Bitlis (Pağeş) – Dini Cemaatler

Yazar: Robert Tatoyan 18/07/2023 (son değişiklik: 18/07/2023), Çeviren: Sevan Değirmenciyan

Pağeş veya Bitlis Batı (Osmanlı) Ermenistanı Bitlis vilayetinin başlıca kenti, aynı zamanda aynı isimli sancak ve kazanın merkeziydi. Tarihi Ermenistan ülkesinin bir parçası olarak, Bitlis Büyük Hayk’ın Ağtzınik bölgesinin Salnotzor yöresinde bulunmaktaydı. Yörenin alanı Duruperan bölgesinde bulunan Bıznunik’e kadar uzanmaktaydı [1].

Ortaçağın erken dönemlerinde Pağeş Güney Ermenistan’nın ünlü kalelerinden biri idi ve Toros Dağları’nda bulunan Tzorabahag veya Pağeş (Rahva) Geçiti’nden Ermenistan’ın kalbine giden stratejik ve ticari anayolun savunma sisteminde önemli bir rol oynamaktaydı [2]. Aynı isimli yerleşim birimi kalenin çevresinde ileriki zamanlarda büyüyüp gelişti. Ermeni Ortaçağ yazınında Bağeş’in adı ilk olarak VII yy. Sepeos’ta rastlamaktadır [3], Tovma Ardzruni ise (IX yy) Bitlis’i zengin bir ticaret şehri anlamna gelen şahastan olarak tanımlamaktaydı [4].

Pağeş, nispeten erken bir dönemde yabancı boyunduruk altına düşmüş. VII yy. ikinci yarısında Araplar, X yy.’da kısa bir süre Bizanslılar, XI yy.’da Türk-Selçuklar (özellikle onların boyunduruğu altındayken şehrin Bitlis olarak adlandırılması yaygınlık kazandı), XV yy.’da Karakoyunlu Türk aşireti buraya yerleşmiş [5]. 1514 yılında Bitlis Osmanlı İmparatorluğu hakimiyetine geçer. Başlarda Diyarbekir, daha sonra ise Van vilayeti (1568-1738) içinde sancak olarak yer alır [6].

XVI-XVIII yy. boyunca Bitlis üzerindeki Osmanlı hakimiyeti bir çok açıdan yüzeyseldi. Asıl hakimiyet Ruzak veya Roşgalılar adında Kürt aşiretlere aitti. Bunlar şehri aşiret önderlerinin ikametine dönüştürmüşlerdi. Bitlis’teki Kürt hakimiyeti özellikle XVII-XVIII yüzyıllarda kuvvetlendi ve Osmanlı sultanları tarafından özerk bir hükümetlik olarak tanındı [7]. Osmanlı merkez hükümeti ancak 1849 tarihinde Bitlis’teki Kürt aşiret liderlerinin isyanına bastırıp, şehirde tam hakimiyet kurabildi [8].

Pağeş Episkoposluğu kadim episkoposluk makamının bir devamıydı. İlk merkezi, Pağeş’ten kuzey-doğu istikametine doğru, 60 km. uzaklıkta Van Gölü kıyısında bulunan Khılat (Ahlat) şehri idi. Khılat Episkoposluğu V yy.’dan itibaren tarih sahnesinde yer almaktaydı ve Pağeş haricinde Ardzge [9], Khizan [10] ve Tatvan’ı [11] kapsamaktaydı.

Episkoposluk makamı 1437-1440 yıllarında Khılat’tan Pağeş’e taşınır [12]. Muş’ta bulunan Aziz Havariler Manastırı’nın Bitlis Episkoposluğu’na bağlanması, XVI-XVII yy. episkoposluk makamının güçlenmesine bir kanıt oluşturmakta [13]. XVII yy. 70’li yıllarda Pağeş Episkoposluğu Muş’ta bulunan S. Garabed Manastırı ile beraber Eçmiadzin Katolikosluğu ruhani hakimiyetinde bulunan bir bölge olarak anılmaktaydı [14].

