Antep - Tüccarlık

Yazar: Ani Voskanyan, 02/12/2023 (son değişiklik: 02/12/2023). Çeviren: Sevan Değirmenciyan.

19. yy. ikinci yarısında Antep bir ticaret şehri olarak Halep vilayetinde Halep’ten sonra ikinci konumdaydı. Antep’in başlıca ticaret ilişkisi içinde bulunduğu şehir de Halep’ti. 20. yy. başında Antepliler farklı şehirlerden tüccarlarla ciddi işler yapıyor ve ticari ilişkiler kurmaya başladılar. “Püragın” haftalık gazetesi, Antep’in İzmir, Beyrut ve İstanbul’daki tüccarlarla doğrudan ticaret yaptığını yazıyor [1].

20. yy. başında Antep’te 87 Ermeni tüccar vardı. Bunlardan 57 tanesi hanlarda [2] bulunan yazıhanelerde çalışıyor, diğer 30 tanesi ise dükkan sahibi idi. Bunlar arasında kumaş, dokuma, deri, kahve, şeker, metal, pamuk, yağ, sabun, ilaç, halı toptancıları vardı [3].

1908 yılında Antep ticaret piyasasını anlatan ve “Püragın” gazetesinde yayınlanan makale bir çok mal, ithal ve ihraç edilen bir çok ürün ve üretim fiyatı hakkında değerli bilgiler sunmakta. Gazetenin sunduğu verilere göre, 1908 tarihinde Antep’ten Şam’a 20 balya yün ihraç ediliyordu. Okkası (1 okka=1,282 gr.) 5-5½ kuruş arasında değişmekteydi. Gazete, yün fiyatlarının her yerde olduğu gibi belirtilen dönemde de düştüğü bilgisini aktarmış. Avrupa’dan da talep yoktu.  Pamuk fiyatı 6-61/3 kuruştu. Mevsimine ve talebe göre, bademin okkası 13-14½ kuruş arasında değişmekteydi. Fıstık okkası 18-181/4 kuruştan satılıyordu. Ürünün zarar görmesi veya hasatın bol olduğu zamanlarda fiyat 13-13½ kuruşa kadar düşmekteydi. Kitrenin 5¾-6 kuruştan satıldığını öğreniyoruz. Cehri fiyatları 3-31/4 kuruşa kadar düşmüştü. 1907 tarihinde yağ 17-171/4, 1908’de 131/2-135/4 kuruşa satılıyordu. Şekerin değeri 35/8 kuruştu, mısır ise 3 kuruştu.

Antep’de yıllık 550-600 bin keçi derisi tüketiliyordu. 1907 yılında 1 okka temiz ürünün fiyatı 21 kuruştu, 1908 yılında ise 17-17¾ kuruşa inmişti [4]. 19. yy.’da Kilikya’da üretilen mal ve ekin çeşitlerine S. Petersburg’ta yayın yapan “Araks” dergisi de özellikle Antep fıstığına vurgu yaparak değinmiş. Basında yer alan bilgilere göre, Antep fıstığı daha çok Şamfıstığı olarak tanınmış ve büyük ölçüde Avrupa’ya ihraç ediliyordu [5]. “Püragın” haftalık gazetesi de fıstığa değinip, Antep ve çevre köylerden yapılan ihraçatla ilgili bilgiler vermekte [6].

Antep ve Rumkale arasında bulunan dağlık arazi tümüyle fıstık tarlasıydı. Bu alan Osmanlı devletinin ihraç ettiği tüm fıstığın 9/10’unu karşılamaktaydı. Yıllık geliri ise yaklaşık 150.000 altındı. Bu arazilerin ¼’ü Ermenilere aitti. Bir bu kadar bölge de Kürt, Ezidi ve Türklere aitti. Asıl Antep bölgesi vadisinde bulunan arazilerin büyük bir kısmı da Ermenilere aitti [7].

Antep’e temel olarak kahve, şeker, petrol, demir, bakır, kalay, cam, ipek ithal edilmekteydi. Kumaşçılıkta kullanılmak üzere özellikle beyaz, kırmızı ve diğer renklerde pamuk iplie ciddi bir talep vardı ve büyük ölçüde ithal edilmekteydi [8].

1906 tarihinde Osmanlı Bankası’nın Antep’te bir şube açması ilginç. “Püragın”da belirtildiği üzere, bunun ticarete büyük bir katkısı oluyor. Aynı gazeteden öğrendiğimize göre, 1907 yılında Osmanlı Bankası Antep şubesi müdürü Mihran Püzantyan idi [10].

Antep Ermenilerinin 19. yy. tarihini özelleştiren önemli ailelerden biri Nazaretyanlar. Nazar Ağa Nazaretyan (1815-1887) İran’ın Antep konsolosuydu. Usta bir kuyumcu ve büyük bir tüccardı. 19. yy.’daki Antep’in en zengin kişisi olarak kabul edilir. Şehirde Kara Nazar adı ile tanınırdı. Nigoğos Nazaretyan (1843-1899) Kara Nazar’ın büyük oğluydu. İlerde tanınmış tüccar babasına ithafen ünlü “Nazar Ağa Büyük Han”ı inşa ettirmiştir. Hanın yanında ise Nazaretyanlara ait sabun atölyesi, yani masbana vardı [11].

