Խարզանի գաւառակ - Վանքեր, եկեղեցիներ եւ ուխտավայրեր

Հեղինակ՝ Տիգրան Մարտիրոսեան, 06/02/2024 (վերջին փոփոխութիւն՝ 06/02/2024), թարգմանութիւն՝ Վարդան Թաշճեան

19-րդ դարու վերջին եւ 20-րդ դարու սկիզբին Բաղէշի նահանգի (Պիթլիսի վիլայէթի) Սղերդի գաւառի (Սիիրթի սանճաքի) տարածքը, որուն մաս կը կազմէր Խարզանը որպէս քազա (գաւառակ), անցաւ Պոլսոյ Հայոց պատրիարքարանի Սղերդի առաջնորդարանի իրաւասութեան տակ [1]: 1915 թուականի ցեղասպանութեան նախորդող տարիներուն Սղերդի առաջնորդներն էին Փառէն վարդապետ Մելքոնեանը՝ 1904 թուականին [2] եւ Կորիւն վարդապետ Սրապեանը՝ 1908 թուականին [3]: Սղերդը մինչեւ 1805 թուականը եղած է եպիսկոպոսութիւն՝ Մշոյ Յովհաննէս Մկրտիչ (Սուրբ Կարապետ) վանքի ենթակայութեան տակ: Սակայն աւելի ուշ որոշուեցաւ առաջնորդներն ու հոգեւորականները տեղափոխել նոր նստավայր՝ Սղերդի գաւառի համանուն վարչական կեդրոնը՝ Սղերդ գիւղաքաղաքը: 19-րդ դարու երկրորդ քառորդէն մինչեւ 1865 թուականը, Սղերդի առաջնորդարանին իրաւասութիւնը կը տարածուէր Սղերդի (սանճաքի համանուն կեդրոնական քազայի), Շիրվանի եւ Խարզանի վրայ եւ կը ներառնէր Սղերդի սանճաքի սահմաններէն դուրս գտնուող քանի մը գաւառակներ [4]:

Պոլսոյ մէջ հրատարակուած 1904-ի Ընդարձակ օրացոյց Ս. Փրկչեան հիւանդանոցի հայոց պարբերականը Սղերդի սանճաքի հայկական եկեղեցիներուն ընդհանուր թիւը կը նշէր 32 [5]: Ըստ Պոլսոյ հայոց պատրիարքներէն Մաղաքիա արք. Օրմանեանի, 1900-ականներու սկիզբին Սղերդի առաջնորդարանի իրաւասութեան տակ կար 33 եկեղեցի, որոնք կը տարածուէին Սղերդի (կեդրոնական համանուն քազայի), Խարզանի, Շիրվանի եւ Սղերդի սանճաքի այլ գաւառակներու մէջ: Սղերդի սանճաքին մէջ Հայ առաքելական եկեղեցւոյ հետեւորդներուն թիւը Օրմանեան նշած է 25․000 հոգի, մինչդեռ սանճաքի կաթողիկէ հայոց թիւը նշուած է 500 հոգի [6]: Պոլսոյ մէջ լոյս տեսնող «Բիւրակն» շաբաթաթերթի 1900 թուականի մէկ յօդուածին մէջ կը հաշուառուէին Սղերդի քանի մը կաթողիկէ եկեղեցիներ, ինչպէս նաեւ 40-45 բողոքական հայ ընտանիքներ, որոնք կը յաճախէին սանճաքի միակ քարոզարանը [7]: 

Կանուխ միջնադարուն Արծնը՝ Մեծ Հայքի թագաւորութեան Աղձնիք աշխարհի Աղձն գաւառի գլխաւոր քաղաքը (որմէ յառաջացած է Խարզան անունը) եղած է Հայ առաքելական եկեղեցւոյ Մծբինի եպիսկոպոսութեան նստավայրը. Մծբինը պատմական քաղաք էր այսպէս կոչուած «Հայկական Միջագետք»ի մէջ (ներկայիս Մարտինը հարաւ-արեւելեան Թուրքիոյ մէջ) [8]: Գտնուելով հարաւը Տիգրիսին միացող Խարզանայ գետի (Garzan Çayı) ափին, երկար ժամանակ կ’ենթադրուէր, թէ Արծնը եղած է Ն.Ք. առաջին դարուն Մեծն Տիգրանի հիմնած մայրաքաղաքներէն [9]: Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականին պատրաստած վիճակագրական զեկոյցը կ’ենթադրէ, թէ մեծ մասամբ հայաբնակ Գերտաշէն գիւղը եղած է հնագոյն Արծն քաղաքին վայրը [10]: Ըստ տեղեկութիւններու, Արծնի պարիսպներէն ներս գտնուած են աւելի ուշ կառուցուած անանուն եկեղեցւոյ մը աւերակները:

