Antep – Okullar (I)

Yazar: Ani Voskanyan, 26/03/24 (son değişiklik: 26/03/24) - Çeviren: Arlet İncidüzen

19. yüzyıl Antep Ermenilerinin eğitim hayatında ateşleyici bir etken olarak ele alınabilir. Özellikle 19. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren Antep’te faaliyet göstermeye başlayan ve ilerici yapıya sahip Ermeni eğitim kurumları sadece Antep Ermenilerinin faaliyetlerinin tamamında teşvik edici bir etkiye sahip olmakla kalmamış, aynı zamanda bu faaliyetler için temel ve hayati bir gereklilik halini almıştır.

Antep’te ilk erkek okulu 1815-1817 tarihlerinde, kız okulu ise 1860 tarihinde açılmıştır. [1] Prof. Aleksan Bezciyan’ın verilerine göre 1912 yılında Antep’teki Ermeni toplumu toplamda 32 okula, 100 öğretmene (kadın ve erkek), kız-erkek toplam 3175 öğrenciye sahipti. Ayrıca “Getronagan Turkiyo [Merkez Türkiye] Koleji”nde 244 öğrenci (12’si Müzlüman), “Amerikan Kız Yüksek Okulu”nda 155 öğrenci ve İngiliz Bayan Frearson’un yetimhanesinde barınan, kız-erkek toplam 250 öğrenci bulunmaktaydı. [2] Artun Hadidyan’a göre 1913 tarihine kadar parlak ve faydalı faaliyetleriyle öne çıkan okullar arasında Azkayin Nersesyan, Giligyo Kişerotig [Yatılı Kilikya], Atenagan, Vartanyan, Azkayin Haygazyan, Hrisrimyants, Hayganuşyan okulları, Giligyan Cemaran [ruhban okulu] ve daha başka eğitim kurumlaru yer almaktaydı. [3]

1901 tarihinde yayınlanmış “Vicagatsuyts kavaragan azkayin varjaranats Turkiyo”nun [Türkiye’deki Ermeni okulları raporu] birinci defteri, eğtim kurumları ve finansal durumlarına dair kapsamlı bir veri sunmaktadır. Rapora göre belirtilen tarihte Antep şehrinde 7 okul ve 1 yetimhane, Orul köyünde 1 ve Kilis’te 1 okul olmak üzere toplamda 10 okul mevcuttur. [4]

Antep’teki 7 okuldan biri olan Nersesyan’da belirtilen tarihte 400 erkek öğrenci, 11 erkek öğretmen vardı ve okulun aylık gelir-gider bütçesi 1750 kuruş tutmaktaydı. Vartanyan okulunda 171’i erkek ve 8’i kız olmak üzere 179 öğrenci eğitim görmekteydi, okulda görev yapan 11 öğretmenin 3’ü kadındı ve okulun gelir-gider bütçesi 1250 kuruştu. Atenagan okulu 160 erkek öğrenci, 6 erkek öğretmen vardı ve gelir-gider bütçesi 1620 kuruştu. Haygazyan okulunda 100 erkek öğrenci, 2 erkek ve 1 kadın öğretmen bulunuyordu ve gelir-gider bütçesi 470 kuruştu. Hayganuşyan okulunda 470 kız öğrenci ve 14 kadın öğretmen vardı, gelir-gider bütçesi 2000 kuruştu ve belirtilen senede en yüksek bütçeye bu okul sahipti. Hripsimyants okulunda 150 kız öğrenci eğitim alıyordu ve 4 kadın öğretmen görevliydi, okulun gelir-gider bütçesi 400 kuruştu. Gırtasirats okulunda 75 kız öğrenci, 5 kadın öğretmen vardı, okulun gelir-gider bütçesi 300 kuruştu. 3 öğretmenin görevli olduğu Antep yetimhanesinde 38 erkek öğrenci eğitim görüyordu, yetimhanenin gelir-gider bütçesi 560 kuruştu. Antep’te ayrıca 100 öğrenci ve 4 öğretmene sahip özel Mesropyan Okulu bulunmaktaydı.

Orul köyünde bulunan S. Sahakyan okulunda 29 erkek ve 5 kız olmak üzere 34 öğrenci ve 1 öğretmen vardı; gelir-gider bütçesi 299 kuruştu. Orul ilkokulunun aylık giderinin 100 kuruşluk kısmı kilise tarafından karşılanıyordu. [5]

Kilikya Kutsal Makamı Katolikosu I. Papken Güleseryan, Antep’te Ermeni okullarının tesis edilmesinin hangi tarihlerde başladığını tespit edemediğini yazmıştır. Antep’teki eski Ermeni kilisesinin yukarısında, damın batı kısmında Veri Tıbrots [Yukarı Okul] denilen bir okul binası bulunmaktaymış. Onun karşı istikametinde ise Nersesyan Okulu: Vari Tıbrots [Aşağı Okul] bulunuyordu. [6] Veri Tıbrots’ta peder Der Movses Jamgoçyan [henüz peder takdis edilmeden Avedik Öğretmen adıyla] öğretmenlik yapmıştır. Daha sonra bu binada Hayganuşyan okulu tesis edilmiştir. [7]

Antep’teki ilk okul 17. yüzyılın ikinci yarısında kurulmuştur. Halep dersliğini takip eden Amirkhan isimli Antepli bir peder yardımcısı, Antep’e dönüp Surp Asdvadzadzin kilisesine bitişik bir odada bir derslik kurmuştur. Amirkhan’ın başladığı işi kıdemli peder Bağdasar’a sürdürmüştür. 18.yüzyılda peder yardımcısı Sağatiyel Hagopyan’ın ismi belirtilmektedir. “Peder yardımcıları” ve “diyakozlar”ın okullarını “kalfa”ların ve “hoca”ların (varjabed) okulları takip etmiştir. [8]

1815?-1830 yıllarında Antep’te Apraham ve Murat (Hartuyun) hocaların mektebi faaliyettedir. Baba-oğul bu hocalar Halepliydi. Antep’ yerleşip “Surp Asdvadzadzin himayesinde” bir mektep açmış ve bu okul yeni eğitim hareketinin öncüsü olmuştur. [9]

Apraham ve Murat hocalar sayesinde eğitim gören çocuklar ileride benzer şekilde öğretmenlik yapmaktaydılar. Yedi baş kalfa, yardımcılarıyla birlikte mahalle mekteplerinde, evlerde, hatta dükkânlarda bile eğitim vermekteydiler. Bu kalfalarda dört tanesi meşhurdu. Hafız (kör) Kevork Kalfa’nın (doktor Kevork Arslanyan’ın babası) kendi mektebi vardı, burada 30 öğrenci eğitim görüyordu. Hagopcan Mahsereciyan Kalfa hoca ve ressamdı, ayrıca şan konusunda ustaydı. Boğos Kalfa, Hagopcan Kıracıyan Kalfa gibi isimlerden de bahsedilmekteydi. [10]

1856 yılında Antep’te kurulan ilk nizami Ermeni okulu, ismini Nerses Şınorhali’den almış olan Nersesyan Okulu’dur. Okul 1915 yılına kadar faaliyetini sürdürmüştür.