Nigoğos Ağa Nazaretyan özel ruhaniler ve “kalfa” adı verilen öğretmenler yanında eğitim almıştı. Türkçe, Fransızca, belli ölçüde Latince biliyor, okuma sevgisi, kendini geliştirmesi ve ilişkileri sayesinde ise hukuk bilgisi ve yönetici vasıfları elde etmiştir. “Kendisi bir aydındı, aydın fikirleri olanların dostu ve danışmanı”: Antep gümrüğü müdürü, dönemin eğitimli kişilerinden biri olan Hovhannes Ağa Kürkçüyanof kendisini böyle tanımlar [12].

1863 tarihinde Nizamname’nin kabulünden sonra Antep’in ilk mütevelli heyeti 1866 yılına Nigoğos Nazaretyan ve ilerici arkadaşları Kevork Sülahyan, Hagopcan Yağubyan, Hagop Arakelyan, Avedis Miricanyan, Hovhannes Lusararyan, Nerses Balıyan, Khaçadur Boğaryan, Avedis Parseğyan, Hanne Tahtacıyan, Kalust Ğazaryan vs. tarafından kurulur. Bu kurul Ermeni mahallesinin işlerini yönetmekle mükellefti. Nigoğos Nazaretyan en az beş dönem bu önemli toplumsal kurulun başkanlığını yürütüp, bu alanda verimli bir faaliyet göstermiştir [13]. Mütevelli heyetleri devlet kurumu değildi, Ermeni toplumunu ilgilendiren boyuttaydı. Yerine göre 3’ten 9 üyeden oluşurdu. Mütevelli heyetinin görevi mahalledeki Ermeni toplumunun işlerini düzenlemekti. Her bir mütevelli heyeti, mahalleli tarafından iki yıl süreyle seçilir [14] ve episkoposluk bölgesinin Taşra Heyetine sorumluydular. Mahallelerde dinsel ve eğitime dair tüm taşınmazlar Mütevelli Heyeti’nin doğrudan yönetimi altındaydı [15].

Nazaretyan’ın Antep Mütevelli Heyeti’ndeki çalışması yaklaık 20 sene sürüyor. Yerel yönetim birimi olan Meclis’ı İdare üyeliğine seçiliyor. Vilayetin genel kurullarına da katılım göstermekteydi [16].

Nigoğos Ağa Nazaretyan’ın ismi Antep Ermeni tarihi sayfalarına bir çok çalışma ve girişim organize etmiş ve onlara katılım göstermiş bir kişi olarak geçmiştir. “Vartanants” Müze Drneği (1867) bunlar arasında en önemlisi. Bu dernek Vartanyan Okulu’nu (1882-1915) tesis etmiş, Kalusd Ağa Ğazaryan’ın maddi yardımı ile hayat bulmuş okul binasının inşasına katkı sunmuştur. Dernek, Nersesyan Okulu’nu organize etip, geliştirmiş, mütevelli heyetin başvurusu sonucunda İstanbul’dan öğretmenler davet edilmiştir. Nigoğos Ağa Kilikya Yatılı Okulu’nun (1870-1877) kuruluşunun destekçisi ve başlıca danışmanı, aynı zamanda Hayganuşyan Kız Okulu’nun tesisinin destekçisi idi [17]. Antep’in ünlü S. Asdvadzadzin kilisesi [18] (yapının planı Hassa Mimarı Sarkis Bey Balyan’a ait) büyük ölçüde kendi çaba ve imkanları ile inşa edilmiştir. Yapının maliyeti 10 bin Osmanlı Altını tutmuştur [19].

Kudüs Ermeni Manastırı’nın Antepli ruhbanlarından Diyakos Hovsep Aşçıyan kendi imkanları ile Antep Ruhani Önderlik binasını inşa ettirmiş, ölümünden sonra ise Nigoğos Ağa Nazaretyan’ın çabalarıyla diyakosun maddi varlığı 1868 yılında “Millet Hanı”nın (Milli Ev) inşasına tahsis edilmiştir. Bina devlet kayıtlarına Aziziye Han olarak geçmiş (Nigoğos Ağa’nın önerisi ile dönemin sultani Abdülaziz’e ithaf edilmiş). O zaman için çağdaş bir han olan yapı, Ermeni toplumunun geliri en yüksek mülklerinden biri sayılıyordu. Bu taşınmaz, 1915 tarihine kadar Nersesyan, Hayganuşyan ve Haygazyan okullarının durmaksızın işleyişini sağlamıştır [20].

Diyakos Hovsep Aşçıyan’ım imkanları ve Nigoğos Nazaretyan’ın faal çabalarıyla Millet Han’ın yanına bir kahvehane ve Nersesyan Okulu binası da inşa edilir [21]. Nigoğos Ağa’nın ilerici faaliyetleri sayesinde Antep Ermenileri Millet Han, Çukur Bostanı Deylibı [22], 1873-74 döneminde yeni kilise inşasına paralel olarak, eski kilisenin ön tarafında bulunan arazi üzerine inşa edilen, gelir getiren 14 mağaza gibi toplumsal mülklere sahip olur [23].

