"Aranıyor": Arapgirliler Soykırım sonrası hayatta kalan akrabalarını arıyor. Benzer ilanlar Ermeni gazetelerinde yayınlanmıştır.

Demografi - Arapgirli Hayatta Kalanlar Listesi

Yazar: Todd Shaphren (Paregyan) , 11/05/2020 (son değişiklik: 11/05/2020), Çeviren: Arlet İncidüzen

Ekim 1918 sonunda imzalanan Mondros Mütarekesi’yle Osmanlı Türkiyesi  I. Dünya Savaşı sona ermiştir. Savaş hükümeti düşmüş ve Ermeni Soykırımı’nın asıl failler imparatorluğu terk etmiştir. Yeni kurulan Türk hükümeti İtilaf Devletleri’nin baskısıyla hayatta kalan Ermenilerin kendi köy ve kasabalarına dönmelerine izin vermiştir.

İtilaf Devletleri İstanbul, Kilikya, Lübnan ve Suriye civarını control altına almış olasalar da Türkiye’nin iç işlerinde doğrudan bir etkileri bulunmuyordu. Hayatta kalan Ermeniler memleketlerine geri koştular ancak köylerini ve şehirlerini harap halde buldular. Arapgirli bir genç olan Mikayel Mikayelyan, soykırım anılarında hükümetin geri dönmek isteyen Ermenileri 1918-1919 kışında nasıl topladığını –Mikayelyan’ın anılarına göre Urfa’da- anlatmaktadır. Mikayelyan 50 grup içinde yola çıkan ilk gruptadır ve 3 Türk polis eşliğinde Urfa-Adıyaman-Malatya-Harput/Mezre güzergahından dönüş yapmıştır. [1] 

Bu sırada daha sonra Yakın Doğu Yardım Heyeti olarak anılan Yakın Doğu Amerikan Yardım Heyeti Ermenilere ve diğerlerine yardım etmek için büyük bir mücadele vermiştir. İLk gemileri Ocak 1919’da Amerika’dan hareket etmiş ve Şubat ortalarında 250 kadar üyesi yola çıkmıştır. [2] Yardım bölgesi, Harput şubesi merkez olmak üzere Malatya ve Arapgir arasında dağılmıştır. Arapgir, Yakın Doğu Yardımı bölgeleri içinde “en uzak iç bölge” olarak tanımlanmıştır. [3] Harput bölgesi sorumlusu Henry Riggs ve Gardiner Means Temmuz 1919 tarihinde Arapgir’I ziyaret etmiş ancak YMCA [Genç Hristiyan Erkekler Birliği] üyesi Elsie Tanner’ın yetimhanesinin idaresine gelmesi, Herbert Knapp’in Arapgir bölgesi başına geçmesi ve Bessie Murdock’un hastanenin sorumluluğunu üstlenmesiyle Eylül ve Kasımda bölgeye dikkate değer yardımlar ulaşmaya başlamıştır.

Riggs’in elinde Harput şubesi tarafından hazırlanmış hayatta kalanlara ait, yaklaşık 13000 kişiye dair listeler bulunmaktaydı. Eylül 1919’da bu listelerin Ermeni gazetelerinde yayınlanması ve “bu sayede bağışların başlamasıyla omuzlarından [YDYH] büyük bir finansal yükün kalkması” umuduyla Amerika’ya gönderildiği rapor edilmiştir. [4] Bu girişim işe yaramış ve Harput bölgesi için toplanan bağışların ciddi bir miktarı Amerika’daki Ermeniler tarafından gönderilmiştir. [5] Yakın Doğu Yardımı bağışların doğru kişilere ulaştığından emin olmak için kişisel bağışların idaresi için özel bir birim oluşturmuştur. Bazı durumlarda ücra yerlerdeki köylerden hayatta kalanlara ulaşmak aylar sürmüştür. 1919 sonunda bu birim üzerinden 92.000 $ tutarında bir meblağ Harput şubesine ulaşmıştır. [6] 

Beklenildiği gibi Türkiye dışında yaşayan aile üyeleri ısrarlı bir şekilde hayatta kalmış olma ihtimali olan yakınlarını bulmak istiyorlardı. Birleşik Devletler’de bulunan bir Arapgirliler Derneği 1917 yılında düzenlediği kongrede soykırımdan hayatta kalanlara yardım etmek amacıyla yeni bir oluşuma gitme kararı aldı. Bu yeni oluşum Arapgir’I Kalkındırma Derneği adını aldı ve hayatta kalan fakirlere ve yetimlere yardım etmek için para topladı.

Ek olarak, Kalkındırma Derneği dünya çapında Ermeni gazeteleri ve kiliselerinde hayatta kalanların Boston’daki merkezlerine yazmalarını isteyen bir çağrı yayınladı. Hayatta kalanlar akrabalarının adreslerini öğrenmek istiyorlardı ve merkez bir bilgi takası ofisi gibi hizmet erdi. [7] 

Soykırımda hayatta kalan yaklaşık 2500 kişilik Arapgirli listesi. Liste İngilizce transkripsiyonla hazırlanmıştır. Excel dosyasını indirmek için resme tıklayın.

Dahası Arapgir’i Kalkındırma Derneği, Arapgir’de ve civarında hayatta kalanların tamamının isim listesini yayınlama kararı aldı. Bunu yapmak için mevcut listeleri satın aldılar ve Arapgir'deki sokaklarda, yakındaki birkaç köyde, yetimhanede ve Halep'tekileri bir araya getirdiler. Toplamda 2.500'den fazla isim yayınlandı.