Şehrin Çukur mahallesinde 1600 kuruş değerinde bir arsa alınmış; üzerinde geniş bir salon ve yedi sınıftan oluşan iki katlı bina inşa edilmiştir. Çalışmalara Ermeni ileri gelenlerinden Nazar Ağa’nın oğlu Nigoğos Nazaretyan ve Hovsep Aşçıyan maddi destekte bulunmuştur. Öğrenci sayısının artması neticesinde 1870 yılında 500 kişi kapasiteli bir salon inşa edilmiştir. Okulun bitişinde geniş bir oyun alanı, bir koru ve bahçe bulunmaktaydı. [11]

Altı sınıflı Nersesyan Okulu’nın ilk seviyesi “Dzağgots” anasınıfıydı.[12] Okul Ermeni mütevelli heyeti tarafından idare edilmekteydi. 1880’li yıllara kadar her seviyede sosyal tabakadan çocuklar bu okulda eğitim görmekteydiler. Ne var ki Vartanyan ve Atenagan okullarının kurulmasından sonra bu okulda sadece maddi imkânsızlıklar içindeki çocuklar kalmıştır. Öğrenci sayısının 400’den aşağı düşmediği belirtilmektedir.

Nersesyan Ermeni Okulu bütçesi, “Ermeni Millet Hanı”ndan elde edilen gelirin yaklaşık üçte ikisiyle oluşturulmaktaydı. [13]

Okulun müfredatı kalfa okullarından farklıydı. Kalfa okullarında öğretilen okuma, dilbilgisi, çözümleme, Kutsal Kitap, şan eğitiminin yanı sıra Ermeni tarihi, hesap ve güzel yazı da öğretilmekteydi. 1868’de derslere çağdaş Ermenice tercümesi, Osmanlıca dilbilgisi ve coğrafya da eklenmiştir. Okulun ilk on yılında öğretmenler hâlâ kalfa-öğretmenleri Kırlangıç Harutyun, Minas Babayan (aynı zaman genel müdür), Harutyun Gövşenyan, Çolak Harutyun Boşgezenyan vs. idi. 1866’da özel davetle İstanbul’dan iki öğretmen, müdür olarak Mardiros Sinanyan ve şan öğretmeni ve başöğretmen olarak Khaçik hoca Antep’e çağrılmıştır. Aynı senenin mezunlarından Nerses (Armenak hoca) ve Harutyun Bağdasaryan Kudüs’deki ruhban okuluna gönderilmiştir. 1868 yılında okul müdürü Garuc Levonyan olmuştur. Harutyun Hadidyan (Arşak hoca), Kaspar Pilavcıyan, Barabed Balyan vb onun öğrencileridir. 1870 yılında Nersesyan Okulu’nda Sivaslı Khaçadur Efendi öğretmenlik yapmaktaydı; yukarıda bahsi geçen Harutyun Hadidyan ve Harutyun Gövşenyan da onun yardımcılarıydı. [14] 1871 yılında Nerses Bağdasaryan (Armenak hoca) müdür olmuş ve onun müdürlüğü döneminde öğretim programına resim dersi eklenmiştir. 

Sonraki yıllarda müdür olarak Melkon Manugyan’dan, öğretmen olarak da yeni takdis olmuş iki pederden, Der Movses Jamgoçyan ile Der Yeğişe Kilisliyan’dan bahsedilmektedir. İlkokul kısmında Harutyun Yesayan, Khaçadur Boğaryan ve Hagop Terzibaşyan; Dzağgots anasınıfında Kevork Mığırvlıyan ve Kalacı Apo Melkonyan Kalfa öğretmenlik yapmaktaydı. Bahsi geçen dönemde okulun idarecileri Hovhannes Kürkçüyanov ve Nigoğos Nazaretyan’dı. 1870’li yıllarda Nersesyan Okulu kısa bir yükselişe geçmiştir. [15] takip eden yıllarda ise Nersesyan, sürekli değişen öğretmen kadrosuyla sadece yeni açılan okullarla rekabet etmekle kalmayıp Antep’teki Ermeni eğitim tarihinde bir iz bırakmayı da başarmıştır.

1965’te “Hay Anteb” [Ermeni Antep] dergisinde Nerseyan Okulu’nun alım-satım ilamının kopyası ve tercümesi yayınlanmıştır: [16]

• Mahalle eskiden beri Çukur Mahalle diye adlandırılmaktadır ve Çukur Bostan da burada bulunmaktadır.
• Mülk Halep’te yaşayan Süleyman bin Hacı Muhammed’e aittir, kendisinin Antep’teki vekilleri Muhsinzade el Hacı Hüseyin Bey bin Muhammed Ağa ile Kanalıcızade Seyd Mahmud Ağa bin Hüseyin’dir.
• Mülk mümtaz bir konuttan müteşekkildir: çifte merdivenli, iki pencereli, hazineli (depolu), mutfaklı, kiler ve ahırı olan dahili bölümüyle.
• Satın alan, Ermenileri temsilen Krikor oğlu Hacı Garabed, Ermeni milletinin kocabaşlarından (ileri gelenlerinden) Mubayaacı (gümüş ve altın satın alan) Hacı Artin’in oğlu Nazar’ın şahitliğiyle.
• Alım, Ermeni milletinin çocuklarına kendi âdetlerine göre Kutsal İncil’i ve yazı yazmayı öğretmek için yapılmıştır.
• Mülkün eder 1600 kuruştur.
• Alım, Miladi 7 Haziran 1851 tarihine denk gelen 7 Şaban 1267 tarihinde gerçekleştirilmiştir.