Antep Ermenilerinin lerlemesi ve eğitim sisteminin gelişmesi için maddi imkanlar yaratan binalar yaratmak dışında, Nazaretyan aynı zamanda yetenekli gençlerin Eçmiadzin, Kudüs ve benzer yerlerde eğitim almalarını destekliyordu. Çünkü onlar Antep’e döndükten sonra eğitim hayatının gelişmesi ve ilerlemesi için katkı sunacaklardı [24].

Kara Nazar’ın küçük oğlu Garabed Bey Nazaretyan, İran’ın Antep konsolosluğu görevini  babasından sonra devam ettirir [25]. Kendisi de ünlü bir tüccardı: Sabun fabrikası vardı ve toplumsal girişimlere maddi bağışları ile katılırdı [26].

Nazaret Manuşagyan Nazar Nazaretyan’ın torunu ve Mennuş Nazaretyan’ın oğluydu. 1890 tarihinde Vartanyan Okulu’ndan mezun olup, arkadaşlarıyla beraber “N. Manuşagyan ve Ortakları” adında bir firma kurar. 1895 yılındaki Hamidiye kırımları sırasında, ticaret ve entelektüel çalışmayla uğraşan bir çok aile gibi Antep’i terk eder ve dört yıl Kıbrıs’ta kalır. Politik iklim değiştikten sonra Antep’e döner, firmasını yeniden tesis eder ve daha çok Khaçaduryan biraderlerle beraber boya ithalatına aşlar. Uzun yıllar Antep Taşra Konseyi üyesi, Cismani Meclis Başkanı, aynı zamanda Eğitim Komisyonu, Vartanyan Okulu ve Hayganuşyan Okulu yönetim kurulları üyeliklerini yürütür. Nazaret Manuşagyan Antep’teki ilk anaokulunu olan Vartanyan Anaokulu’Nun kurucularından biridir (1899). Antep Ticari Mahkeme ve Ahzı Asker Komisyonu üyesi idi. 1911 yılında Harutyun Çebeciyan Mısır’dan Antep’e ziyarete geldiğinde, Ermeni Umumi Hayriye Cemiyeti’nin (AGBU) Antep şubesini tesis eder. Nazaret Manuşagyan AGBU Şubesi yönetim kurulu katibi seçilir. Şubenin başkanı Dr. Hovsep Bezciyan, Başkan Vekili ise Kalusd Ağa Ğazaryan’dır. Nisan 1915 tarihinde Antep tehcirinden üç ay önce tutuklanıp, diğer aydın ve iş insanlarıyla beraber Halep hapishanesine götürülür. Hapishaneden kurtulup, Antep’e dönmesine karşın, tehcir ve talandan kendini kurtaramaz [27].

Nazaretyan ailesi ile dostane ve ticari ilişki içinde olan Antep’teki bir diğer toplumsal simalardan biri de Kalusd Ğazaryan’dı [28]. Çalışma hayatına Sarkis Sahagyan ile, meyve-sebze ve buğday ihtalat ve ihraçatı yapan biri olarak başlamıştı. Antep’e yerleştikten sonra, Nazar Han’da faaliyetlerine devam eder ve manusa dokumacılığı satışı ile uğraşırlar.  Antep’ten satın aldıkları manusaları Tokat’a ihraç ediyor, oradan aldıkları yazmayı da Antep’e ithal ediyorlardı. Kalusd Ğazaryan ve Sarkis Sahagyan hükümet konağı, çarşı ve bedestenlerin yakın çevresinde, Nazar Ağa Han ve Garabed Bey Nazaretyan sabun imalathanesinin hemen hemen yanında bir banka tesis ederler [29]. Yeni açılan “Banka Han”ın inşasının %60’ını Sarkis Sahagyan, %40’ını ise Kalusd Ğazaryan karşılamış. “Banka Han”, ticarı faaliyet dışında, sadece bankacılık işlemleri de yapıyordu. Kısa sürede kâr getiren farklı işler yaptıktan sonra gerçek bankaya dönüşmüştür.

Sarkis Sahagyan ve Kalusd Ğazaryan’ın Antep’te saray olarak anılan gösterişli malikaneleri vardı. İlki Kayacık, diğeri ise Kuzanlı ve Kastel Başı yolunda bulunan Kilise mahallesinde, Vartanyan Okulu yakınında  bulunuyordu [30].

Kalusd Ğazaryan hayırseverliği ile de ünlüydü. Sayesinde Ermeni toplumuna ait bir çok mülk restore ediliyor ve yenileri inşa ediliyordu. Antep’teki “zengin Ermeniler” hakkında yayımlanan makalede, S. Petersburg’ta yayınlanan “Araks” aylık dergisi Kalusd Ğazaryan’ın çalışmalarına da değinip, eğitim hayatında yaptıklarını anlatıyor [31]. Kalusd Ğazaryan’ın eşi Lusia Nazaretyan-Ğazaryan da hayırsever kimliğinden uzak değildi: Lusia Hanım, Hayganuşyan Kız Okulu’Nun yeni binasını kendi parası ile inşa etmiş ve Ermeni toplumuna hediye etmiştir [32].