19-րդ դարու սկիզբին, ըստ 1900 թուականին «Բիւրակն»ի մէջ հրատարակուած «Սղերդ» յօդուածի հեղինակին, Սղերդի սանճաքի գրեթէ իւրաքանչիւր հայաբնակ գիւղի մէջ, այդ շարքին՝ Խարզանի գիւղերը, տեղաբնակները սովորաբար ունէին մէկ եկեղեցի եւ մէկ կամ աւելի ծառայող քահանայ [11]: Այս կարելի է նկատել հայ գրող Թէոդորոս Լապճինճեանի (Թէոդիկի) աշխատութեան մէջ եւ Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրութիւնը կազմողներուն քով. բոլորն ալ տեղեկագրած են, այն չափով, որ տեղեակ էին, ի հարկէ, Խարզանի շարք մը բնակավայրերու վանքերուն եւ եկեղեցիներուն մէջ ծառայող քանի մը տասնեակ հոգեւորականներուն մասին [12]: 

Սղերդի առաջնորդարանի1902 թուականի վիճակագրական զեկոյցը 20-րդ դարու սկիզբին Խարզանի մէջ կը հաշուէր մէկ վանք եւ 27 եկեղեցի: 1913-1914 թուականներուն պատրիարքարանին կազմակերպած մարդահամարը ցոյց տուաւ Խարզանի մէջ 24 հայկական եկեղեցի Ցեղասպանութենէն առաջ [13]: Պատրիարքարանի մարդահամարին թարմացուած տուեալները, որոնք հասանելի եղած են Գէորգեանին եւ Փապուճեանին, 1914 թուականին Խարզանի մէջ կը նշեն մէկ վանք եւ 25 եկեղեցի [14]: Իր մենագրութեան մէջ Գէորգեան (2012), օգտագործելով մարդահամարի՝ իրեն հասանելի լրացուցիչ տուեալները, ըստ երևույթին թարմացուցած է պատրիարքարանին թիւերը՝ Խարզանի մէջ հաշուարկելով 22 եկեղեցի մինչեւ 1915 թուականը [15]: 

Միակ վանքը, որ տեղ գտած է թէ՛ Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութեան եւ թէ՛ պատրիարքարանի 1913-1914 թուականներու մարդահամարին մէջ՝ Սուրբ Գոնոնոսի վանքն է: Խարզան աւանդաբար կը համարուէր Սասունի մէկ մասը: Ինչպէս կը վկայեն այս ուսումնասիրութեան համար օգտագործուած առաջնային զանազան աղբիւրները, Խարզան 1890-ական թուականներուն փոխանցուած է Սղերդին, իսկ Սասունի մէկ այլ աւանդական տարածք՝ Հազզօ (Kozluk, որուն հետ Խարզանը միջնադարուն ձեւաւորած էր Սասունի իշխանապետութիւնը [16]) փոխանցուած է Մուշին: Այս պատճառով, վանքը երբեմն կը տեղադրուի Սասունի, ոչ թե Սղերդի մէջ: Նշանաւոր՝ իր համբաւով, Սուրբ Գոնոնոսի վանքը յիշատակուած է 5-րդ դարու հայ մատենագիր-ժամանակագրող Փաւստոս Բիւզանդի «Պատմութիւն հայոց» գիրքին մէջ, որ կը նկարագրէ դէպքեր 4-րդ դարու Հայաստանի ռազմական, ընկերային, մշակութային եւ քաղաքական կեանքէն:

Սուրբ Գոնոնոսի վանքը կը գտնուէր Նորշէն (ներկայիս Alıçlı) գիւղէն մօտաւորապէս 3 քմ. (2 մղոն) հիւսիս-արեւելք, 38°12'27.22"N, 41°31'29.41"E-ի մօտիկ, Խարզանայ գետի միջին հոսանքի հովիտին մէջ. այդ հատուածին մէջ, Խարզանայ գետը կոչուած է Նորշինաջուր (Yanarsu Çayı)՝ համանուն գիւղին անունով: Գիւղը կը գտնուէր Սղնուտ եւ Շատ (Հազզոյի գետ) գետերու միացման կէտին [17]: Ըստ Սղերդի առաջնորդարանի 1902-ի վիճակագրական հաշուետուութեան՝ գիւղին բնակչութիւնը անցեալին գրեթէ ամբողջութեամբ հայ եղած է, բայց 20-րդ դարու սկիզբին հոն մնացած էր հինգ կամ վեց տուն հայ բնակիչ, մինչ քրտական տուներուն թիւը աճած էր ու հասած 100-էն աւելիի [18]: 19-րդ դարու երկրորդ կիսուն Սուրբ Գոնոնոսի վանքը եղած է Հայ առաքելական եկեղեցւոյ եպիսկոպոսութեան նստավայրը [19]:

Վանքը նուիրուած էր նահատակ սուրբ Գոնոն Իսաուրիացիին (հայերէն՝ Գոնոնոս Այսահալած կամ Գոնոն Իսաւրացի): Ան ծնած է Ք.Ե. 2-րդ դարուն՝ հռոմէա-բիւզանդական շրջանի Իսաուրիա գիւղաքաղաքին (ներկայիս Bozkır՝ Թուրքիոյ Գոնիայի նահանգին մէջ [20]) մօտակայ Պատին գիւղին մէջ, որուն բնակիչները, ենթադրաբար, քրիստոնէական հաւատքը ստացած են Պօղոս առաքեալէն:

«Գոնոնոսի աղօթիւք»ը դեւերու դէմ պաշտպանութեան հայերէն հմայախօսութիւն մըն է, որ կ’օգտագործուէր վանելու կամ կապելու դեւերը՝ իր զօրութեամբ նմանուելով Սողոմոն թագաւորի մատանիին [21]: Գոնոնոսն օժտուած էր կարողութեամբ՝ իր խօսքի ուժով ոչնչացնելու հեթանոսական սրբավայրերը եւ ստիպելու անոնց մէջ բնակող դեւերը հնազանդելու եւ ծառայելու իրեն: Ըստ առասպելի՝ այն տարածքին մէջ, ուր կանգնեցուած էր Սուրբ Գոնոնոսի վանքը, կար մեծ բանակ մը դեւերու, որոնք լեցուած էին կաւէ մեծ կարասներու մէջ, թաղուած, կնքուած ու փակուած մինչեւ Դատաստանի օրը [22]: Դեւերը արտաքսելու, զանոնք հպատակեցնելու եւ կարասներու մէջ փակելու իր զօրութեան համար Գոնոնոս վաստակած էր «Չար ոգիներ վտարողի»-ի կամ «Դեւեր վտարող»-ի մակդիրը [23]:

Տեղացիներուն մէջ Սուրբ Գոնոնոսի վանքը ստացած է Գանանոս կամ Եօթ դուռ Գոնոնոս անունը: Խարզանէն հեռու գտնուող հայ բնակչութեան համար վանքը յայտնի եղած է նաեւ Սուրբ Խաչ կամ Նորշինավանք անունով՝ անունովը այն գիւղին, որուն մօտ կանգնած էր: Ամբողջ 18-րդ դարուն վանքն ունէր ընդարձակ թեմ մը, որ կ’ընդգրկէր 200 հայկական գիւղ Խարզանի, Ռնտվանի, Կուրտիլանի (Քերթուլան, այժմ՝ Kurtalan) եւ Հեսնիքիֆի (ներկայիս Hasankeyf) մէջ [24]: 19-րդ դարու սկիզբին, ըստ տեղեկութիւններու, վանքը որպէս սեփական կալուած կը պահպանէր նոյն թիւով գիւղեր, որոնք մինչ այդ ժամանակ բազմաթիւ անգամ աւերուած եւ վերակառուցուած էին [25]: Թէեւ մինչեւ 1864 թուականը վերոյիշեալ տարածքները տակաւին համարուած էին վանքի սեփականութիւնը, գիւղերուն թիւը նուազած էր մինչեւ 30 փոքր բնակավայրի՝ շուրջ 1500 տուն հայ բնակիչով [26]: 

19-րդ դարու երկրորդ կէսին, կորսնցնելով իր նախկին հեղինակութիւնը եւ տեսանելիօրէն խարխլած, Սուրբ Գոնոնոսը աստիճանակարգով կ’ենթարկուէր Սասունի ամենանշանաւոր վանքերէն մէկուն՝ Գոմաց վանքին, որ այլապէս ծանօթ էր որպէս Սուրբ Պետրոս Առաքեալի՝ Մատին Առաքելոյ վանք [27]: Վերջինս կը գտնուէր Նորշէնէն 23 քմ. (14 մղոն) հիւսիս-արեւելք:Արեւմտեան Հայաստանի գաւառներով շատ ճամբորդած, հայկական դպրոցներու քննիչ Մանուէլ Միրախորեան 1884-ի իր գրութեան մէջ ընդունած է, որ անցեալին Սուրբ Գոնոնոսի վանքին պատկանող կալուածները կը ներառնէին աւելի քան 100 բարեկեցիկ գիւղեր, սակայն հայերու ներքին գաղթի կամ ապահով տեղեր փախուստի պատճառով 1880-ականներու կէսերուն վանական ունեցուածքը կրճատուած է մինչեւ 20 գիւղի [28]: Ըստ Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութեան՝ նման վանական կալուածներէն էր Կերկոլեք գիւղը Խրեպան (ներկայիս Yeni Köprü) գիւղախումբին մէջ [29]:

Այս ուսումնասիրութիւնը հիմնուած է հետեւեալ առաջնային աղբիւրներուն վրայ.

• 1878 թուականին Արեւմտեան Հայաստանով ճանապարհորդած հայ բանահաւաք Արիստակէս վրդ. Տեւկանցի ճամբորդական զեկոյցը:
• Սղերդի առաջնորդարանի 1902-ին պատրաստած վիճակագրական զեկոյցը:
• Պոլսոյ Հայոց պատրիարքարանի 1913-1914 թուականներու մարդահամարը, ներառեալ՝ մարդահամարի լրացուցիչ տուեալները, որոնք հասանելի եղած են Գէորգեանին եւ Փապուճեանին (1992):
• Գրող Թէոդորոս Լապճինճեանի (Թէոդիկ) 1921-ին լոյս տեսած գիրքը՝ Ցեղասպանութեան ժամանակ հայ հոգեւորականներու տառապանքներուն մասին:
• Սասունի եւ Տարօնի պատմա-աշխարհագրական տեղագրութեան ուսումնասիրութիւնը, որ ականաւոր ազգագրագէտ, բնիկ Սասունի Կելիէկուզան գիւղէն Վարդան Պետոյեան աւարտած է 1947-ին եւ որը հրատարակուած է 2005-ին:

Լրացուցիչ տեղեկութիւններ հաղորդած են հետեւեալ աղբիւրները.