1858 yılında Khaçadur Boğosyan, Krikor Güleseryan ve o dönemde henüz sivil olan Kevork Ağa Sülahyan “Martasiragan” ismiyle Antep’teki ilk Ermeni cemiyetini kurmuştur. Hovhannes Kürkçüyanov bu girişimi daha düzenli ve nizami bir hale getirerek büyük bir coşkuyla desteklemiştir. [17]

“Martasiragan” Cemiyetinin amaçlarından biri de zanaatkâr gençlere, yetişkin erkeklere okuma yazma öğretmekti. “Akşam Okulu” tesis edilmiş, haftada üç gün 12 ile 24 kişiden oluşan gruplar için dersler düzenlenmiştir. Yaşanan gelişmeler cemiyetin yeniden düzenlenmesine ve faaliyetini genişletmesine vesile olmuştur. 1860’ta cemiyet “Usumnasirats Tankaran” ismini almıştır. 1862’de Antep’teki ilk kamu kütüphanesi (“Tankaran” [müze] ismiyle ve bundan dolayı cemiyetin halk arasındaki adı “Tankaran Cemiyeti” olarak anılmıştır) kurulmuştur. Diyakoz Hovsep Aşçıyan’ın Kudüs’ten getirdiği kitaplar “Usumnasirats Tankaran” cemiyetinin yeni kurulan kütüphanesine bağışlanmış, kütüphane ileride Vartan Kütüphanesi olmuştur. Bu kütüphane, barındırdığı 1000 parçalık koleksiyonla Antep’in en büyük kütüphanelerinden birini teşkil etmiştir. [18]

Akşam okulu faaliyetlerinin ve kütüphanenin işletilmesinin yanı sıra bir de Pazar okulu ve dinleme salonu açılmıştır. Pazar günleri kilise ve salon önüne konan bağış tabakları cemiyetin başlıca gelir kaynağı olmuştur. [19] 1867 yılında cemiyet, Krikor Apartyan ve Hovhannes Kürkçüyanov’un telkinleriyle Antep’te bir kız okulu açma girişimde bulunmuştur. [20] Cemiyetin “Mesrobyan Sanuts” (1874-1878) adındaki ilkokulu yüksek maliyetleri nedeniyle kısa sürede kapanmıştır. [21]

1864’te Antep Ermeni piskoposu Mıgırdiç önderliğinde, milletin ileri gelenleri ve Antep mütevelli heyeti işbirliğiyle 15 Aralık’ta gerçekleştirilen toplantıda “Sahmanatragan Usumnaser” cemiyeti kurulmuştur. [22]

Yatılı Kilikya Okulunun “genç” grup üyelerinden Vahan Kürkçüyan, Berç-Nazaret Nersesyan, Hrant-Rafayel Minasyan (Tertzagyan) 1874 tarihinde, Ermeni milletinin gelişmesine amaç edinmiş “Yetemyan” cemiyetini kurmuşlardır. Kurucular ayrıca bir matbaa kurmayı planlamıştır. [23]

Kısa bir süre sonra cemiyet Atinagan veya “Atenagan” cemiyetine dönüşmüştür. Bu iki kelime İbranice “cennet” kelimesinden gelmektedir. Yeni cemiyet müdür N. Terziyan ile öğretmen Minas Babayan’ın himayesine almıştır. [24]

Antep Antenagan Cemiyeti, eğitim ve reformist-yetimhane organizasyonlarıyla faaliyetlerinde büyük başarı sergilemiştir.

Atenagan cemiyetinin idari kadrosu, Nerses G. Parseğyan, Nerses S. Parseğyan, Dikran Sahakyan, Harutyun Aseyan, Garuc Terzibaşyan, Manuk Bağdoyan, Hagopcan Baboyan, Krikor Dağlıyan, Sımpad (Der Mesrob) Demirciyan, Sarkis Gırboyan, Kevork Dağlıyan, Kevork Mığırblıyan (Der Garabed), Sarkis (Muşeğ) Sarafyan, Hacı Garabed Balıyan, Hagop Çekiçyan, Sarkis Kıracıyan, Avedis Cebeciyan, Krikor Basmacıyan, Kaspar Berecikliyan, Krikor Leylekyan, Harutyun Kolancıyan, Dr. Sarkis Hekimyan, Harutyun (Papken) Boşgezenyan gibi isimlerin de arasında bulunduğu 36 kişiden müteşekkildi. [25]

1882-1884 tarihlerinde Atenagan cemiyeti büyük bir ilerleme göstererek okul arazisinin önce çeyreğini, ardından 6 sene içinde tamamını satın almayı başarmıştır. Hasırlı Dua Yeri’nde faaliyet gösteren yetimhane bu yeni araziye taşınmış, gündüzlü öğrencilerle birlikte yetimhane-okul vasfına bürünmüştür. Kısa bir süre sonra, Hagop Bekâryan’ın müdürlüğü döneminde yetimhane, belirli bir sayıda yetim barındırmaya devam ederek Atenagan Okulu’na dönüşmüştür. 1896 katliamlarından sonra Eski sarayın odaları da barınak olarak okula tahsis edilmiştir.

Atenagan Okulu Dzağgots anasınıfı, ilkokul ve eğitimhane bölümü ile Pazar günü faaliyet gösteren dinleme salonundan oluşmaktaydı. Okulda İstanbul Eğitim Komisyonu [26] müfredatı uygulanmaktaydı. Sadece Fransızca yerine İngilizce öğretilmekteydi.

İdare ve mütevelli heyetlerinde Antep’in aydın ve tüccar sınıfının en yetkili temsilcileri yer almaktaydı, bunlar daha önce bahsi geçeneler haricinde: Hagop Karamanukyan, Garuc Mermerciyan, Hovsep Arakelyan, Harutyun Kıracıyan, Hovsep Aşçıyan, Krikor Aseyan, Hacı Harutyun Basmacıyan, Melkon Kabakyan, Garabed Kargayan vb. [27] 1885 tarihinde Atenagan Yetimhane-Okulu’na 15 yetim kaydedilmiştir. [28] İstanbul’da yayınlanan “Yergırakund” 1887 yılında, Atenagan’ın ismine yaraşır işler gerçekleştirdiğini ve reformcu gayesini sürdürdüğünü, yaklaşık 20 yetimin ücretsiz olarak burada eğitim gördüğünü aktarmaktadır. [29]

Atenagan Okulu 1892 yılında ilk mezunlarını vermiştir ve ilk mezunlar 8 kişidir: Armenak Fenerciyan, Karekin Tütüncüyan, Tatul Cızdirigyan, Hrant Canigyan, Muşeğ Hadidyan, Nışan Bedrosyan, Hagop Avakpanosyan ve Sımpad Der Boğosyan. [30]

Yıllar içinde 6 yıllık (Dzağgots hariç) Atenagan Okulu 9 yıl eğitim veren bir ilkokula dönüşmüştür. [31] 1906 tarihinde İstanbul’da yayınlanan “Püragın” gazetesi, Atenagan Okulu’nu kısaca tanıtarak, insanları Atenagan Okulu öğrencisi olmalası konusunda teşvik etmiştir. Bu okulda Osmanlıca, Ermenice, İngilizce, muhaseme, ekonomi vs öğretildiği belirtilmiştir. Buradan mezun olanlar Antep’in en gelişmiş eğitim kurumlarından biri olan Merkez Türkiye Koleji’nin (Amerikan misyoner okulu) freshman seviyesine (başlangıç) doğrudan kabul edilmekteydi. Gazete ayrıca okulun gündüzlü olduğunu ancak dışarıdan gelen öğrencilere her türlü imkânın sağlandığını da aktarmaktadır. [32]