Antep’in ileri gelen tüccarlarından biri de Bedros Aşçıyan’dı. Tanınmış hayırsever Diyakos Hovsep Aşçıyan’ın torunuydu. Bedros Aşçıyan başlarda manifaktura ile uğraşırken, fıstık ticareti ile meşgul olmaya başlar. Yaptığı aşılama sayesinde fıstığın ürün verme kalitesini yükseltir ve fıstık tarlalarını genişletir. Halep ve İstanbul’daki fıstık pazarını ele geçirdikten sonra, Aşçıyan fıstık ihraçatını da genişletir ve ürünü Amerika’ya kadar ulaştırır. Aşçıyan’ın varlığı 100.000 Osmanlı Altınıydı. Saray gibi evi, köyleri, çiftlikleri, koyun sürüleri ve tabii ki geniş fıstık ağacı ormanları vardı. Çağdaşlarının tanımı ile, fıstık kralıydı.

Aşçıyan, yaptığı hayırseverliklerle de ünlenmişti. Özellikle, destek komisyonu Aşçıyan’ın girişim ve önderliğinde, 1909’taki Adana kırımından kurtulanlara 2500 Osmanlı Altını ve 7500 Altın değerinde yardım malzemesi tahsis etmiştir. Aşçıyan İskenderiye’de, kiralık bir dairede, fakirlik içinde vefat etmiştir [33].

Garuc Karamanugyan (Civan Garuc) Antep’teki ileri gelen tüccarlarından ve mülk sahiplerinde biriydi. Kayıt defterlerine göre, Karamanugyan’ın varlığı 45.000 Osmanlı Altınıydı. Bunun 15.000 kadarı yüksek gelir getiren bir taşınmaza yatırılmıştı. Şehirde sahip olduğu dükkanlar, araziler, bahçeler ve çevre köyler bulunan fıstık bahçeleri Karamanugyan’ın taşınmaz mülklerini oluşturmaktaydı. 15.000 Altın da dantel işlemeciliği alanına yatırılmıştı. “Antep Nakışı” adlı verilen dantel işlemeciliği çalışmalarında 4-5000 kadın çalışmaktaydı. Dantel ve diğer elişi çalışmalar ABD’ye ihraç ediliyordu. Üretimin tüketimini sağlamak amacıyla, Garuc’un oğlu Movses Karamanugyan önceden ABD’ye gönderilmişti. Diğer 15.000 altın ise Suburcu caddesinde bulunan geniş manifaktura mağazasına yatırılmıştı. Burada üç katip, 8-18 tezgahtar, genel bir muhasebeci ve dengeleyici veznedar-katip çalışmaktaydı [34] (haznedar).

Manuşag Karamanugyan, fıstık ticareti ile meşgul olan Hovhannes Çebeciyan ile evli idi [35]. Geniş yaban fıstığı ormanları satın alıp, aşılıyor ve evcil fıstık ağacı elde ediyordu. Hovhannes zaman içinde işinde başarılar elde edip, geniş mülkler satın alır ve fıstık ihracı ile meşgul olur.

Hrant Sülahyan 1890’lı yıllardan itibaren ailenin ticari işlerine el atmaya başlar, fakat bu alanla sınırlı kalmayıp, toplumsal ve siyasi faaliyetlerde ciddi başarılar elde eder. 1896-1910 yılları arasında Antep Ruhani Önderliği bünyesinde faal olarak görevler üsteniyor. Vartanyan Okulu toplantılarına, Pazar Okulu’na yaptığı katkı büyüktü. Sülahyan’ın eşi ünlü Nazaretyan ailesinden Garabed’in kızıydı [36].

Antep’in varlıklı ailelerinden kurulmuş şirket, Hrant Sülahyan’ı üretim makinelerini tanıması amacıyla Avrupa’ya gönderir. Altı ay Paris ve Londra’da kaldıktan sonra değirmen ve farklı makinelerle geri döner [37].

Boyacı evladı olan Adur Ağa Nizibliyan zamanının Antep’teki en eğitimli ve en zengin tüccarlarından biri idi. Nizibliyan tüm imkanlarını Ermeni toplumunun refahına tahsis etmiştir. Nizibliyan Rupinyan Derneği’ni kurmuştu. Dernekde sınıf, kitaplık ve okuma salonu, akşam dersleri ve tiyatro bulunmaktaydı. Erkek ve kadınların eğitimine de Adur Ağa’nın katkısı çok büyüktü [38]. 1893 yılında, Protestan Kilisesi Pastörü Prof. Aleksan Bezciyan’a iki proje gerçekleştirmesi için 750 Osmanlı Altını (3.300 dolar) vasiyet edip vefat eder. Birinci olarak Hayig mahallesinde bulunan Protestan kilisesinin sahne, eğitim ve fakirler kolu çalışmalarına 1.100 dolar verir, kalan 2.200 dolar ise Gençlik Hıristiyan Derneği arazisinin genişletilmesinde kullanılacaktı. Derneğin hayırseverin tahsis ettiği imkanlarla inşa edilen binasına kendi adı verilir ve “Nizibliyan Müzesi” olur. Vasiyetin gerçekleşmesi bazı zorluklarla karşılaşır. Bütçenin bir kısmı ABD’ye nakledilir ve Adoor Agha Trust Fund fonu kurulur [39].