1860-72 yıllarında Pağeş ve Muş Episkoposlukları Rahip Eremya Devgants’ın önderliğinde birleşik olarak faaliyet göstermiş [15]. 1868 tarihinde Kıği de Pağeş ve Muş’a birleştirilmiş [16].

1872 tarihinden 1915’e kadar Pağeş Episkoposluğu hususi bir dini yönetim bölgesi olarak faaliyet göstermişti. Bitlis vilayetine ait Bitlis sancağında bulunan Bitlis ve Khılat (Ahlat) kazaları, Modgan kazası Modgan nahiyesindeki köylerinin tümü veya bir kısmı episkoposluk bölgesini oluşturmaktaydı [17].

1882-83 yıllarında episkoposluğun ruhani önder kaymakamlığını aynı zamanda Agın/Eğin ruhani önderi olan Rahip Karekin Srvantzyants üstlenmişti [18] .

1884-86 tarihleri arasında Pağeş Ruhani Önderliği Kaymakamı olarak anılan isim Rahip Mesrop Mogatsyan. 1886 yılında Rahip Movses Gömükçiyan kendisinden görevi devralmış [19].

1895-1897 yıllarında Pağeş Ruhani Önderlik Kaymakamı Rahip Hagopos Şahbağlıyan [20].

1897-1900 yıllarında episkoposluğun ruhani önder kaymakamı, 1900-1901 yıllarında ise ruhani önderi Rahip Yeğişe Çilingiryan [21]. 1901-02 yıllarında ise ruhani önderlik kayamaklık görevini Rahip Bedros Şahinyan yürütmekteydi [22].

1902-1907 yıllarında Üstrahip Yeznig Kalpakçıyan’ın ismi seçilmiş episkoposluk önderi olarak anılmakta, Rahip Bedros Şahinyan ve Papaz Parseğ Sarkisyan ise ruhi önderlik kaymakamlarıydı [23].

1908-1910 yıllarında Rahip Yeznig Nergararyan  ruhani önderlik kaymakamıydı [24].

Ermeni Soykırımı öncesinde Üstrahip Suren Kalemyan episkoposluk önderi idi [25]. 22 Haziran 1915’de valinin emri ile Kalemyan ve Bitlis Ermeni Protestan Cemaati Önderi Pastör Haçadur Vartanyan katledilir [26]. Bu vahşeti şehrin ve sancağın Ermeni nüfusunun kırımı ve tehciri takip eder. Pağeş Episkoposluğu tarih sahnesinden silinir.

Başepiskopos Mağakya Ormanyan’ın verilerine göre, 1900’lü yılların başında Pağeş Episkoposluk bölgesinde Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı 80 yerleşim yeri vardı. Ermeni nüfusun 50 bini Apostolik Kilisesi, beş yüzü Katolik ve bini de Protestan cemaatlerine aitti [27].

İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin 1913 yılına ait istatistikleri bu konuda daha ayrıntılı bilgiler içermekte. Buna göre, Pağeş şehrinde 1.135 hanede 7.241 Ermeni vardı. Pağeş episkoposluk bölgesinde 95 Ermeni köyü vardı. Burada 4.403 hanede 33.902 Ermeni yaşamaktaydı. Kazalara göre dağılım şöyle idi: Pağeş kazası 46 Ermeni yerleşimi, 2.120 hanede 14.573 Ermeni, Khılat/Ahlat kazası 22 Ermeni yerleşimi, 1.771 hanede 13.860 Ermeni, Pağeş Episkoposluğu’na bağlı Modgan nahiyesi köylerinde 27 Ermeni yerleşimi, 512 hanede 5469 Ermeni. Böylece Pağeş Episkoposluğu’nda bulunan Ermeni nüfusu Patrikhane’nin 1913 yılına ait verilerine göre 5.538 hanede 41.143 Ermeniden ibaretti [28].