1911 yılında Osmanlı İmparatorluğu Eğitim Bakanlığı’nın onayıyla Atengan Okulu 7 yıllık ortaokula dönüşmüş ve 1913 yılında ilk mezunlarını vermiştir. Okulun son müdürü Sahak Zeytunyants döneminde (1913-1915) İngilizce olarak anlatılan dersler eklenmiştir: cebir, geometri, fizik, kimya vs. Özel metotlarla Fransızca da öğretilmekteydi. Bu değişiklikler, mezunların sınava tabi tutulmadan Merkez Türkiye Koleji’nin uygun seviyelerine kabul edilmelerini sağlamak için gerçekleştirilmekteydi.

Atenagan Okulu Antep’te trompet orkestrası olan tek okuldu. [33] Kilikya Katolikosu II. Sahak Khabayan, 24 Ekim 1913 tarihli, 293 sayılı fermanıyla Atenagan Okulu’na kutsamasını ve dualarını sunmuştur. [34]

19. yüzyılın sonlarında yaklaşık 20 öğrenciyle faaliyete başlayan yetimhane-okul, nizami bir eğitim kurumuna dönüşerek 1892-1913 yılları arasında 97 mezun vermiştir. [35] 1913-1914 öğretim yılında öğrenci sayısı 288’e ulaşmıştır. [36] 1915 yılında “Atenagan” yüksek okul vasfına ulaşmıştır ve yaklaşık 300 öğrencisi olmuştur. [37]

Artan öğrenci sayısıyla birlikte daha geniş bir bin ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Atenagan okulu yönetim kurulu üyesi ve okulun daimi destekçisi olan Sarkis Kıracıyan’ın çabalarıyla, şehrin dışında ileride okulu buraya taşımak gayesiyle. 10.000 arşınlık bir arazi satın alınmıştır. [38]

Lakin bu büyük arazinin satın alınana kadar “Atenagan” yetimhane-okulu faaliyetlerini Kastel Başı mahallesinde Hasırlı Okulu denilen eski bir binayı (ileride bu bina Nizibliyan Müzesi’ne dönüşür) kiralayarak sürdürmüştür. 1890’da kilisenin mahallesinde birkaç odalı, geniş avlulu ilk mülk edinilmiştir. Bu avluda büyükçe bir salon inşa edilmiştir. 1906’da okulun sınıfları yanmıştır ancak yerlerine hemen yedi adet dükkân, onların üzerine de altı sınıf ve bir salon inşa edilmiştir. 1911’de okula bitişik bir bina daha satın alınmıştır. [39]

Atenagan Okulu’nun başlıca gelir kaynakları şöyledir:

• Öğrenci aylıkları
• Pazar günleri faaliyet gösteren dinleme salonunun gelirleri
• Sekiz dükkân kirası
• Gösterilerin gelirleri
• Atenagan cemiyeti üyelerinin aidatları
• Berber dükkânının geliri
• Düğün, vaftiz, cenaze vesilesiyle yapılan bağışlar [40]

Haygazyan Ermeni Cemiyeti Antep’teki diğer eğitim ve öğretim cemiyetleri gibi kütüphane-müze, akşam okulu ve Pazar günleri faaliyet gösteren dinleme salonuna sahipti. Cemiyetin kurucularından, okulunun uzun yıllar idarecisi ve mütevellisi olan Hagop Karamanukyan’dan (Körmeciyan) bahsedilmektedir. Ona Rahan [41] Sokağı mahallesinin eğitimsever Ermenileri de destek olmuştur. [42]

1884’te bu cemiyet Haygazyan Ermeni Okulu’nu kurmuştur. Kıdemli Peder Mesrob Köşkeryan’ın aktardığına göre, Mardiros Gedikyan iki arkadaşıyla birlikte Rahan mahallesi ileri gelenlerini çağırmış; şehrin Ermenileri arasında gerekli para toplanmış ve okul olmaya uygun bir oda satın alınmıştır. Okulunu kurucuları arasında Mardiros Gedikyan ile iki arkadaşı (bu bilginin temel kaynağı Kıdemli Peder Mesrob Köşkeryan bir şahısların isimlerinden bahsetmemektedir), Rahan mahallesinden Çakmakçı Kevork, Uncu Panos, Şöhmeli Artin, Köşker Hagop, Civan Kevork, Timtümü Sarkis, Çulcu Hovhannes, Cebeci Hagop, Değirmenci Nerso, Kılcı Garuc gibi isimlerden bahsedilmektedir. [43]

1887’de okulun yaklaşık 30 öğrencisi bulunmaktadır. Hem okulun hem de cemiyetin ilerlemesi için Krikor Manuşagyan milletperver arkadaşlarıyla birlikte çabalamıştır. [44] 1898-1899 eğitim yılında okul 11 mezun vermiştir. [45]

Krikor Boğaryan 1900 yılında kadar okulun kendine ait bir binası olmadığını ve Aşık Vartan’ın evinde faaliyet gösterdiğini aktarmaktadır. Ardından dört odalı, salon, iki avlu ve bahçesi olan bir bina satın alınmıştır. Bahsedilen dönemde okulun öğrenci sayısı 100’ün altına düşmemiştir. Haygazyan tam bir ilkokul değildi, bazen öğrenciler bu okuldan mezun olmadan Nersesyan, Atenagan, Vartanyan ve ayrıca Merkez Türkiye Koleji’ne başvuruyorlardı. 1896-1902 tarihleri Haygazyan Okulu’nun en parlak yılları olarak tanımlanmaktadır. [46] İstanbullu Vırtanes Hoca okulun ilk öğretmenlerinden olmuştur. [47]

Haygazyan Okulu Ermeni otoritelerinin himayesi altındaydı. Bu okul da “Millet Hanı”nın gelirlerinden pay almaktaydı. [48]

1909 yılında Antep’in Hıristiyanperver cemiyetinin fikriyle Lusinyan Okulu kurulmuştur. Okulun kurulmasının fikir babası ve ilk müdürü Vahan Manna Tovmasyan olmuştur. Mütevelli heyeti Setrak Alacacıyan, Krikor Saatçıyan, Krikor ve Harutyun Dağlıyan, Mihran Halacyan, Harutyun B. Nazaryan ve Vahan Tovmasyan’dan oluşmaktaydı. Nuritsa Mahsereciyan ile Eliza Ayvazyan (Setrak Alacacıyan’ın karısı) okulun ilk öğretmenleridir. Onlara daha sonra Yeranik Sanosyan (Bayan Kuryan) katılmıştır. [49]