Nizibliyan herhangi bir sermayesi olmadan, mükemmel derecede bildiği Türkçe sayesinde ticarete atılmıştır. Çalışmaya Hagop Ağa Misiryan’la başlar. Belli bir para kazandıktan sonra Hagop Ağa Kürkçüyan’ın ortağı olur. Bu ortaklık 20 sene sürer (1861-1880). Nizibliyan en kârlı anlaşmasını 1862 yılında imzalar. Bu sayede 1862-1865 yılları arasında ABD’den büyük ölçüde kumaş ve iplik ithal eder.

XIX yy. ikinci yarısında Adur Nizibliyan Antep için tamamen yeni bir plan ve sanatsal çözümlerle 8.000 Altın değerinde bir ev inşa eder. Çağdaşlarının takdirine göre, bu ev bir saraya benzemekteydi [40].

Antep bol meyveli bahçeleri olan ve kaliteli içme suyuna sahip bir şehirdi. Bunlar şarap ve rakı üretimini destekleyen unsurlardı. Bu iş genel olarak Ermenilerin elindeydi ve yaygın, kâr getiren bir meslek haline gelmişti. Antep rakısı tüm Osmanlı coğrafyasına ihraç edilip, satılıyordu. Antep rakısı imalatçılarından belki de en ünlüsü ve en başarılısı Nerses Baronyan’dı. Şehirde bulunan ve günlük 800-1000 galon saf rakı imal edilen en büyük iki damıtımevi kendisine aitti. Kışın üretim 200-300 galona geriliyordu. Nerses Baronyan şahsi üretiminin ihracı ile de meşguldü. Kendisine hizmet eden ve rakıyı tüm gün farklı şehirlere taşıyan bir katır kervanı vardı. Kayseri rakı piyasası tamamen Baronyan’a aitti. Nerses Baronyan Ermeni toplumuna dair konu ve çalışmalara da katılım göstermekteydi. Farklı yıllarda Nersesyan ve Atenagan okulları yönetim kurulu üyesi olmuştu [41].

Khaçaduryan ailesi, yani Harutyun (Hacı), Khaçadur (Cırci), Krikor, Nerses (Nerso) biraderler Antep’te arabacı veya katırcı olarak nam salmışlardı. İşe hepi topu bir katırla başlamış ve o zamanın kriterlerine göre insan ve yük nakliyatı yapan bir firmaya dönüşmüşlerdi. Girişime başlayan kardeşlerden en büyüğü olan Harutyun’du ve kısa zamanda bir tek katırı, on yapmıştı. “Khaçaduryan Biraderler” firmasının rotası geniş arazileri kapsamaktaydı ve çok dallıydı. Harutyun Khaçaduryan Antakya hattına, Khaçadur Adana-Mersin, Krikor ve Hagop İskenderun hatlarına hizmet veriyordu. Nerses Khaçaduryan’ın rotası nakledilecek mal veya ürün sahibinin belirteceği yere göre değişiyor ve Halep, İskenderun, Antakya bölgesi, Beyrut ve diğer şehirleri kapsıyordu. Kardeşler Kayseri, Siirt, Diyarbekir, Samsun vd. hatlara da hizmet götürüyorlardı.

Bu çalışmalar dışında, Harutyun Khaçaduryan sabun ticareti ile de meşguldü. Antakya’da sabun imal ettiriyor ve toptan olarak Antepli tüccarlara satıyordu. 1910-1912 yıllarında Tepebaşı mahallesinde saray olarak adlandırılan bir malikane inşa ettirmişti [42].

1909 yılında Antep’te “Avedis Khanzedyan ve Ortakları” adında bir şirket kurulur. 1911 yılında bu şirketin bir şubesi olarak Subuncu mahallesinde ticari matbaası kurulur [43].

Tarihçi ve gazeteci Margos Ağapekyan (Van Valisi Yardımcısı olmuştur) 1880’li yıllarda Türün Rejisi’nin Antep müdürü olarak çalışıyordu [44].

Başpapaz Karekin Boğaryan takdis edilmeden önce ticaretle meşguldü. 1883-1893 yıllarında Manisa dokumacılığı yapıyordu. Başlarda çırakken, takip eden yıllarda usta ve tüccar olmuştur. İki sene Garuc Mercenyan’ın ortağı idi, fakat Mercenyan mağazasının genişlemesinden sonra maaşlı eleman olarak şirketin sadece muhasebe ve ofis işleri ile ilgilenmek zorunda kalır. 1895-1903 yıllarında Leylegyan Biraderler mağazasında katip-muhasebeci olarak da çalışmıştır [45].

Antep ağalarından Nerses Leylegyan’ın oğlu Krikor Leylegyan da şehrin ileri gelen tüccarlarından biri idi. Ermeni toplumunun bir çok kurulunda yıllar boyunca başkanlık görevleri yürütmüştür. “Atenagan” derneği kurucularındandı [46]. Leylegyanlara ait mağaza Millet Han’daydı.

