, s. 88.
• [72] Vosgyan, Daron-Duruperan Manastırları, s. 254; Teotig, Golgota, s. 92.
• [73] Sarkisyan, Küçük ve Büyük Hayk Topografyası, s. 272.
• [74] T. Kh. Hagopyan, St. D. Melik-Pakhşıyan, H. Kh. Parseğyan, Ermenistan ve Civar Bölgeleri Yer İsimleri Sözlüğü, III. Cilt, G-N, Yerevan, 1991, s. 714.
• [75] Alıntılar için bknz. Vosgyan, Daron-Duruperan Manastırları, s. 255-257.
• [76] “Pağeş Manastırları”, Ararat, S. Eçmiadzin Katolikosluğu Resmi Yayın Organı (Vağarşabad), Temmuz, 1898, s. 300.
• [77] Hezdipuzd veya Hizdipuzit Persli bir Pagan din görevlisi idi. 552 yılında Dıvin’de Hıristiyanlığa geçmiş ve bu nedenle Persli vali tarafından ölüm cezasına çarptırılmıştı. Ermeni Kilisesi azizlerinden. Tanıklığı günümüze kadar ulaşmış. Pehlevice olan adı Tanrı Kurtardı veya Tanrı Yaşattı olarak tercüme edilebilir (ayrıntlar için bknz. Garen Hovhannisyan, “Aziz Hizdpuzid, Aziz Tavit Dıvnetsi ve Tukh Manug”, Eçmiadzin, Ekim, 2018, s. 68-89).
• [78] Sırvantzyants, Hamov Hodov, I. Cilt, s. 52.
• [79] Sarkisyan, Küçük ve Büyük Hayk Topografyası, s. 250.
• [80] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 243; Vosgyan “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, s. 82.
• [81] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 241.
• [82] Vosgyan “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, s. 79.
• [83] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 243; Vosgyan “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, s. 95.
• [84] Diğer kaynaklarda Tırtzink adında bir yerleşim yeri Modgan’ta kayda geçmiş değil. Belki de söz konusu olan Vortzenk köyü (bknz. Badalyan, “Soykırım Öncesinde Batı Ermenistan’ın Tarihi Demografik Betimlemesi: Sekizinci Bölüm: Sasun Tarihi ve Coğrafi Yöresi ve Pağeş (Bitlis) Şehri, VEM Dergisi, 2017, no:2 (58), Ek, s. XXIV).
• [85] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 243.
• [86] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 243.
• [87] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 244; Vosgyan “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, s. 94.
• [88] Vosgyan “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, s. 93.
• [89] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 244.
• [90] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 244.
• [91] Balyan, Ermeni Manastırları, s. 244.
• [92] Rahip D. Balyan, “Ermeni Manastırlar”, Püzantion Günlük Gazete, İstanbul, 20 Aralık (1 Ocak) 1898, sayı 351; Episkopos Dırtat Balyan, “Ermeni Manastırları XII”, Püzantiyon Gazetesi, İstanbul, 25 Mayıs (7 Haziran) 1900, sayı 1103; “Pağeş Manastırları”, Ararat, Vağarşabad, Temmuz, 1898, s. 300; Vosgyan, “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, s. 95.
• [93] “Pağeş ve Çevresi”, s. 207.
• [94] ay
• [95] ay, s. 208; bknz. A-To, Van, Bitlis ve Erzurum Vilayetleri, Yerevan, “Kultura” Matbaası, 1912, s. 83.
• [96] S. M. Dzotsigyan, Batı Ermeni Dünyası, New York, 1947, s. 131.
• [97] “Pağeş ve Çevresi”, s. 208.
• [98] Mirakhoryan, Doğu Türkiye’deki Ermeni Yerleşimlerine Seyahat, s. 56; Tukhmanyan, “Pağeş kilise ve manastırları”.
• [99] Mıgo, “Pağeş Sancağı”.
• [100] Bir başka geleneğe göre kilisenin ismi kubbesinde haç yerine bulunan yakut taşından yontulmuş güvercinden geliyor. Güvercin hem eski olduğu, hem de mum ve kandillerden çıkan is yüzünden kararmıştı (güvercin, Hıristiyanlık öncesi dönemde burada inşa edilmiş Pagan tapınağından kalmıştı) (İnga Avakyan, 1915 Bitlis Trajedisi,Mihran Ğazaryan Hatıratı, Gümrü, “Tbır” Yayınları, 2008, s. 7).
• [101] Mıgo, “Pağeş Sancağı”.
• [102] Tukhmanyan, “Pağeş kilise ve manastırları”.
• [103] Teotig, Golgota, s. 90.
• [104] Avakyan, 1915 Bitlis Trajedisi, s. 7.
• [105] Mıgo, “Pağeş Sancağı”.
• [106] Teotig, Golgota, s. 90.
• [107] Avakyan, 1915 Bitlis Trajedisi, s. 7.
• [108] Mıgo, “Pağeş Sancağı”.
• [109] Tukhmanyan, “Pağeş kilise ve manastırları”.
• [110] Teotig, Golgota, s. 90.
• [111] Teotig, Golgota, s. 90.
• [112] Tukhmanyan, “Pağeş kilise ve manastırları”.
• [113] Teotig, Golgota, s. 90.
• [114] NMA, APC/BNu, DOR 3/3, ff. 49–52 (Bitlis ve Ahlat), 60 (Modgan); bknz. Kévorkian, Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman, s. 469-471 (Bitlis/Pağeş), 472-474 (Ahlat), 477 (Modgan).
• [115] ESM, T. Azadyan Koleksiyonu, III Kısım, 40/III, 1-3; bknz. Devgants, Ermenistan Ziyareti 1878, s. 87 (Ahlat), 99, 103-104 (Bitlis), 106 (Modgan).