1900’lü yılların başında Pağeş Episkoposluğu dahilinde 11 faal manastır ve yüze yakın faal kilise vardı [29] (M. Ormanyan’a göre faal kiliselerin tam sayısı 98 idi [30]).

Ermeni Patrikhanesi’nin 1913 istatistiklerine göre ise Pağeş ve Khılat kazalarında 12 faal manastır ve 72 kilise vardı [31]. Modgan civarındaki köylerde ise 4 faal manastır ve 26 kilise bulunmaktaydı [32]. Böylece Ermeni Soykırımı arifesinde Pağeş Episkoposluğu’nda faal olarak 16 manastır ve 98 kilise bulunmaktaydı.
 

Bitlis Protestan istasyonu Batı Ermenistan’daki Protestan Kilisesinin büyük ve gelişmiş merkezlerinden biri idi.

İstasyon, 1858 tarihinde George Cushing Knapp (Knapp Senior) tarafından tesis edilmişti [33] ve Bitlis’teki faaliyetini 1895 tarihindeki ölümüne kadar sürdürdü [34]. Kurucu ve eşi Alzina Knapp dışında istasyonda yerli bir Ermeni vaiz ve yerli bir Ermeni olan yardımcısı da vardı [35].

1867 verilerine göre istasyonda Ermeni vaiz dışında iki de öğretmen vardı. Kilisede toplananların ortalama sayısı 74’dü. 67 kişinin takip ettiği bir cumartesi okulu vardı. Bitlis sancağına ait dört yerleşim birimde Protestan ikincil istasyonlar açılmıştı. Buralarda yetkilendirilmiş yerli bir vaiz, bir öğretmen, 3 yardımcı, 87 üye ve 45 öğrencisi olan 2 cumartesi okulu faaliyet göstermekteydi [36].

1868 tarihinde Lysander Burbank eşi Sara ile beraber Bitlis istasyonuna katılır (1871 tarihine kadar Bitlis’de kalırlar). Charlotte ve Mary Ely kardeşler de Bitlis istasyonuna katılır ve Mount Holyoke Yatılı Okulu’nu açarlar (bu kurum hakkında daha ayrıntılı bilgi için Huşamadyan’ın “Bitlis-Misyonerler” makalesine bknz. 

1876-1881 yıllarında Bitlis ve Muş sancakları Van vilayetine katıldı, dolayısıyla Bitlis Protestan istasyonu da Van istasyonuna katıldı ve bir alt istasyon olarak çalışmalarına 1886 tarihine kadar devam etti [37].

1880’li yılların sonunda Bitlis sancağına ait 15 Ermeni yerleşim yerinde Protestan cemaatler faaliyet göstermekteydi [38].

George Cushing Knapp’ın oğlu George Percins Knapp (Knapp Jr.) 1890 yılında Bitlis istasyonunun çalışmalarına katılır. Babasının sağlığının kötüleşmesinden dolayı misyoner Royal M. Cole ile beraber 1890’lı yılların ilk yarısında Protestan cemaatini resmen kendisi yönetmekteydi [40].

Ekim 1895’in ikinci yarısında Hamidiye Kırımları Bitlis’e vardığında, Knapp Jr. Protestan kurumlarında sığınma imkanı vermek suretiyle bir çok Ermeninin hayatını kurtarmıştır [41]. Aynı zamanda kırımlar hakkında bir rapor hazırlayıp İstanbul’da bulunan ABD elçisine ve büyük Avrupa devletlerinin diplomatik temsilciliklerine gönderir [42]. Ermeni yanlısı faaliyetlerinden dolayı Osmanlı yetkilileri Ermenileri hükümete karşı desteklediği suçlamasıyla Knapp Jr. 1896 yılında Bitlis’ten kovarlar [43].