Hagopcan Yağubyan Antep’in ünlü tüccarlarındandı. Kahve, şeker ve deri ticareti ile meşguldü. Yakubyan’ın yazıhanesi Millet Han’daydı [47].

Krikor Kütügyan aslen Talaslıydı. Antep’e taşınıp, bir firma kurar [48]. Firmanın yazıhanesi Millet Han’daydı. 1905-1910 yıllarında Kütügyan Antep Cismani Meclis üyesi idi. Atenagan ve Hayganuşyan okulları yönetimlerinin faaliyetlerine etkin katılım göstermekteydi [49].

Panosyan, Giragosyan, Sanosyan aileleri katırcılık alanında ünlenmişlerdi. Bu ailelerden bazıları 40-50 katıra sahipti [50].

Armenag Momcıyan ise fıstık üretimi de meşguldü. Baş Pınar-Sami bölgesinde Anteplilerin Merengiş olarak bildikleri, yaban fıstık ağaçları ile kaplı geniş bir araziyi satın almışır.1918’de Momcıyan ürettiği ilk mahsülü alır, 1919 yılında ise olağanüstü bereketli bir ürün [51] toplar [52].

İlyas Boşgezenyan (Noryan) Birinci Dünya Savaşı öncesinde Antep’in başarılı tüccarlarından biri idi. Savaşın sona ermesinden sonra akrabası olan Bergudyan biraderler tarafından kurulan Noryan şirketi ile işbirliği yapmıştır. Fıstık ticareti önemli başarılar elde edip, bu firmanın bir numaralı meşguliyeti halini alır. Fıstık tedarikçisi İlyas’dı, tüketen ise Noryan şirketi. İlerde firma genişler ve büyük Zenobia firmasına dönüşür [53].

Ateş yardımı ile büyük miktarda buğday öğüten ateş değirmeni [54] 1900’lü yıllarda Antep’e ulaşır. 5 adet ateş değirmeni vardı ve bunlardan dört tanesi Ermenilere, kalan diğeri ise bir Türk2 aitti. Ateş değirmenlerinden ikisi Arapgirli Simon ve Asdvadzadur ağalara, üçüncüsü Gürünlü Topbaşyan ailesine, dördüncüsü ise Kürkçüyanlara aitti [55].

Burada hanlar, tüccarların doğum yerleri ve faaliyet gösterdikleri iş kolları belirtilmiştir.

• Hagopcan Yağubyan | Antep | Kahve ve şeker
• Sahag Bıjyan | Palu | Manusa tüccarı
• Movses Papazyan | Antep | Manusa tüccarı
• Kevork Horomyan | Gürün | Manusa tüccarı
• Nerses Sülahyan ve Biraderleri | Antep | İplik, deri vs.
• Matdeos Yergaynyan ve Serop Keşişyan | Kayseri | Manusa tüccarı
• Hovhannes Bıjyan | Palu | Manusa tüccarı
• Basmacıyan Biraderler | Antep | Manusa tüccarı
• Mıgırdiç Keşgegyan | Arapgir | Manusa tüccarı
• Cebeciyan Biraderler | Antep | İplik ve deri
• Mığsi Kevork Leylegyan | Antep | Manusa tüccarı
• Pilibbos Ağcıyan | Aşodi | Manusa ve iplik
• Hacı Movses Leylegyan | Antep | Manusa ve iplik
• Hovhannes Khaşkhaşyan | Gürün | Perakendeci
• Misak Nurhanyan | Çüngüş | Perakendeci
• Garabed Barsumyan | Antep | Sarraf
• Yeğişe Parseğyan | Pağeş (Bitlis) | Manusa
• Garuc Mercanyan | Antep | Manusa
• Markar Cigerciyan | Arapgir | Manusa
• Garabed Kalusdyan | Arapgir | Manusa vs.
• Armenag Aycıyan | Arapgir | Manusa ve iplik
• Garabed Arusyan | Dikranagerd (Diyarbekir) | Manusa ve iplik
• Garabed Bazigyan | Dikranagerd (Diyarbekir) | Manusa

• Kevork Topbaşyan | Gürün | Halı tüccarı
• Sarkis Sahagyan ve Hovsep Sahagyan | Antep | Sarraflar
• Bedros Aşçıyan | Antep | Sarraf ve arazi sahibi (mülk sahibi)
• Stepan Keşişyan | Aşodi | İplik vs.
• Levon Sahagyan | Antep | İplik vs.
• Hovhannes Piranyan | Gürün | Manusa
• Garabed Çakıcıyan | Kayseri | İplik vs.
• Krikor Yesayan ve Püzant Sukiasyan | Antep | Baskılı pamuk ve iplik
• Hagop Arslanyan ve mahdumu | Tokat | Bakır tüccarı
• Krikor Kabakcıyan ve mahdumu | Antep | Manusa
• Rupen (Saatçı) | Antep | Saatçi

• Manuel Topbaşyan | Gürün | Sabun tüccarı
• Garabed Babigyan | Aşodi | Manusa
• Toros Sahagyan | Aşodi | Sarraf
• Melkon Kabakyan ve Biraderleri | Antep | Manusa
• Harutyun Levonyan ve Biraderleri | Antep | Manusa
• Dzerun Dzernigyan | Malatya | Hokka Malı (Mürekkepçi)
• Hovhannes Saatçıyan | Antep | Manusa
• Hovhannes Levonyan | Antep | Sarraf ve Fıstık Satıcısı