Okul faaliyetlerin ilk önce kiralık mülklerde başlamış, ardından iki sene içinde kendi binasın satın almıştır. 200 Osmanlı altını karşılığında Sebuh Çakmakçıyan’ın evi satın alınıp yaklaşık 100 Osmanlı altını masraf edilerek okula dönüştürülmüştür. Okulun avlusu ve iç salonu, Pazar günleri düzenlenen Hıristiyanlık konulu halk toplantıları için kullanılmıştır. İlk yılında öğrenci sayısı 63’ken, 1913 tarihinde ise bu sayıyı ikiye katlayarak 120’yi geçmiştir. [50]

Antep’in ilk kız okullarının Protestan misyonerler tarafından açıldığı ortadadır. Lakin misyoner okulları girişimine paralel olarak, Antep’in ilk nizami Ermeni kız okulunun kuruluşuna kadar öğretmen Varter Seferyan-Kaymakamyan [51] kademeli olarak kız öğrenciler toplayıp kendi evinde onlara Ermenice öğretmiştir. Ev imkânlarıyla eğitim verilen 12 yıl süresince öğrenci sayısı 20’ye ulaşmıştır. Derslerin yanı sıra Varter Seferyan-Kaymakamyan dikiş-nakış, elişi ve kilise ilahileri dersleri de vermiştir. Vartes öğretmenin faaliyetleri Katolikos I. Mıgırdiç Kefsizyan’ın dikkatini çekmiş, katolikos bir oda kiralayarak, kendisine 2 mecidiye maaş bağlayarak kör öğretmen Kırlangıç’ı yardımcı tayin etmiştir. Daha sonra bir kadın yardımcı daha işe alınmıştır. Daha küçük yaşta kız öğrencilerle birlikte öğrenci sayısı 60’a ulaşmıştır. Derslere din bilgisi, coğrafya ve matematik de eklenmiştir. [52]

Halep’teki Hovhannes Kürkçüyanov’un kurduğu Ermeni kız okulu gibi İstanbul, İzmir ve diğer büyük merkezlerde açılan kız okullarının başarısı, Antep’teki Protestanların ardından Katoliklerin açtığı okullar ve özellikle de Ermeni Nizamnamesi sayesinde yayınlan ilerici fikirler hızlıca kız okullarının açılmasına vesile oldular. “Sırpots Vartanants” cemiyeti “kızlara” özel bir okul açma fikrine ve maddi imkânlarına sahipti. Hovhannes Kürkçüyanov, Nigoğos Nazaretyan ve 1871 yılında Kudüs’ten dönmüş, Kudüs’te faaliyet gösteren Kayyanyan Ermeni Kız Okulu hakkında bilgi sahibi olan Bağdasaryan kardeşler bu girişimin fikir babalarıydı. [53]

1877’de Yatılı Kilikya Okulu’nun kapanmasının ardından, mütevelli heyeti Nigoğos Nazaretyan önderliğinde bu binanın üst salonunda ve üç odasında “kızlara” özel bir okul açma kararı almıştır. Hayganuşyan Ermeni Okulu 1 Mart 1878’de açılmıştır. Armenak Bağdasaryan okulun müdürlüğüne getirilmiştir.

Kilikya Katolikosu I. Mıgırdiç Kefsizyan, velileri kızlarına eğitim aldırmaları konusunda velilere telkinde bulunmuştur. Bunun haricinde, kızların okula gönderilmesini teşvik etmek için okula kaydolan ilk öğrenciler arasında Nigoğos Ağa’nın kızları Yepruhi ve Zümrüt Nazaretyan da bulunmaktaydı. İlk sene öğrenci sayısı 120’yi bulmuştur. Öğretmen kadrosu Hagopcan Gövşenyan ve Horom İskenderyan’dan oluşmaktaydı. Öğrenci sayısının artması öğretmen kadrosunun genişletilmesini gerektirmiş, Maryam Boğosyan, Yeğsa öğretmen, Hripsime Misiryan, Maryam Bağdoyan, Hripsime Bağdasaryan ve diğerleri öğretmen kadrosuna dahil olmuştur. Hayganuşyan Okulu’nda okuma, dilbilgisi, matematik, din bilgisi, Ermeni tarihi, resim, estetik ve elişi dersleri verilmekteydi. Eğitim müfredatı İstanbul’daki Eğitim Komisyonu müfredatını takip ederek günden güne iyileştirilmekteydi. Yabancı dil olarak Türkçe ve İngilizce öğretilmekteydi. [54] Bunun haricinde okulun öğrencileri 1889 yılında Eğitimsever Cemiyetini [Intertsasirats] kurmuştur ki cemiyetin birincil hedefi kadınlar ve kızlar arasında eğitimseverliği artırmaktır. [55]

Hayganuşyan Okulu ilk başta Dzağgots anasınıfından oluşmaktayken yıllar içerisinde altı yıllık bir ilkokula dönüşmüştür. Öğrenci sayısı giderek 500’e ulaşmıştır: Dzağgots’da 300, ilkokulda 190-200 öğrenciyle. [56]

Hayganuşyan Okulu’nun ilkokul ve Dzağgots bölümlerinde her yıl 12-13 kadrolu, 4 sözleşmeli öğretmen, ilkokulda 2 belletmen bulunmaktaydı.  Bu çalışanların aylık maliyeti 8-9 Osmanlı altınıydı, görevliler aylık sadece 10 lira almaktaydı. İki aylık tatil döneminde ödeme yapılmıyordu. [57]

Dzağgots için kilise avlusunun kuzey kısmında bulunan iki odalı ve ikinci katındaki salonuyla birlikte Eski saray kullanılmaktaydı. 1893’te yeni kilisenin inşaatı bittikten sonra eski kilise Hayganuşyan Dzağgots’una tesis edilmiştir. İlkokul Yukarı Okul’un eski, sütunlu salonunda faaliyet göstermekteydi. 1902’de hayırsever Kalusd Ğazaryan ve Lusya Nazaretyan çifti sayesinde düzenli sınıflarıyla birlikte yeni bir salona kavuşulmuştur. [58]