George Knapp’ın kovulmasından sonra Bitlis ve Muş Ermenilerinin onun hakkında bir şarkı yapmış olmaları kayda değer. Şarkıda özellikle şu sözler dikkat çekmekte:

Amerikalı Corc’a götürün selam,
İyiliklerini unutmayız,
Tanrı kendisine uzun yıllar bahşetsin [44].

1908 yılında II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Knapp Jr. Bitlis’e geri dönme ve çalışmalarına orada devam etme imkanı bulur. Ermeni Soykırımı döneminde Protestan istasyonu binasında yeniden Ermenilere sığınma imkanı vermeye gayret eder, fakat 23 Haziran 1915 tarihinde Osmanlı jandarmaları içeriye girip oraya gizlenenleri tutuklar [45]. Temmuz 1915 sonlarında Osmanlı yetkilileri Amerikalı misyoneri Diyarbekir’e sürgün eder. Knapp oraya varır varmaz vefat eder [46].

İngiliz seyyah Henry Lynch, 1890’lı yılların ortalarında Bitlis’teki Protestan istasyonunun faaliyetleri hakkında bilgiler aktarmakta. Yazara göre, Protestanların merkezi Avermeydan mahallesinde bulunmaktaydı. Misyonerlerin çalışması Protestan öğretisini yaymaktan çok, Protestan okul ağının genişlemesine yönelikti. Şehirde ortaokul da vardı. Sancağın 15 Ermeni yerleşiminde Protestan okullar tesis edilmişti. Lynch, o dönem Protestan cemaatini yöneten Knapp Senior, Knapp Jr. ve Royal Cole’ü tecrübeli, özenli ve ilgili kişiler olarak tanıtıyor. Lynch’in aktardığına göre, mahallede yeni inşa edilmiş, büyük bir Protestan kilisesi vardı ve masrafları yerel Protestan cemaati tarafından karşılanıyordu. Şehirdeki Protestan Ermenilerin sayısı yüzdü, tüm vilayette ise yaklaşık 1200 Protestan vardı. Protestan olan Ermeniler, milli aidiyetlerinden vazgeçmek gibi bir eğilim içinde değillerdi, tam tersine, köküne kadar Ermeni olarak kalıyorlardı [47].

1908’de II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Protestanların Bitlis’teki faaliyetlerinde bir hareketlilik yaşanır, çünkü Abdülhamit rejimi tarafından Ermenilere karşı uygulanan baskılar sona ermiş ve toplumsal siyasi yaşam belli ölçüde özgürleşmişti. 1910 tarihli Protestan raporunun verilerine göre, Bitlis’teki Protestan istasyonunda personel olarak bir aile (muhtemelen Knapp Jr. ailesi), iki kadın misyoner (Elly kız kardeşler), takdis edilmiş bir yerli ruhani, 7 farklı vaiz, 10 erkek, 6 kadın öğretmen, Kutsal Kitap okuması ve açıklaması yapan 4 kadın ve yardım tahsis ile ilgilenen bir çalışan vardı. Bitlis’de faaliyet gösteren Protestan kurumları şunlardı: bir kilise, iki yatılı ve orta okul, bünyelerinde bulunan okul ve yetimhanelerle beraber 8 köy kilisesi, kıyafet atölyesi. Bölgede bulunan Ermenilere büyük ölçüde yardım tahsis edilmekteydi. Köylerde geçmiş dönemlerde faaliyet göstermiş Protestan misyonları açmak ve yeni Protestan ocakları yaratmak için çalışmalar yapılmaktaydı [48].

Ermeni Soykırımı öncesinde Pağeş Protestan cemaati ruhani görevlisi Pastör Khaçadur Vartanyan’dı. Vartanyan yukarıda da belirttiğimiz üzere Pağeş Episkoposluğu Ruhani Önderi Üstrahip Suren Kalemyan ile birlikte 22 Haziran 1915 tarihinde katledildi [49].