Sahagyan-Ğazaryan Han

• Kalusd Ğazaryan ve Mahdumları; Toros, Garabed, Hagop, Nazar | Aşodi | Manusa vs.
• Nazaret Manuşagyan | Antep | Gümrük malları
• Kevork Tataryan | Kayseri | Manusa
• Sarkis B. Nazaryan | Antep | Manusa

İki Kapılı Han

• Dikran Rupen Yegavyan | Arapgir | Manusa vs.
• Sarkis G. Nazaryan | Antep | Manusa vs. 
• Garabed Ğazaryan | Antep | Manusa vs.
• Kevork Demirciyan | Antep | Demir
• Movses Ammiyan | Antep | Pamuk
• Garabed Hindoyan | Antep | Yağ vs.

Yüksükçü Han

• Movses Arslanyan | Antep | Pirinç

Emir Ali Han

• Y. Karamanugyan ve Biraderleri | Antep | Manusa

Basmadjian Khan

• Hacı Harutyun Basmacıyan | Antep | Tüccar

• [1] Püragın haftalık gazete, İstanbul, 1907, no: 17-18, 24 Şubat, s. 101.
• [2] Han – Ermeniceye ev olarak da tercüme edilen bu kelime, büyük alışveriş merkezlerini nitelemek için kullanılırdı. Buralarda yazıhaneler, dükkanlar ve farklı ticaret alanları bulunurdu.
• [3] Levon Çormisyan, Batı Ermenilerinin Yüzyıllık Tarihi, I. cilt (1850-1878), Beyrut, “Sevan” matbaası, 1972, s. 170-171.
• [4] Naum Daşo, “Antep’te sanayinin gelişimi”, Püragın, 1908, no: 27, 28 Temmuz, s. 859-861.
• [5] Vart, “Antep Şehri”, Araks, S. Petersburg, II. Kitap, 1888, Mayıs, s. 58.
• [6] Püragın, 1906, no: 26, 22 Temmuz, s. 622.
• [7] N. Bağdoyan, Antep Dağlık Bölgesi Hakkında, Halep, 18.6.[19]19, el yazması, s. 8-9 (bknz. Paris Nubar Kitaplığı, Andonyan Koleksiyonu, Dosya No: 4, Antep, 0023-0024).
• [8] Rahip Sukias Eprigyan, Resimli Doğa Sözlüğü, I. cilt, Venedik-S. Lazar, 1903, s. 145. Kilikya: Çağdaş Kilikya Coğrafyası Denemesi, S. Petersburg, I. Libermann Matbaası, 1894, s. 356.
• [9] Naum Daşo, “Antep’te sanayinin gelişimi”, Püragın, 1908, no: 27, 28 Temmuz, s. 860.
• [10] Püragın, 1907, No: 50, 8 Aralık.
• [11] K. B. [Krikor Boğaryan], “Nigoğos Ağa Nazaretyan (1843-1899)”, Antep Ermenileri Tarihi, II. Cilt, hazırlayan ve editör Kevork A. Sarafyan, Los Angeles, 1953 (AET II.), s. 751.
• [12] K. Boğaryan, “Nigoğos Ağa Nazaretyan (1843-1899)”, Hay Antep, Beyrut, 1964, No: 4 (16), s. 9-10.
• [13] a.e., s. 10:
• [14] Nizamname’nin değişen hükümleri ve Teftiş Komisyonu tarafından Milli Meclis’e sunulan Rapor, İstanbul, H. Kavafyan ve H. Baronyan Matbaası, 1874, s. 37-38.
• [15] Nizamnamei Millet-i Ermeniyan, 1860, İstanbul, s. 9, 21.
• [16] K. B. [Krikor Boğaryan], “Nigoğos Ağa Nazaretyan (1843-1899)”, AET II., s. 753.
• [17] a.e., s. 752-753. K. Boğaryan, “Nigoğos Ağa Nazaretyan (1843-1899)”, Hay Antep, 1964, No: 4 (16), s. 10.
• [18] K. Boğaryan, “Nigoğos Ağa Nazaretyan (1843-1899)”, Hay Antep, 1964, No: 4 (16), s. 11.
• [19] Episkopos Papken Güleseryan, “Antep S. Asdvadzadzin Kilisesi”, Antep Ermenileri Tarihi, II. cilt, Hazırlayan ve editör Kevork A. Sarafyan, Los Angeles, 1953, s. 421-425.
• [20] a.e., s. 653-654.
• [21] Başpapaz Mesrob Köşgeryan, “Bedros Ağa Aşçıyan”, AET II., s. 755.
• [22] K. Boğaryan, “Nigoğos Ağa Nazaretyan (1843-1899)”, Hay Antep, 1964, No: 4 (16), s. 9-11.
• [23] K. Boğaryan, “Kilikya Yatılı Okulu, Antep (1873-1877)”, Nor Ayntap, Beyrut, 1973, No: 3 (55), s. 18.
• [24] K. Boğaryan, “Nigoğos Ağa Nazaretyan (1843-1899)”, Hay Antep, 1964, No: 4 (16), s. 11.