Hayganuşyan Ermeni Okulu’nun bütçesi “Millet Hanı”nın gelirleriyle oluşturulmaktaydı. [59] Bunun dışında, okul kuruluşundan itibaren “Ermeni Oteli”nden de pay almaktaydı. Öğrencilerden alınan ve en fazla yarım Osmanlı altını veya daha fazla ve en düşüğü yıllık 12.5 kuruş olan eğitim bursu da bütçeye katkı sağlıyordu. [60] Okulun bütçe düzenlemesi içerisinde velilerin katkısı belirsizdi, yıllık iki mecidiyelik eğitim ücretini çok azı ödemekteydi, çoğunlukla haftada bir metelik ödeyerek yılda toplam yarım mecidiye ödeme yapmaktaydılar. Yazı, ücretli bilet satılarak okul gösterisi düzenleniyor, elişi çekilişi yapılıyordu. Nazaret Manuşagyan, Hrant Sülahyan, Krikor Kütükyan, Armenak Bağdasaryan, Kevork Topbaşyan, Garabed Yağsızyan, Krikor Leylekyan, Hagop Karamanugyan, Ğazaros Ğıbligyan, Hagop Ğazaryan, Sarkis B. Nazaryan, Nazaret Fıstıkçıyan, Movses Kazancıyan gibi isimler farklı senelerde okulun mütevelli heyeti üyeleri olmuştur. [61]

1904’ten itibaren Hayganuşyan’ın Tabakhane, Rehan Sokağı vb semtlerde şubeleri açılmıştır.

Yukarıda ismi geçenler haricinde Makruhi Berberyan, Nartuhi Nalbantyan, Hayganuş Manuşagyan, Diruhi Bekâryan, Ovsanna Kabbenciyan, Azniv İsraelyan, Zaruhi Keçeciyan, kız kardeşler Mari, Santukhd, Eliza Ayvazyan, Santukhd Asaduryan, Siranuş Bilemciyan gibi isimler Hayganuşyan’ın öğretmen kadrosunda bulunmuştur. Bu isimleri birçoğu aynı zamanda Hayganuş Okulu mezunlarıdır. Okulun müzik öğretmenliğini Kaspar Pilavcıyan; yüksek seviye din eğitimini ise sık sık Der Mesrob ve Der Nerses gibi pederler üstlenmiştir. [62]

Hayganuşyan faaliyet gösterdiği yıllarda 281 mezun vermiştir. [63] İstanbul’da yayınlanan “Arevelk” gazetesi daha 1890 yılında “Ermeni Kız Okulu”nun faaliyetlerinde dikkat çekerek, bu kurumun tek başına millete hizmet ettiğini ve  okuldan mezun olan kız öğrencilerin temiz bir Ermenice bilgisine ve analitik düşünme becerisine sahip olduklarını aktarmaktaydı. [64]

1919 tarihinde tehcirde gönderilmiş Ermeniler Antep’e döndükten sonra Antep Milli Cemiyeti [Ayntab Azkayin Miyutyun] ve cemiyetin başkanı Peder Der Nerses Tavukçuyan’ın çabalarıyla Hayganuş Okulu yeniden faaliyete başlamıştır. Ancak 1922’de Antep Ermenilerinin kitlesel göçü ardından okulun faaliyetleri de son bulmuştur. [65]

Hayganuşyan Ermeni Okulu’nun müdürü Armenak Bağdasaryan, bir grup eğitimsever kadınla 1879 yılında Antep’in ilk kadın cemiyetini kurmuştur. Cemiyetin başkanlığını Peder Der Yeğişe Kilisliyan üstlenmiştir. Hıripsimyants Cemiyeti’nin [Hıripsimyants Barzasirats Miyutyun] amacı kız çocukları arasında eğitimi yaygınlaştırmak, yetimlerin eğitimini sağlamak, açgözlülükten uzak durmaya teşvik etmek ve sadeliğe özendirmekti. [66]

Hıripsimyants Cemiyeti, mütevelli heyetinin ve özellikle de başkan Nigoğos Nazaretyan’ın himayesi altındaydı. Heyetin tek gayesi cemiyetin hızla gelişmesiydi. Bunun dışında Hıripsimyants yönetim kurulu üyeleri Feride Leylekyan, Elmasd Kürkçüyan, Lusya Nazaretyan-Ğazaryan, Hanım Leylekyan’ın kişisel olarak örnek teşkil etmeleri ve gerçekleştirdikleri çalışmalar ciddi bir teşvik teşkil ediyordu.

1890’lı tarihlerde Kastel Paşa semtinde bir bina satın alındı ve burada bir kız ilkokulu kuruldu. İlkokul kimi zaman Dzağgots anasınıfı vasfıyla faaliyelerini 1905 yılında kadar sürdürdü. [67]

1887’de Hıripsimyants Cemiyeti’nin okulunda 150 kız öğrenci bulunmaktaydı. [68] 1888’de faaliyetinin 9. yılında cemiyete üye kadın sayısı 300 ve cemiyete bağlı beş okuldaki toplam kız öğrenci sayısı 250 olmuştu. [69]

1892 tarihine kadar Hıripsimyants Cemiyeti kendi imkânlarıyla Hayganuşyan’da 60 kız öğrenci okutuyor, eğitim masraflarının yanı sıra öğrencilere kıyafet desteği de veriyordu. [70] 1905 yılında Hıripsimyants Okulu anaokuluna dönüştürülmüş ve Rozig Tahmazyan buraya müdür atanmıştır. [71]

Hıripsimyants Cemiyeti diğer eğitim cemiyetleri gibi Pazar günleri faaliyet gösteren bir dinleme salonuna sahipti; Hoca Armenak yönetimindeki bu salon sadece kadınlara özeldi. 1919-1922 tarihleri arasında Hıripsimyants anaokulu da Milli İdare himayesinde faaliyet göstermiştir. [72]

1896’da bir grup öğrenci, Nazaret İpekyan ve Dr. Yeğya Aroyan, Nurican Nizipliyan ve diğerlerinin önderliğinde kadınların eğitimi için bir dinleme salonu tesis etmiştir. Toplantılar Pazar günleri, Hayganuşyan’ın eski salonunda, sadece kadınların katılımına açık olarak gerçekleştirilmekteydi. Din bilgisi, eğitim ve sağlık konularında yürütülen tartışmalar Gığesirats Cemiyeti [73] himayesinde gerçekleştiriliyordu. Ne var ki dinleme salonu toplantılarına katılan kadınlar, “Gırtasirats” isminde yeni bir cemiyet kurmak istiyorlardı. Bu yeni girişimin amaçlarından arasında kızların eğitim görmesini desteklemek ve Hayganuşyan Ermeni Okulu’na yardım etmek, yeni bir okul kurmak bulunuyordu. Bu işte öncü olan kadınlar arasında Yepros Leylekyan, Ovsanna Tosunyan, M. Der Melkonyan, Yevkine Pancarcıyan, Nurican Nizipliyan, Hayganuş Manuşagyan ve Zaruhi Karagözyan da vardı. Bu girişme Yusuf ve Senekerim Nizipliyan kardeşler, Apraham Saraydaryan, Khaçadur Khaçaduryan, Sımpad Der Boğosyan ve Manug Pancarcıyan da destek verdi. [74]