1880’li yılların başında Khılat/Ahlat kazasına ait Gıdzvag, Dzığag, Ağağ (tümüyle), Dzersonk (tümüyle) ve Pırkhus Ermeni yerleşimlerinde Protestan cemaatleri olduğu yönünde tanıklıklar var [50].

Ermeni Patrikhanesi tarafından 1913 yılında hazırlanan rapor verilerine göre, Bitlis şehrinde 258 Ermeni Protestan vardı [51]. 1914 tarihli Osmanlı resmi verilerine göre ise, Bitlis kazasında bulunan Ermeni Protestan cemaati 384, Ahlat kazasında ise 207 kişiden oluşuyordu [52].

Mağakya Ormanyan’ın verilerine göre, 1900’lü yılların başında Bitlis Episkoposluğu bölgesinde yaklaşık 500 Ermeni Katolik nüfus vardı [53], fakat Katolikler fiili olarak çok da azdı görünüşüne göre. 1890’lı yılların yarısında, Ermenistan coğrafyasını gezerken Bitlis’e de uğrayan İngiliz seyyah Henry Lynch’e göre, şehirde 15 Ermeni Katolik aile vardı. Bunlardan sadece üç-dört tanesi şehirde eskiden faal olan cizvit misyonu tarafından Katolik yapılmıştı [54]. Şehirdeki Katolik cemaatinin ruhani önderi, Beyrut Cizvit kolejinin Ermeni mezunlarından bir ruhani idi. Bu kişinin girişimi ile şehirde Katolik ailelerin çocukları için öngörülmüş özel bir okul tesis edilmişti [55].

Ermeni Patrikhanesi’nin 1913 tarihli raporuna göre Bitlis’teki Katolik Ermenilerin sayısı yirmi idi [56]. 1914 tarihli Osmanlı resmi verilerine göre ise Bitlis kazasındaki Ermeni Katoliklerin sayısı 89’du [57].