Bu isimlerin birçoğunu Yakın Doğu Yardımı’nın Harput şubesi 1919 yazı sonlarında topladı. Bahsi geçen genç Mikayelyan Mezire’de kalmış ve Riggs tarafından tercüman/sekreter olarak işe alınmıştı. [8] O ve onun gibilerin hayatta kalanların isimlerini kaydetmek için şubenin ilgilendiği bölge boyunca seyahat etmiş olması muhtemeldir. Kendisi d Arapdirli olduğundan buraya Mikayelyan’ın gitmiş olması akla yatkındır.
Bu çalışmanın neticesinde oluşturulan kitap 3 Nisan 1920 tarihinde yayınlanmıştur yani 2020 bu kitabın Boston’da yayınlanmasının 100. Yıldönümü olmaktadır. O dönemde kitabın bedeli 15 cent olmuştur. Amerika’da hiç original nüshasına rastlanmamakla birlikte 2000’lerde Erivan’da tekrar basımı yapılmıştır ancak kısıtlı sayıda basıldığından Ermenistan kütüphanelerde bulunabilir.

Ermeni basınında özellikle yetimler hakkında yayınlanmış çok sayıda liste mevcuttur ama bunlar bu kitaptaki gibi hayatta kalanları belirli bir bölgeye göre belgeler nitelikte değildirler. Sadece hayatta kalanların değil, aynı zamanda Arapgir ve çevresindeki evlerine bu kadar kısa süre dönenlerin de kaydı vardır.

Not: Erivanl araştırmacı Khazhak Drampyan yıllar önce kitabı benim için buldu.Hayatta kalanları isimlerinin transkripsiyonu Hasmig Kurdyan, Armenian Genealogy [Ermeni soybilimi] isimli facebook sayfasından Mike Beck ve Khazhak Drampyan’ın yardımlarıyla gerçekleşmiştir.

Hayatta kalanların isim listesinin Ermenice orijinalinin tıpkıbasımı. Listenin tamamını PDF olarak okumak için üstteki resme tıklayın.

Araksi Simonyan Arapgir doğumludur. Soykırımdan sonra İstanbul'daki yetimhanelerde bulunmuş ve burada elişi, iğne işi öğrenmiştir. Sonra İstanbul'da Bitlisli Sımpad Khançeryan'la evlenmiştir. Daha sonra ailece Fransa'ya göç etmişlerdir. Her iki resimde de Araksi solda ayakta durmaktadır. Diğerlerinin kimlikleri bilinmiyor. (Kaynak: Alis Jamgoçyan arşivi, Paris)

1) Kapriyelyan ailesi, Şepig köyünden (günümüzde Yaylacık), 1903-1904 civarı. (Kaynak: Margaret Paregian Shaphren arşivi, Bellevue, WA, ABD)
2) Paregyan ailesi, Şepig köyü (günümüzde Yaylacık). (Kaynak: Margaret Paregian Shaphren arşivi, Bellevue, WA, ABD) 

Halep, 1945. Halep'teki Arapgirliler Derneği üyelerinde ait iki grup fotoğrafı. (Kaynak: "Nor Arapgir", 20. Yıl, Sayı 26, 1945)

Yakın Doğu Yardım Komitesi (Near East Relief) kişisel bağış transferleri biriminin Harput bölgesinin Arapgir bölgesi gibi diğer bölgelerden farklılaştığını gösteren mektubu. (Kaynak: Harvard Üniversitesi, Houghton Kütüphanesi,  American Board of Commissioners for Foreign Missions - ABCFM arşivi).

  • [1] Mikaelian, Dr. Mikael, Fifty Years Ago [Elli Yıl Önce], (Çeviren ve Sharpren ailesi üzerine yoğunlaştıran Arra S. Avakian), s. 125-132.
  • [2] “Relief for the Near East:  Two Ships, with Workers and Supplies, Left This Port Yesterday,” New York Times, 17Ocak  1919, s. 7.
  • [3] “Harpoot News,” Near East Relief, daha önce The Acorne adıyla yayınlanan örgüt yayını, SALT Research arşivi, 30 Nisan 1922.
  • [4] “Kişisel Bağışlar,” The Acorne, örgüt içi yayın, SALT Research arşivi, 13 Eylül 1919.
  • [5] “İhbarname No. 24, New York’tan toplam 28,082.81 $ ederinde 520 bağış ulaşmış, bunların toplam  10,472,74 $ eden 262’si Harput şubesi için gönderilmiştir”, “Kişisel Bağışlar,” The Acorne, örgüt içi yayın, SALT Research arşivi, 8 Kasım, 1919.
  • [6] “Kişisel Bağış Departmanı,” The Acorne, örgüt içi yayın, SALT Research arşivi, 1 Mayıs 1920. Bu biriin kayıtları aile geçmişini arayanlar için oldukça önemli bir kaynak olmakla birlikte Amerikan arşivlerinde yazışma ve hesap dökümü kayıtlarında büyük eksiklikler mevcuttur. Az sayıda kayıt İstanbul’daki “American Board of Commissioners for Foreign Missions” arşivlerinde bulunabilir. 1918’den başlayarak yaklaşık 10 yıl boyunca bu birim üzerinden 4,1 milyon dolarlık bir tutar aktarılmıştır.  (James L. Barton, Story of Near East Relief (1915-1930):  An Interpretation, s. 407).
  • [7] Antranik Poladyan, Arapgir Ermenileri Tarihi, Bölüm XIV, s. 592-3 (George Jerjian tarafından elimize ulaştırılan İngilizce tercümeden).
  • [8] Mikayelyan, s. 133-137.  Mikayelyan, Riggs’in I. Dünya Savaşı sırasında müdürlüğünü yaptığı Fırat Koleji’nde okumuştu.