Bağışlar ve kamusal gelirlerle bir bina kiralayacak ve mobilya alınacak bir fon oluşturuldu. 1898’de Antep’in ikinci Ermeni kız ilkokulu, Gırtasirats Okulu adıyla kuruldu. Okulun ilk müdiresi Anitza Sülahyan (ileride peder Der Nerses Tavukçuyan’ın karısı) oldu. Onu Makruhi Berecikliyan (1903-1908), ardıdan birer yıllık görev süreleriyle Araksiya Cebeciyan, Armenuhi Bağdoyan ve Kudsi Berecikliyan takip etmiştir. 1911-1915 yılları arasında Gırtasirats Okulu müdürlüğünü Hıranuş Tahtacıyan üstlenmiştir. [75]

Gırtasirats Okulu öğrencilerinin sayısı 150’ye ulaşmıştır. Okulun bütçesi eğitim bursları, Dinleme Salonundaki bağış tabağından ve yıllık elişi piyangosundan elde edilen gelirle şekillendirilmiştir. Eğitim müfredatı Hayganuşyan’a benzerdi ancak Ermenice ve Türkçe derslerinin eğitim seviyesi daha iyiydi. 1912-1914 mezunlarının gösterdiği başarı da bunun kanıtıdır. [76]

1918 Mondros antlaşması ardından, 1919-1920 tarihlerinde Gırtasirats Okulu Milli İdare himayesinde altındaki Birleşik Okullara dahil olarak yeniden faaliyete başlamıştır. Ardından Antep Ermenilerinin nihai göçünü neticesinde yeniden kapanmıştır. 1924 yılında Gırtasirats Halep’te kız ve erkekler için ayrı ayrı anaokulu, ilkokul seviyeleriyle yeniden tesis edilmiştir. [77] Okul günümüzde Halep’te Gırtasirats S. Çemberciyan Ortaokulu adıyla faaliyet göstermektedir.