• [25] Nazar Ağa Nazaretyan’ın diğer oğlu Artin Nazaretyan 1895 Hamidiye Kırımı’ndan sonra Halep, daha sonra Kıbrıs’a yerleşir, daha sonra da İskenderiye’ye geçer. Kuru yemiş ticareti ile meşgul olur ve “Hasan Keyf” adını verdiği bir tütün fabrikası kurar. Fabrikanın gelişmesinde evladları Nazar ve Nışan’ın katkısı çoktur. Artin Nazaretyan Cismani Meclis üyesi idi. Bknz. “Garabed Bey Nazaretyan”, AET, II., s. 756.
• [26] a.y.
• [27] K. Boğaryan, “Nazaret Manuşagyan (1874-1933)”, Ayntabagank, II. Anıt Mezar, “Atlas” matbaası, Beyrut, 1974, s. 537-539: K. B. [Krikor Boğaryan], “Nazaret Manuşagyan (1874-1933)”, AET II., s. 767-768.
• [28] K. Boğaryan, “Kalusd Ağa Ğazaryan (1845-1923)”, Ayntabagank, II., s. 167.
• [29] a.e., s. 170:
• [30] a.e., s. 167-170.
• [31] Araks, S. Petersburg, 1887, I. Kitap, Kasım, s. 21.
• [32] “Kalusd Ağa Ğazaryan”, AET II., s. 757.
• [33] Başpapaz Mesrob Köşgeryan, “Bedros Ağa Aşçıyan”, AET II., s. 755-756.
• [34] Hagop Kabbenciyan, “Garuc Karamanugyan (1846-1916)”, AET II., s. 769-770.
• [35] R[obert] Cebeciyan, Öz yaşam öyküsü, Anılar ve Faaliyet, Halep, 1999, s. 19.
• [36] Giligetsi [Vahan Movses Kürkçüyan], “Hrant K. Sülahyan”, AET II., s. 758-759.
• [37] Y. B. [Yervant Babayan], “Hrant K. Sülahyan”, Nor Ayntap, 1972, no: 2-3 (50-51), s. 10-11.
• [38] K. Boğaryan, “Adur Ağa Nizibliyan (1826-1893)”, Hay Antep, 1967, No. 2 (26), s. 18.
• [39] M. G. [Manase Garabedi] Papazyan, “Adur Nizibliyan ve Nizibliyan Müzesi”, Hayasdani Goçnag, New York, 1931, No: 47, 21 Kasım, s. 1486.
• [40] Lutfi Halepliyan, “Adur Ağa Nizibliyan’ın Öz yaşam öyküsü”, Hay Antep, 1967, No: 3 (27), s. 28-29.
• [41] Dr. Moris Kaçyan, “Nerses Baronyan”, AET II., s. 771.
• [42] K. Boğaryan, Ayntabagank, II., s. 436, 480-482.
• [43] K. Boğaryan, “Antep Matbaa ve Gazete Tarihi İçin Notlar: Papaz Karekin Boğaryan’ın Mektubu”, Hay Antep, 1966, No: 3 (23), s. 42-43.
• [44] V. M. [Vahan Movses] Kürkçüyan, “Vartanyan Okulu içi ve çevresi”, Hayastani Goçnag, New York, 1928, No:46, 17 Kasım, s. 1456.
• [45] K. Boğaryan, “Öz yaşam öyküsü”, Ayntabagank, II., s. 11.
• [46] K. Boğaryan, “Kilikya Yatılı Okulu, Ayntap (1873-1973)”, Nor Ayntap, 1973, No: 4 (56), s. 33.
• [47] K. Boğaryan, “Dikran Yakubyan (1891-1969)”, Ayntabagank, II., s. 698.
• [48] Nor Ayntab, 1973, No: 1-2 (53-54), s. 114.
• [49] K. Boğaryan, “Hrant K: Armen (Hrant Kütükyan) (1895-1973)”, Ayntabagank, II., s. 347.
• [50] Kevork H. Barsumyan, “Antep Meslekleri”, AET II., s. 290.
• [51] 1920 yılında Antep savunmasının ilk iki ayında depolanmış, satın alınmış veya el konulan fıstık kuşatma altında olan Ermenilerin başlıca besini idi. Ekmek hazırlamak için kullanılmış, hatta sıkmış ve yağ olarak kullanılmıştır. Kurumuş dış kabuğu da tütün olarak kullanmışlardır (K. Boğaryan, “Armenag Momcıyan (1878-1955)”, Ayntabagank,II., s. 78).
• [52] K. Boğaryan, “Armenag Momcıyan (1878-1955)”, Hay Antep, 1965, No: 2 (18), s. 47.
• [53] K. Boğaryan, “İlias Boşgezenyan (Noryan) (1880-1942)”, Ayntabagank, II., s. 268.
• [54] Mışag, Tıflis, 1882, No: 31, 24 Şubat (8 Mart), s. 1.
• [55] Kevork H. Barsumyan, “Antep Meslekleri”, AET II., s. 290.
• [56] Liste Levon Garbis Nazaryan (Beyrut), bknz. AET II., s. 311-312.