1. [1] Tatevos Hagopyan, Tarihi Ermenistan Şehirleri, Yerevan, 1987, s. 99-100. [Aksi belirtilmedikçe, kaynaklar Ermenicedir.] 
2. [2] Keğam M. Badalyan, «Soykırım Öncesi Batı Ermenistan’ın Tarihi Demografik Tanımı: Sekizinci Kısım: Sasun Tarihi Coğrafik Bölgesi ve Pağeş (Bitlis) şehri», VEM Dergisi, 2017, sayı 2 (58), Ekler, s. XLI.
3. [3] T. Kh. Hagopyan, Sd.. D. Melik-Pakhşıyan, H.Kh. Parseğyan, Ermenistan ve Çevre Bölgeleri Yer Sözlüğü, I. Cilt, A-T, Yerevan, 1986, s. 685. 
4. [4] «Pağeş», Ermeni Sovyet Ansiklopedisi, II. Cilt, Arkişdi–Keğervan, Yerevan, 1976, s. 255.   
5. [5] Hagopyan, Tarihi Ermenistan Şehirleri, s. 100.
6. [6] Andreas Birken, Die Provinzen des Osmanischen Reiches, Wiesbaden, Dr. Ludwig Reichert Verlag, 1976, էջ 186, Sezen Tahir, Osmanlı Yer Adları, Ankara, 2017, s. 124.
7. [7] Pağeş’i yöneten Kürtlere Han ismi veriliyordu. Bunların hükmü altında bulunan yerel aşiret reisleri ise Bey olarak biliniyorlardı (bknz. Mıgo, «Pağeş Sancağı», Artzakank, Edebi ve Siyasi Haftalık Gazete, Tiflis, 17 Ekim 1882, №35, s. 541.
8. [8] «Pağeş», Ermeni Sovyet Ansiklopedisi, II. Cilt, s. 254. 
9. [9] Ardzge (Adilcevaz), Büyük Hayk Duruperan eyaleti, Pıznunik bölgesinde tarihi bir şehir. Ahlat’tan doğuya doğru, Van Gölü’nün kuzey yakasında bulunmaktaydı.
10. [10] Khizan veya Hizan, Büyük Hayk Mogk eyaleti Diğer İşayr bölgesinde, Pağeş şehrinden yaklaşık 50 km. güney-doğuda bulunan bir şehir.
11. [11] Arşag Alboyacıyan, «Episkoposluk Bölgeleri», 1908 S. Pırgiç Hastanesi Salnamesi, İstanbul, 1908, s. 313.
12. [12] a.y.
13. [13] a.y., s. 314.
14. [14] Bion Hagopyan, Armenoloji Çalışmaları, Yerevan, 2003, s. 103, 105, 208.
15. [15] Başepiskopos Mağakya Ormanyan, Azkabadum, III. Cilt, Kudüs, 1927, s. 4173 (§ 2776). Eremya Devgants bir kısmının yayınlanmış olduğu (bkz. E. Devgants, Yüksek Hayk ve Vasburagan’a Yolculuk, 1872-1873, elyazması metni yayıma hazırlayan ve açıklamaları yazan H. M. Boğosyan, Yerevan, 1991, 343 sayfa. Eremya Devgants, Aile Hatıratı, VIII. Kitap, 1868-1872, yayıma hazırlayan H. Ğ. Muradyan, Yerevan, 2018, XIX+440 sayfa) zengin bir edebi mirasa sahip (günlükler, yolculuk notları, kolofonlar vs.).
16. [16] Arşag Alboyacıyan, «Episkoposluk Bölgeleri», s. 314.
17. [17] Arşag Alboyacıyan, «Episkoposluk Bölgeleri», s. 314. Başepiskopos Mağakya Ormanyan, Ermeni Kilisesi ve Tarihi, Öğretisi, Yönetim Biçimi, Yenilenmesi, Ritüelleri, Edebiyatı ve Mevcut Durumu, İstanbul, 1911, s. 262. Pağeş Episkoposluk Bölgesi içinde bulunan Modgan’daki yerleşim yerleri listesi için bkz. Teodig, Ermeni Ruhban Sınıfı ve Halkının 1915 Felaket Yılındaki Golgotası, II. Baskı, Tahran, 2014, s. 127. Bir kaynağa göre, Muş-Daron Başepiskoposluk Bölgesi sınırlarında bulunan Modgan bölgesi Kızekh nahiyesindeki 14 Ermeni köyü, Sasun S. Ağperig Manastır Bölgesine dahil edilmişti (bknz. “Sahipsiz Bir Bölge (Modgan), Azadamard Gazetesi, İstanbul, 21 Şubat (6 Mart) 1914, sayı 1445).
18. [18] Emma Gosdantyan, Karekin Srvantzyants (Hayatı ve Faaliyetleri), Yerevan, Ermenistan Bilimler Ulusal Akademisi Tarih Enstitüsü, 2008, s. 28.
19. [19] «Pağeş’ten Haberler», Armenia, Milli, Siyasi, Ticari vs. Gazetesi, Marsilya, 20 Şubat 1886, sayı 54, s. 3. 