• [116] S. Pırgiç Hastanesi Salnamesi 1903, s. 335-337.
• [117] Teotig, Golgota, s. 91-98 (Bitlis ve Ahlat), 127 (Modgan).
• [118] Sadece Bitlis Episkoposluğu’na ait Ermeni yerleşimleri Teotig’in listesine göre sunulmuştur (Teotig, Golgota, s. 127).
• [119] Devgants, Ermenistan Ziyareti 1878, s. 106
• [120] Vartan Bedoyan, Sasun Lehçesi, Yerevan, 1954, s. 180-182; Vartan Bedoyan, Sasun, Yerevan, “Nakhapem” Yayınları, 2016, s. 71-74.
• [121] Köyün batı tarafındaydı, “muhteşem” olarak tarif ediliyordu (“Pağeş ve Çevresi, s. 214).
• [122] ay 
• [123] Mirakhoryan, Doğu Türkiye’deki Ermeni Yerleşimlerine Seyahat, s. 81.
• [124] Teotig, Golgota, s. 94.
• [125] 1881 tarihli raporda köyde S. Sahag kilisesi olduğu kaydedilmiş (“Pağeş ve Çevresi”, s. 214). Badalyan’a göre kilise yarı yıkık durumdaydı (Keğam M. Badalyan, “Soykırım Öncesi Batı Ermenistan Tarihi Demografik Durumu. Altıncı Kısım: Bitlis Vilayeti Kuzey, Doğu ve Batı Sancakları”, VEM Dergisi, 2016, 3 (55), Ek, s. XXVIII).
• [126] (“Pağeş ve Çevresi”, s. 213. 
• [127] “Küçük kagir” ve köyün kuzey-batısında inşa edilmiş olarak betimleniyor (“Pağeş ve Çevresi”, s. 213).
• [128] 1881 yılında Ruhani Önderlik yetkilileri tarafından hazırlanan raporda, köyün kuzey-batısında S. Harutyun kilisesi bulunuyordu (“Pağeş ve Çevresi”, s. 212-213)։ 1903 verilerine göre Bor kilisesinin adı S. Asdvadzadzin’di.
• [129] Teotig, Golgota, s. 98.
• [130] 1881 tarihli raporda köyün batı tarafında S. Hagop adında bir kilise de anılıyor (“Pağeş ve Çevresi”, s. 211).
• [131] 1881 yılında Ruhani Önderlik yetkilileri tarafından hazırlanan raporda S. Hovhannes en başta manastırdı. Kilise binası muhteşem olarak tasvir ediliyor, fakat “içinde büyük bir kargaşanın hüküm sürdüğü” de yazılmış (“Pağeş ve Çevresi”, s. 211).
• [132] K. Badalyan’a göre (Keğam M. Badalyan, “Soykırım Öncesi Batı Ermenistan Tarihi Demografik Durumu. Altıncı Kısım: Bitlis Vilayeti Kuzey, Doğu ve Batı Sancakları”, VEM Dergisi, 2016, 4 (56), Ek, s. VI).
• [133] 1881 yılında Ruhani Önderlik yetkilileri tarafından hazırlanan raporda köyün güney kısmında S. Andonyants (S. Adovmyants?) adlı bir kilise olduğu belirtilmiş, kuzey tarafında ise harabe halde bulunan S. Hagop Manastırı vardı (“Pağeş ve Çevresi”, s. 210; Vosgyan “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, s. 95).
• [134] Osmanlı Türkiye’sinde Ermeni Soykırımı: Kurtulanların Tanıklıkları, Belgeler, II. Cilt, Bitlis Vilayeti, Yazar ve Derleyen K. Avakyan, Ed. A. Virabyan, Yerevan, Ermenistan Ulusal Arşivi, 2012, s. 71.
• [135] K. Badaşyan’a göre, 1870’lı yıllarda camiiye çevrilmişti (Keğam M. Badalyan, “Soykırım Öncesi Batı Ermenistan Tarihi Demografik Durumu. Yedinci Kısım: Bitlis Vilayeti Güney-Doğu Sancakları”, s. VIII).
• [136] (“Pağeş ve Çevresi”, s. 231; Vosgyan “Salnatzor-Pağeş Manastırları”, s. 95.
• [137] Osmanlı Türkiye’sinde Ermeni Soykırımı: Kurtulanların Tanıklıkları, s. 76.
• [138] Sırvantzyants, Hamov Hodov, I. Cilt, s. 114.
• [139] Sırvantzyants, Hamov Hodov, I. Cilt, s. 115.
• [140] ay
• [141] Teotig, Golgota, s. 91.
• [142] Keğam M. Badalyan, “Soykırım Öncesi Batı Ermenistan Tarihi Demografik Durumu. Altıncı Kısım: Bitlis Vilayeti Kuzey, Doğu ve Batı Sancakları”, VEM Dergisi, 2016, 3 (55), Ek, s. XXV.
• [143] Mirakhoryan, Doğu Türkiye’deki Ermeni Yerleşimlerine Seyahat, s. 93.
• [144] Teotig, Golgota, s. 91.
• [145] Osmanlı Türkiye’sinde Ermeni Soykırımı: Kurtulanların Tanıklıkları, s. 57.
• [146] Mirakhoryan, Doğu Türkiye’deki Ermeni Yerleşimlerine Seyahat, s. 93.
• [147] K. Badalyan’a göre (Keğam M. Badalyan, “Soykırım Öncesi Batı Ermenistan Tarihi Demografik Durumu. Sekizinci Kısım: Sasun Tarihi Coğrafi Bölgesi ve Pağeş (Bitlis) şehri”, VEM Dergisi, 2017, 2 (58), Ek, s. XXIV).