• [1] Artun Hadidyan, “Hay Ayntabı yev ir Herosamardı”, Eçmiadzin, Eçmiadzin Kutsal Makamı, 1970, Sayı 3, Mart, s. 22.
• [2] H. A. Bezciyan, “Ayntabi Gırtagan Gatsutyunı: Antsyalın yev Nergan”, Goçnag, New York, 1912, Sayı 12, 30 Mart, s. 306-307.
• [3] Artun Hadidyan, “Hay Ayntabı yev ir Herosamardı”, s. 22.
• [4] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, I. Defter, İstanbul, “H. Madteaosyan” matbaası, 1901, 25. nüsha.
• [5] A.g.e.
• [6] Aşağı Mektep adlandırması şehrin Su Burcu denilen kısmında bulunmasından kaynaklanmaktadır (Piskopos Papken, “Noter Hay Antebi Badmutyan Hamar”, Badmutyun Antebi Hayots, I. Cilt, Der. Ve Yay. Haz. Kevork A. Sarafyan, Los Angeles, 1953 (bundan sonra BAH-I.), s. 16).
• [7] A.g.e., s. 16-17.
• [8] Krikor Boğaryan, “Gırtagan Gyankı Ayntabi meç yev Badmutyun Ayntabi Hay Tıbrotsnerun”, BAH-I., s. 638-640.
• [9] A.g.e., s. 640.
• [10] A.g.e., s. 646-647.
• [11] A.g.e., s. 652-654.
• [12] Dzağgots veya hazırlık sınıfı, kimi zaman Isgısnag [başlangıç] şeklinde de adlandırılmaktaydı. 6-8 yaş aralığındaki çocuklar için öngörülmekteydi. İki yıl sürmekteydi. Ardından 9-16 yaşındaki çocuklar için ilkokul ve eğitimhane gelmekteydi.
• [13] BAH-I., s. 658-659. Ayrıca bkz. Vart, “Ayntab Kağak”, Araks, St. Petersburg, 1888, II. Cilt, Mayıs, s. 60.
• [14] Krikor Boğaryan, “Gırtagan Gyankı Ayntabi meç yev Badmutyun Ayntabi Hay Tıbrotsnerun”, BAH-I., s. 655.
• [15] A.g.e., s. 656-657.
• [16] K[rikor] Boğaryan, “Aytabi Nersesyan Varjaranı”, Hay Anteb, Beyrut, 1965, Sayı 2, s. 43-45.
• [17] Nazar [Armenak Nazaretyan], “Ingerayin Nüter-Tankarancı Khaçerı”, Püzantiyon, İstanbul, Sayı 696, 30 Ocak/12 Şubat 1899, s. 1.
• [18] Krikor Boğaryan, “Gırtagan Gyankı Ayntabi meç yev Badmutyun Ayntabi Hay Tıbrotsnerun”, BAH-I., s. 660.
• [19] A.g.e.
• [20] Nazar [Armenak Nazaretyan], “Ingerayin Nüter-Tankarancı Khaçerı”, Püzantiyon, İstanbul, Sayı 696, 30 Ocak/12 Şubat 1899, s. 1.
• [21] V. N. G. [Vahe Güleseryan], “Vahan M. Kürkçüyan ve Vartanants Okulu”, Hay Anteb, Beyrut, Sayı 5, 1962, s. 4.
• [22] Masis, İstanbul, Sayı 676, 23 Ocak 1865, s. 3.
• [23] V[ahan] M. Kürkçüyan, “Atinagan yev Vartanyan”, Hayasdani Goçnak, New York, Sayı 38, 22 Eylül 1928, s. 1195-1196.
• [24] Krikor Boğaryan, “Atenagan Varjaran”, BAH-I., s. 740.
• [25] A.g.e., s. 740-741.
• [26] Ermeni Nizamnamesi’ne göre, Eğitim Komisyonu genel Ermeni eğitim kurumlarını yönetmek ve düzenlemek amacıyla kurulmuştu (ayrıntılı bilgi için bkz. Nizamname-i Millet-İ Ermeniyan, İstanbul,1860, s. 16-17.
• [27] Krikor Boğaryan, “Atenagan Varjaran”, BAH-I., s. 742-743.
• [28] Hovhannes Araradyan, “Ayntabi Atenagan Getronagan Varjaranı”, BAH-I., s. 749.
• [29] Peder Ğevont Der Nahabedyan, “Kavark”, Yergırakund, İstanbul, 1887, Sayı 3-4, Mart-Nisan, s. 159.
• [30] Krikor Boğaryan, “Atenagan Varjaran”, BAH-I., s. 743.
• [31] Hovhannes Araradyan, “Ayntabi Atenagan Getronagan Varjaranı”, BAH-I., s. 744.
• [32] Püragın, İstanbul, 5 Ağustos 1906, Sayı 28, son sayfa.
• [33] Krikor Boğaryan, “Atenagan Varjaran”, BAH-I., s. 743-744.
• [34] A.g.e., s. 744.
• [35] Hovhannes Araradyan, “Ayntabi Atenagan Getronagan Varjaranı”, BAH-I., s. 752.
• [36] Krikor Boğaryan, “Atenagan Varjaran”, BAH-I., s. 747.
• [37] Hovhannes Araradyan, “Ayntabi Atenagan Getronagan Varjaranı”, BAH-I., s. 752.
• [38] Krikor Boğaryan, “Sarkis Kıracıyan (1872-1929)”, Badmutyun Antebi Hayots, II. Cilt, Der. ve Yay. Haz. Kevork A. Sarafyan, Los Angeles, 1953, (bundan böyle BAH-II), s. 763.
• [39] Hovhannes Araradyan, “Ayntabi Atenagan Getronagan Varjaranı”, BAH-I., s. 751-752.
• [40] A.g.e., s. 752.
• [41] İsmi semtin yeşillikli ve bol ağaçlı bitki örtüsünden kaynaklanmaktadır. (BAH-I., s. 737)
• [42] Krikor Boğaryan, “Azkayin Haygazyan Varjaran”, BAH-I., s. 737.
• [43] Kıdemli Peder Mesrob Köşkeryan, “Azkayin Haygazyan Varjaran”, BAH-I., s. 739.
• [44] Peder Ğevont Der Nahabedyan, “Ayntabi Azkayin Vicagın”, Arevelyan Mamul, İzmir, Mart 1887, s. 100. Ayrıca bkz. Peder Ğevont Der Nahabedyan, “Kavark”, Yergırakund, İstanbul, Sayı 3-4, Mart-Nisan 1887, s. 159.
• [45] Nazar [Armenak Nazaretyan], “Giligyan Kronik”, Püzantiyon, İstanbul, Sayı 851, 3/15 Ağustos 1899, s. 1.
• [46] Krikor Boğaryan, “Azkayin Haygazyan Varjaran”, BAH-I., s. 738.
• [47] A.g.e.
• [48] Krikor Boğaryan, “Azkayin Haygazyan Varjaran”, BAH-I., s. 738.
• [49] Vahan Manna Tovmasyan, “Lusinyan Varjaran”, BAH-I., s. 773-774.
• [50] A.g.e., s. 774.
• [51] Varter Seferyan-Kaymakamyan 1835’te Antep’te dünyaya gelmiştir. Küçük yaşta ebeveynlerini kaybetmiş ve akrabalarının himayesine bırakılmıştır. Okumak için duyguğu büyük arzu ve sevgi nedeniyle gizlice Nersesyan Erkek Okulu’na giren kız çocuğu dersleri dinliyordu. Büyük teyzesinin desteği ve Nersesyan Öğretmenlerinden Hoca Aridages’in yardımlarıyla bu kız çocuğunu “erkekler” sınıfına almışlardır. Varter Seferyan-Kaymakamyan 1915’te Tehcire gönderilmiş ve sürüldüğü çölde hayatını kaybetmiştir (bkz. “İkagan Seri tasdiyaragutyan Rahviran mı”, BAH-I., s. 686-688).
• [52] A.g.e.
• [53] Krikor Boğaryan, “Azkayin Hayganuşyan Varjaran”, BAH-I., s. 690.
• [54] A.g.e., s. 690-692, 695.
• [55] S. Zaruhi [Zaruhi Kalemkâryan], “Hayuhyats Hadug Şapataterti mı Bedkı”, Püzantiyon, İstanbul, Sayı 776, 5/17 Mayıs 1899, s. 1.
• [56] Krikor Boğaryan, “Azkayin Hayganuşyan Varjaran”, BAH-I., s. 694.
• [57] Mariam Burunsuzyan, “Havelvadzagan Değegutyunner Hayganuşyan Varjarani Masin”, BAH-I., s. 705.
• [58] Krikor Boğaryan, “Azkayin Hayganuşyan Varjaran”, BAH-I., s. 695.
• [59] A.g.e., s. 692.
• [60] Mariam Burunsuzyan, “Havelvadzagan Değegutyunner Hayganuşyan Varjarani Masin”, BAH-I., s. 705.
• [61] Krikor Boğaryan, “Azkayin Hayganuşyan Varjaran”, BAH-I., s. 696.
• [62] A.g.e., s. 696-697.
• [63] A.g.e., s. 697.
• [64] “Kavaragan Suthantag”, Arevelk, İstanbul, Sayı 1846, 9/21 Mart 1846, s. 2-3.
• [65] Krikor Boğaryan, “Azkayin Hayganuşyan Varjaran”, BAH-I., s. 698.
• [66] Krikor Boğaryan, “Hıripsimyants Varjaran”, BAH-I., s. 759-760.
• [67] A.g.e., s. 760.
• [68] Peder Ğevont Der Nahabedyan, “Ayntabi Azkayin Vicagın”, Arevelyan Mamul, İzmir, Mart 1887, s. 100.
• [69] Vart, “Ayntab Kağak”, Araks, St. Petersburg, Mayıs 1888, II. Cilt, s. 60.
• [70] Krikor Boğaryan, “Azkayin Hayganuşyan Varjaran”, BAH-I., s. 693.
• [71] Krikor Boğaryan, “Hıripsimyants Varjaran”, BAH-I., s. 761.
• [72] A.g.e., s. 761-762.
• [73] 1887 yılında Vartanyan Okulu’nun büyük sınıfları, kendileriyle hemfikir belirli gençlerle birlikte Gıronasirats Cemiyetini kurmaya karar vermişlerdir. Bu cemiyet 1897’de Gığerasirats Cemiyeti’yle birleşmiştir. Bunun ardından Papken Vartabedin (ileride Kilikya Katolikosu I. Papken Güleseryan) çabaları ve İstanbul Ermeni Patriği Mağakya Ormanyan’ın onayıyla cemiyet Yegeğetsasirats Cemiyeti’ne dönüşmüştür. (Krikor Boğaryan, “Gırtasirats Varjaran”, BAH-I., s. 763)
• [74] A.g.e.
• [75] A.g.e., s. 764.
• [76] A.g.e., s. 765-766.
• [77] A.g.e., s. 766.