20. [20] «”Hayrenik”in Mektupları», Hayrenik, Milli, Edebi ve Siyasi Gazete, İstanbul, 12 Ekim 1895, sayı 1309, s. 1 (Şahbağlıyan’ın atanması öncesinde Pağeş Episkoposluğu’nun birkaç yıldan beridir ruhani öndersiz olduğu ve bu nedenle işlerin üzücü bir halde olduğu gazete tarafından aktarılmakta); bkz. Ararat Dergisi, Vağarşabad, Nisan 1895, s. 140.
21. [21] S. Pırgiç Ermeni Hastanesi Salnamesi 1900, İstanbul, 1899, s. 345; S. Pırgiç Ermeni Hastanesi Salnamesi 1901, İstanbul, 1900, s. 407. Rahip Yeğişe Çilingiryan (daha sonra episkopos) kendi ruhani önderliği sırasında yaşanan bazı olayları da hatıratında anlatmakta (bknz. Episkopos Yeğişe Çilingiryan, Kudüs, Yolculuk, Topografik Anılar ve Mektuplar, İskenderiye, 1920, 118 sayfa.
22. [22] S. Pırgiç Ermeni Hastanesi Salnamesi 1902, İstanbul, 1901, s. 528.
23. [23] S. Pırgiç Ermeni Hastanesi Salnamesi 1903, İstanbul, 1902, s. 335, aynı zamanda sonraki yıllarda yayımlanan Hastane Salnameleri’nde bulunan veriler.
24. [24] S. Pırgiç Ermeni Hastanesi Salnamesi 1909, İstanbul, 1908, s. 323; S. Pırgiç Ermeni Hastanesi Salnamesi 1910, İstanbul, 1909, s. 538.
25. [25] Teodig, Ermeni Ruhban Sınıfı ve Halkının 1915 Felaket Yılındaki Golgotası, II. Baskı, Tahran, 2014, s. 88.
26. [26] a.y.
27. [27] Ormanyan, Ermeni Kilisesi, s. 262.
28. [28] Köy listesi verilerine göre bizim tarafımızdan yapılan bir hesaplama (AGBU Nubaryan Kitaplığı Arşivi (NKA), APC/BNu, DOR 3/3, ff. 49–52, 60)։ Ayrıca bkz. Robert Tatoyan, Soykırım Öncesinde Batı Ermenistan Bitlis Vilayeti Ermeni Nüfusu Sayısı, Lebanon, Chirak Printing and Publishing, 2022, s. 83-97.
29. [29] S. Pırgiç Ermeni Hastanesi Salnamesi 1909, s. 337; ayrıca bkz. S. Pırgiç Ermeni Hastanesi Salnamesi 1904, s. 374.
30. [30] Ormanyan, Ermeni Kilisesi, s. 262. 
31. [31] Köy listesi verilerine göre bizim tarafımızdan yapılan bir hesaplama (AGBU NKA, APC/BNu, DOR 3/3, ff. 49–52).
32. [32] Raymond H. Kévorkian trafından AGBU NKA, APC/BNu, DOR 3/3, f. 60’ne göre yapılan hesaplama  (Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris, ARHIS, 1992, s. 59, 477).
33. [33] Historical Sketch of the Missions of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, in European Turkey, Asia Minor, and Armenia, New York, 1866, s. 40.
34. [34] Bknz. Missionary Herald 1895 salnamesinde yayınlanan ölüm ilanı (Missionary Herald: Containing the Proceedings of the American Board of Commissioners for foreign Missions with a View of Other Benevolent Operations, for the Year 1895, Vol. XCI, Boston, 1895, s. 187-188).
35. [35] Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Boston, Mass. october 2–5, 1860, Boston, 1860, s. 78. Kuruluşunun ilk yıllarında istasyonun maruz kaldığı sorunlar hakkında bknz. a.y. s. 80-81.
36. [36] Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Buffalo, New York. September 23–27, 1867, Cambridge, 1867, s. 75, 77.
37. [37] Belirtilan yıllarda istasyonun faaliyetleri hakkında bknz. Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at St. Louis, Mo. October 18-21, 1881, Boston, 1881, s. 51, Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Portland, Maine. October 3-6, 1882, Boston, 1882, s. 40, 44, Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Detroit, Michigan. October 2-5, 1883, Boston, 1883, s. 53, Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Columbus, Ohio. October 7-10, 1884, Boston, 1884, s. 39-40, Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Boston, Mass. October 13-16, 1885, Boston, 1885, s. 47-48.
38. [38] Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Cleveland, Ohio, October 2-5, 1888, Boston, 1888, s. 41.
39. [39] Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Minneapolis, Minnesota, October 8-11, 1890, Boston, 1890, s. 47. George Cushing Knapp 1863’te Bitlis’te doğdu. 14 yaşında eğitim alması için ABD’ye gönderildi. Okulu bitirdikten sonra Hartford Teoloji Okulu’na girdi. Bu okulu bitirdikten sonra Bitlis’e döndü (bkz. Stepan Payaslıyan, «Amerikalı Misyoner George Perkins Knapp’ın Bitlis Ermeni nüfusunun kırımı hakkında raporu», Panper Hayastani Arkhivneri, 2004, № 2(104), s. 17).
40. [40] Garo Sasuni, Daron Bölgesi Tarihi, Anthilias, 2013 (yeniden basım), s. 288. 
41. [41] a.y. 
42. [42] Rapor metninin Ermenice çevirisi için bkz. Payaslıyan, «Amerikalı Misyoner George Perkins Knapp’ın Bitlis Ermeni nüfusunun kırımı hakkında raporu», s. 17-29. 
43. [43] Payaslıyan, «Amerikalı Misyoner George Perkins Knapp’ın Bitlis Ermeni nüfusunun kırımı hakkında raporu», s. 17, ayrıca bkz. Sasuni, Daron Bölgesi Tarihi, s. 288. 
44. [44] Sasuni, Daron Bölgesi Tarihi, s. 289. 
45. [45] Grace H. Knapp, The Tragedy of Bitlis, New York, 1919, s. 50-51. 
46. [46] Knapp Jr. resmi ölüm nedeni tifoydu. Fakat kendisini zehirledikleri konusunda söylentiler de vardı (Knapp, The Tragedy of Bitlis, s. 126). Harput Amerikan Konsolosu Leslie Davis de misyonerin ölüm nedeni ile ilgili şüphelerini şu şekilde dillendirmiştir: “Ölüm sebebinin tifo olduğundan şüphe ediyorum. Fakat görünüşe göre gerçeği bir gün ortaya çıkarmak için herhangi bir yol yok… Muhtemelen Bay Knapp’ın tifodan mı, yoksa zehirlenip de mi öldüğünü asla bilemeyeceğiz” (United States Official Documents on the Armenian Genocide. Volume III: The Central Lands, Compiled and introduced by Ara Sarafian, Watertown, Massachusetts, 1995, s. 78-79). 
47. [47] H. F. B. Lynch, Armenia. Travels and Studies, vol. 2. The Turkish Provinces, London, 1901, s. 153-154.
48. [48] Survey of the Work of the American Board in Turkey. Reprinted of the “Orient” of July 6, 1910, Bible House, Constantinople, Turkey, s. 11.
49. [49] Teotig, Ermeni Ruhban Sınıfının vs. Golgotası, s. 88, 90; Sasuni, Daron Bölgesi Tarihi, s. 289.
50. [50] M. Mirakhoryan, Doğu Türkiye’teki Ermeni Bölgelerine Ziyaret. Dağ ve taştan, eski ve yeniden bilginlere faydalı açıklamalar, I. Kısım, İstanbul, 1884, s. 85-88:
51. [51] AGBU NKA, APC/BNu, DOR 3/3, f. 49.
52. [52] Kemal H. Karpat, Ottoman population 1830-1914. Demographic and Social Characteristics, Wisconsin, The University of Wisconsin Press, 1985, s. 174.
53. [53] Ormanyan, Ermeni Kilisesi, s. 262.
54. [54] H. F. B. Lynch, Armenia. Travels and Studies, s. 153. İngiliz seyyah farklı kaynaklardan derlediği veriler ışığında, Bitlis’teki Ermeni Katolik ailelerin sayısının otuza vardığını, fakat baskılar ve ayrılıklar sonucunda bu sayının 1880’li yılların başında dokuza kadar gerilediğini belirtiyor (a.y.).
55. [55] a.y.
56. [56] AGBU NKA, APC/BNu, DOR 3/3, f. 49.
57. [57] Karpat, Ottoman population 1830-1914, s. 174.