• Թադեւոս Յակոբեան, Ստեփան Մելիք-Բախշեան եւ Յովհաննէս Բարսեղեան, «Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան»:
• Մանուէլ Միրախորեանի՝ 1884 թուականին հրատարակած ճամբորդական ուղեցոյցը:
• Պոլսոյ Սուրբ Փրկիչ հայկական հիւանդանոցի 1904 եւ 1908 թուականներու Ընդարձակ օրացոյցները:
• Յարութիւն-Ռեմոն Գէորգեանի՝ Հայոց ցեղասպանութեան պատմութեան մասին 2012-ին հրատարակուած մենագրութիւնը:
• Պոլսոյ «Բիւրակն» շաբաթաթերթը:

Ստորեւ կը ներկայացնենք ուշ օսմանեան ժամանակաշրջանին Խարզանի քազայի վանքերուն, եկեղեցիներուն եւ ուխտավայրերուն ցանկը [30]: Հնարաւորութեան պարագային, ցանկը կը ներառնէ ծառայող հոգեւորականներու թիւին եւ յայտնի անուններուն վերաբերեալ տեղեկութիւններ, որոնք քաղուած են Թէոդիկի աշխատութենէն, Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական զեկոյցէն եւ Հ. Բ. Ը. Մ.ի Փարիզի Նուպարեան գրադարանին մէջ պահուող՝ պատրիարքարանի 1913-1914 թուականներու մարդահամարէն: Խարզանի՝ հայկական վանքեր, եկեղեցիներ եւ ուխտավայրեր ունեցած գիւղաքաղաքներուն եւ գիւղերուն ներկայիս թրքացուած անուններն ու աշխարհագրական տուեալները կարելի է գտնել «Խարզանի գաւառակ. ժողովրդագրութիւն» յօդուածին մէջ։

Գտնուելով լեռնային, ջրառատ, թարմ եւ մաքուր օդով կանաչ տարածքի մը մէջ, կ’ենթադրուէր, թէ Սուրբ Գոնոնոսի վանքը կառուցուած է Ք.Ե. 9-րդ դարուն [31]: Վանքը շատոնց յայտնի էր որպէս տարածքի ամենայայտնի կրօնական կառոյցներէն մէկը, որ մինչեւ 1900 թուականը արդէն կը գտնուէր կիսաւեր վիճակի մէջ [32]: Քարէ կառուցուած Սուրբ Գոնոնոսը՝ կոնաձեւ գմբէթով մեծ ու հոյակապ կառոյցը, հսկայական չափերով օրօրոցի մը տպաւորութիւնը կը ձգէր այցելուներուն վրայ: Վանքին բակը, միշտ սալաքարապատ ու աւլուած, շրջապատուած էր գեղեցիկ այգիներով: Բակին մէջտեղէն կը բխէր զուլալ ու սառնորակ ջուրով աղբիւր մը: Եկեղեցւոյ գաւիթին (մեծ ու գեղեցիկ սենեակ մը) քարէ պատերը զարդարուած էին նրբագեղ որմնանկարներով: Գաւիթին դուռը կը տանէր դէպի աւանդատուն, որուն պատերը նոյնպէս զարդարուած էին քանի մը որմնանկարներով: Աղօթատունն ունէր արծաթեայ խաչեր եւ կանթեղներ, որոնք կը վառէին խորանին առջեւ: Խորանին գլխավերեւին կ’երեւէր հողէ պատրաստուած «յաւերժական կրակի»ի լապտերը՝ ի պատիւ սուրբ Գոնոնոսի [33]:

Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութիւնը ցոյց կու տայ, որ վանքը համալրուած էր երեք սրբարաններով՝ նուիրուած սուրբ Շամունէին, սուրբ Աստուածամօր եւ սուրբ Սարգիսին: Այս թաղածածկ ապսիդներէն (շէնքի կիսաշրջանաձեւ ելուստ) ձախ կար դուռ մը, որ կը տանէր դէպի սրբատեղի, որ կը պարունակէր սուրբ Գոնոնոսի հօր եւ մօր անուններուն արձանագրութեամբ տապանաքարեր: Վանքն ունէր վանահօր համար նախատեսուած փոքրիկ ու պարզ սենեակ մը՝ վեհարանը: Ուխտաւորներու համար կային նաեւ հինգ կամ վեց երկյարկանի սենեակներ: Ըստ վանական մատեանին արձանագրութիւններուն՝ անոնք կառուցուած են 1854 թուականին:

1884 թուականին Միրախորեան նկատած է, որ վանքը սովորաբար ունեցած է քահանայ մը կամ վանահայր մը [34]: Այնուամենայնիւ, Գ. Մուրատեան, «Բիւրակն»ի մէջ լոյս տեսած «Սուրբ Գոնոնոսի վանքի ուխտագնացութիւն» յօդուածին հեղինակը, ափսոսանքով կը նշէ, որ եթէ վանքը նախապէս կը տնօրինէին մէկէ աւելի վանականներ, ապա յօդուածը հրատարակելու պահուն, 1898-ին, վարչական պարտականութիւնները կը գտնուէին մէկ «անօգնական քահանայ»ի ձեռքերուն մէջ [35]: Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութիւնը կը յուշէր, որ Առաքել քահանան կը կատարէր վանահօր պարտականութիւնները: Եղեռնին նախորդող տարիներուն վանահայրութիւնն ստանձնած է Տէր Ներսէս վարդապետ Ռշտունի [36]: Քանի մը գործաւորներ կը ծառայէին վանական հոգեւորականներուն: Քանի մը գլուխ անասուն կը պահուէր վանքի գոմին մէջ՝ քիւրտ պահակներն ու հայ գործաւորները կերակրելու համար [37]: Աղօթքէն յետոյ վանքին սուրբ սպասները ի պահ կը յանձնուէին տեղացի քիւրտ աղայի մը, որ կը կատարէր լուսարարապետի դերը [38]:

Վանքին մէջ կար յատուկ նշանակուած վայր մը, ուր կը բերուէին ընկնաւորութեամբ տառապողներն ու թուլամիտները՝ զանոնք «բժշկելու համար»: Արծաթէ շղթայ մը, որ կը կարծուէր, թէ հէնց Սուրբ Գոնոնոսն է օրհնած զայն, կը փաթթուէր իւրաքանչիւր հիւանդի վիզին: Կը հաւատային, որ եթէ շղթան սահէր զայն կրողին վիզէն, ան կը բուժուէր [39]: Քանի մը օր շղթան կրելէ յետոյ կը հաւատային, որ հիւանդները հասած են իրենց մուրազին եւ ազատ կ’արձակուէին: Վանքին հարաւային անկիւնը կար մէկ մեթր բարձրութեամբ հողաթումբ մը, որ, կ’ըսէին, թէ Սուրբ Գոնոնոսի՝ յաւիտենական բանտարկութեան դատապարտած սատանայապետին որջն է [40]:

Վանքը կը գտնուէր Նորշէնէն արեւելք՝ Սուրբ Գոնոնոսի վանքէն 1-2 քմ. (մօտ մէկ մղոն) հարաւ՝ Խարզանայ եւ Շատ գետերու միացման կէտին: Ատովմեանց վանք, իսկ տեղացիներուն Կամատուն անունով յայտնի կառոյցը, 19-րդ դարու առաջին կիսուն աւերակ էր, ամայի ու պարապ [41]: Ուշ միջնադարուն վանքը յայտնի էր իր գրչատունով, որ առանձնացուած էր գրիչներուն՝ հաճախ հենց վանականներուն, ինչպէս նաեւ ձեռագիրներու ընդօրինակման ու պահպանման համար: Սուրբ Ատովմեանց վանքին մէջ մինչեւ Ցեղասպանութիւնը պահպանուած են քանի մը հնագոյն ձեռագիրներ: Ամենայայտնին, որ անմիջականօրէն կ’առնչուէր վանքին հետ, 9-10-րդ դարերուն Գագիկ վարդապետի ձեռագիր Յայսմաւուրքն էր (Յայսմաւուրք ծիսական գիրքերը Տէրունական տօներու եւ սուրբերու կեանքին ու նահատակութեան միջնադարեան ժողովածուներ էին): Սուրբ Ատովմեանց վանքին մէջ պահուողը վանքին անունով կոչուած է Ատոմագիր [42]:

Վանքին կառուցման տարեթիւը կը մնայ անյայտ: Գիտենք սակայն, որ ան կառուցուած է սրբատաշ քարերով եւ բաղկացած է եկեղեցիէ մը ու մատուռէ մը: Մօտակայքը կար վանական դարաւոր գերեզմանոց մը [43]: Ըստ Յովհաննէս Աղթամարցի վարդապետին, 1869 թուականին եկեղեցւոյ մեծ մնացորդ մը տակաւին կանգնած էր վանքէն հիւսիս գտնուող բլուրի մը վրայ: Դատելով այս մնացորդի չափերէն՝ եկեղեցին պէտք է բաւականին տպաւորիչ կառոյց մը եղած ըլլար՝ երկարելով մօտ 28 քայլաչափ, ուր իւրաքանչիւր քայլաչափը հաւասար էր մէկ սովորական քայլի, կամ մօտաւորապէս 0,75 մեթր (30 inch): Եկեղեցւոյ մօտ գտնուող փոքրիկ մատուռը նուիրուած էր Ատովմեան սուրբերուն: Կ’ենթադրուէր, թէ մատուռը այն վայրն է, ուր սուրբերը «հեղած են իրենց արիւնը» եւ ուր զանոնք թաղած են [44]:

Խօսքը Սասանեան թագաւոր Յազկերտ Բ.ի բանակին մէջ ծառայող երկու հայ զօրավարներու մասին է՝ Ատովմ Գնունի եւ Մանաճիհր Ռշտունի: 5-րդ դարուն Պարսկական կայսրութեան մէջ քրիստոնէութեան տարածման ի տես, Յազկերտ սկսաւ հալածել քրիստոնեաները՝ անոնց պարտադրելով կրակի պաշտամունքը [45]: Յիսուս Քրիստոսը համարձակօրէն քարոզող զօրավարներն ստիպուած էին փախչիլ Հայաստան՝ խուսափելու համար հալածանքներէն: Ըստ աւանդութեան՝ արդէն Հայաստանի մէջ, անոնք հիմնած են ազնուական տուն մը՝ կայք հաստատելով Ոչխարանց գիւղին մէջ [46] (ծանօթ է նաեւ Ոչխրանց անունով): Գիւղին ամբողջ բնակչութիւնը ջարդուած է պարսկական բանակին կատաղի դիմադրութիւն ցոյց տալէ յետոյ: Կ’ենթադրուէր, թէ պարսիկներու՝ մահապատիժի ենթարկած զօրավարները թաղուած եղած են վայրի մը մէջ, ուր հետագային կառուցուած է Սուրբ Ատովմեանց վանքը: Կարծէք սա հաստատելու համար, վանքը հայ բանաստեղծ, տպագրիչ եւ պատմաբան Երեմիա Քէօմիւրճեան Կոստանդնուպոլսեցիի 1691 թուականին գծագրած քարտէզին վրայ նշուած է որպէս «Ոչխարանց վանք» [47]: 

Վանքին անունը հաւանաբար ծագած է ասորերէն «Dêrôkîro» բառէն, որ կը նշանակէ «Ծառի խէժի վանք» (հայերէն թարգմանաբար՝ Խէժավանք): Ան կանգնած եղած է Խարզանայ գետի ափէն զառիվեր բարձրացող ժայռի մը գագաթին, հինաւուրց, կիսաւեր Խարզանայ բերդին մօտ: Բերդը կը գտնուէր Զոխ կամ Զոկ (ներկայիս Yanarsu) գիւղին մօտ՝ Խարզանի գաւառակին գլխաւոր բնակավայրը, որ 19-րդ դարու մեծ մասը հիմնականին մէջ բնակեցուած էր հայերով: Եղեռնին նախորդող տարիներուն տակաւին առկայ էին բերդի պարիսպներուն մնացորդները: Ըստ Ցեղասպանութիւնը վերապրած սղերդցիի մը, Տերաքերիի վանքը մեծ կառոյց մըն էր՝ կանգնած ժայռի գագաթին՝ արծիւի թեւերու տեսքով: Կար այս վանքը Արծն բերդաքաղաքի աւերակներուն հետ կապող լեռնային արահետ մը [48]:

Այնքասր

Վերջերս կատարուած պատմա-ժողովրդագրական ուսումնասիրութիւնը ցոյց կու տայ, որ գիւղէն հարաւ-արեւելք կը գտնուի անանուն հայկական վանքի մը աւերակը [49]:

Պերահ

Պետոյեան յայտնած է, որ գիւղին մէջ կայ անանուն կամարակապ վանք մը: Աւելի վերջի հետազօտութիւնները ցոյց կու տան, որ վանքին անունը եղած է Տղայ Մանուկ, եւ ան, ըստ էութեան, եղած է մենաստան [50]: Այստեղ պէտք է նշել, որ հայ բանահիւսական որոշ նիւթերու մէջ Յիսուս Քրիստոս պատկերուած է որպէս Մանուկ Տղայ [51]: Յակոբեան եւ այլք կը հաստատեն, որ տեղացիները գիւղի եկեղեցին անուանած են «վանք» [52]:

Ճոման

Ըստ Պետոյեանի՝ գիւղին մէջ եղած է աւերակ անանուն վանք մը:

Քանիխոյլ

Ըստ Պետոյեանի՝ հայկական անունը Ծակաղբիւր եղած այս գիւղին մէջ կը գտնուէին երկու անանուն, խարխուլ վանքեր:

Առանց

Մէկ անանուն, խարխուլ եկեղեցի:

Այնքասր

Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի: Ըստ Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութեան՝ եկեղեցին աւերակ եղած է 20-րդ դարու սկիզբին: Եկեղեցւոյ մօտ կար համանուն մատուռը: Ծառայող մէկ հոգեւորական՝ Տէր Յարութիւն քահանայ:

Պարենճ Վերին եւ Պարենճ Ներքին

Սուրբ Յարութիւն եկեղեցի: Ծառայող մէկ հոգեւորական՝ Տէր Պսակ քահանայ Տէր-Մանուկեան: Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական զեկոյցը կը նշէր, որ եկեղեցին աւերակ էր 20-րդ դարու սկիզբին:

Պարզան Վերին եւ Պարզան Ներքին

Մէկ անանուն եկեղեցի:

Բերահ

Սուրբ Կիրիկոսի (Սուրբ Կիրակոս) եկեղեցի: Ըստ Թէոդիկի, ծառայող մէկ հոգեւորական՝ Տէր Յովհաննէս քահանայ Սարգիսեան: Սղերդի առաջնորդարանի 1902-ի վիճակագրական զեկոյցը կ’ենթադրէր, թէ եղած է երկրորդ սպասաւոր հոգեւորական մը՝ Հայր Մանուէլը, եւ որ եկեղեցին աւերակ էր 20-րդ դարու սկիզբին: Պատրիարքարանի 1913-1914 թուականներու մարդահամարը կը հաշուէր երկու ծառայող հոգեւորական:

Պէյպու

Մէկ անանուն եկեղեցի:

Պիմեր

Սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչ (Սուրբ Կարապետ) եկեղեցի: Ըստ Թէոդիկի եւ Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութեան՝ եկեղեցին աւերակ եղած է: Եկեղեցւոյ մօտ կար համանուն մատուռը: Ծառայող մէկ հոգեւորական՝ Տէր Սարգիս քահանայ Տէր-Հոնոյեան: Վերը նշուած վիճակագրական հաշուետուութեան մէջ կը յիշատակուէր երկու ծառայող հոգեւորական՝ Հայր Գրիգոր եւ Հայր Մանուէլ:

Պոլենտ

Մէկ անանուն, խարխուլ եկեղեցի:

Ճաֆան

Սուրբ Եղիա եկեղեցի:

Ճելտիքա

Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցի: Պատրիարքարանի 1913-1914 թուականներու մարդահամարը կը հաշուէր մէկ ծառայող հոգեւորական: Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական զեկոյցը կը նշէր, որ եկեղեցին աւերակ էր 20-րդ դարու սկիզբին: Եկեղեցւոյ մօտ կար համանուն մատուռը:

Ճեմզարիք

Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի: Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական զեկոյցը կը նշէր, որ եկեղեցին գեղեցիկ շինութիւն մըն է:

Ճոման

Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի: Ծառայող մէկ հոգեւորական՝ Հայր Դանան Սահակեան:

Ճուվայց

Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի:

Տուսատաք

Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի: Ծառայող մէկ հոգեւորական՝ Հայր Մարտիրոս Կասեան:

Գերտաշէն

Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական զեկոյցին մէջ կը նշուէր, որ 20-րդ դարու սկիզբին Գերտաշէնի մօտ գտնուող Արծն հնագոյն քաղաքի բերդի պարիսպներուն մէջ կանգնած անանուն եկեղեցին ամբողջութեամբ աւերակ էր:

Կոլամասիա

Ըստ Միրախորեանի՝ անշուք եկեղեցի մը: Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութեան մէջ կը նշուէր, որ եկեղեցին աւերակ էր 20-րդ դարու սկիզբին: Գիւղին հայկական անունը Ձկնալիճ էր: Golamasiya քրտերէն անունը եւս կը նշանակէ «ձկան լիճ»: Հոս կը գտնուէին աւերակները Անուշիրվան ամրոցին (թրքացուած անունն է Zercel Kale) [53]:

Կէօզալտարա

Մէկ անանուն եկեղեցի: Ծառայող երկու հոգեւորական՝ Հայր Մանուկ եւ Հայր Գրիգոր Տէր-Յակոբեան:

Հաճր

Մէկ անանուն եկեղեցի:

Հատհատք

Սուրբ Գէորգ եկեղեցի: Ծառայող մէկ հոգեւորական՝ Հայր Գէորգ Երէցեան:

Հաշաս

Մէկ անանուն եկեղեցի: Ըստ Պետոյեանի՝ գիւղն ունեցած է կամարակապ եւ չվնասված եկեղեցի մը:

Հազնամեր

Մէկ անանուն, խարխուլ եկեղեցի:

Հոպէ

Մէկ անանուն եկեղեցի: Ծառայող մէկ հոգեւորական՝ Հայր Մանուէլ:

Հուսէյնիք

Մէկ անանուն, խարխուլ եկեղեցի:

Քանիխույլ

Մէկ անանուն եկեղեցի:

Քելհոնք

Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի: Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութեան մէջ կը նշուէր, որ եկեղեցին աւերակ էր 20-րդ դարու սկիզբին:

Խնասք

Մէկ անանուն եկեղեցի:

Խնտուք

Սուրբ Գէորգ եկեղեցի: Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութեան մէջ կը նշուէր, որ եկեղեցին կիսաւեր էր 20-րդ դարու սկիզբին: Եկեղեցին ամբողջ գիւղով, հաւանաբար, ընկղմած է Տիգրիսի ջուրերուն տակ՝ Իլիսու ամբարտակի կառուցման համար գետի ափերու փոփոխութիւններուն հետեւանքով:

Խուպին

Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցի: Ծառայող մէկ հոգեւորական՝ Հայր Աբրահամ Տէր-Թովմասեան: Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութիւնը կը նշէր, որ սպասաւոր հոգեւորականին անունը Հայր Գրիգոր էր, իսկ եկեղեցին լքուած եւ աւերակ եղած է 1895 թուականէն սկսած:

Խուլիք

Մէկ անանուն եկեղեցի: Ծառայող մէկ հոգեւորական՝ Հայր Յովհաննէս Շահինեան:

Խրեփան

Մէկ անանուն եկեղեցի:

Մարիպ

Սուրբ Գէորգ եկեղեցի: Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութեան մէջ կը նշուէր, որ եկեղեցին ամբողջովին աւերակ էր 20-րդ դարու սկիզբին:

Մարմարոնօ

Մէկ անանուն եկեղեցի:

Մելհա

Տեւկանց յայտնած է Սուրբ Աստուածածին եկեղեցիի առկայութիւնը:

Մելիքան

Սուրբ Գէորգ եկեղեցի:

Մերքէ Ռաճալ

Մէկ անանուն եկեղեցի:

Մլաֆան

Սուրբ Գէորգ եկեղեցի: Ծառայող մէկ հոգեւորական՝ Հայր Խորէն Գրիգորեան: Ըստ Պետոյեանի՝ եկեղեցին ունեցած է կամարակապ առաստաղներ, սակայն աւերակ էր:

Նազտար

Մէկ անանուն եկեղեցի:

Նորշէն

Մէկ անանուն, խարխուլ եկեղեցի:

Բալոնի

Տեւկանց կը յայտնէ Սուրբ Մինիաս (Սուրբ Մինաս) եկեղեցիի առկայութիւնը: Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութեան մէջ կը նշուէր Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին, որ աւերակ էր 20-րդ դարու սկիզբին:

Բղեղիք

Մէկ անանուն եկեղեցի:

Ռնտվան

Սուրբ Գէորգ եկեղեցի: Ծառայող մէկ հոգեւորական՝ Հայր Կարապետ Մուրատեան: Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութիւնը կը նշէր, որ եկեղեցին շքեղ շինութիւն մըն էր, սպասաւոր հոգեւորականին անունը՝ Հայր Գրիգոր: Կ’ըսուի, թէ այս եկեղեցին հաղորդութեան նշխար (մաս) մատակարարած է Մարիպի համանուն եկեղեցիին: 1880-ական թուականներու վերջերուն Ռնտվան ունէր 210 ծուխ, որմէ 90-ը՝ հայ առաքելական, 30-ը՝ հայ բողոքական: Ըստ Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութեան՝ Սուրբ Գէորգ չվնասուած, շքեղ շինութիւն մըն էր: Միւս կողմէ սակայն, Միրախորեան կը յայտնէ, որ Սուրբ Գէորգ մռայլ կառոյց մըն էր, ուր կային չորս ծառայող հոգեւորական, որոնք կը ներկայացնէին աւագ քահանայական սերունդը: Սուրբ Գէորգին կից կը գործէր մէկ այլ՝ Սուրբ Աստուածածին մասամբ բաց եկեղեցին, ուր ամառները կը մատուցուէին ժամերգութիւններ:

1880-ականներու սկիզբին օսմանեան իշխանութիւնները որոշեցին վերացնել Խարզանի եզիտիներու եւ հայերու կիսաինքնավար ապրելակերպը: Նախ, իշխանութիւնները նշանակեցին գայմագամ (կառավարիչ) մը քազայի վարչական կեդրոն Ռնտվանի մէջ: Այնուհետեւ, 1837 թուականին, Խարզանի եզիտի ցեղապետ Միրզա Աղա, որ յայտնի էր նաեւ Շէյխ Միրզա անունով, խորամանկութեամբ կանչուեցաւ Տիարպեքիր, ուր թուրքերը սպանեցին զայն: Միրզայի պահակները կրցան աճիւնները տեղափոխել Ռնտվան, ուր թաղեցին: Թէ՛ եզիտիները եւ թէ՛ հայերը կը յարգէին այս ականաւոր անձնաւորութիւնը, քանի որ Սուրբ Գէորգ կառուցուած էր Միրզայի ցեղապետութեան օրօք եւ ան որոշակի ներդրում ունեցած էր: Ի նշան երախտագիտութեան, հայերը անոր անունը արձանագրած են եկեղեցւոյ ճակատային մասին վրայ. «Միրզա Եզիտին ի յաւիտենական յիշատակ» [54]:

19-րդ դարու վերջին Ռնտվանի 800 տուներուն մէկ մասը բնակեցուած էր ասորի մեծ հատուածով մը: Անոնք կ’ապրէին հայերուն եւ եզիտիներուն հետ միասին: Քաղաքին մէջ կը գործէր Մար Կորիս անունով ասորական եկեղեցի մը [55]: 

Սպհի

Սուրբ Սարգիս եկեղեցի: Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութեան մէջ կը նշուէր, որ եկեղեցին աւերակ էր 20-րդ դարու սկիզբին:

Սուլան Ներքին

Ըստ չհաստատուած տեղեկութիւններու՝ գիւղին մէջ մինչեւ 20-րդ դարու սկիզբը կանգուն եղած է հայկական կիսաւեր եկեղեցի մը [56]: Եկեղեցին ամբողջ գիւղով հաւանաբար ընկղմած է Տիգրիսի ջուրերուն տակ՝ Իլիսու ամբարտակի կառուցման համար գետի ափերու փոփոխութիւններուն հետեւանքով:

Թաղարի

Մէկ անանուն, խարխուլ եկեղեցի:

Թերա

Մէկ անանուն եկեղեցի:

Վահսէթ

Սուրբ Յակոբ եկեղեցի: Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութեան մէջ կը նշուէր, որ եկեղեցին կիսաւեր էր 20-րդ դարու սկիզբին:

Զէննաֆ

Տեւկանց կը յայտնէ Սուրբ Մինիաս (Սուրբ Մինաս) եկեղեցիի առկայութիւնը:

Զեւիք

Մէկ անանուն եկեղեցի: Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութեան մէջ կը նշուէր, որ եկեղեցին աւերակ էր 20-րդ դարու սկիզբին:

Զոխ

1904-ի Ընդարձակ օրացոյց Ս. Փրկչեան հիւանդանոցի հայոց-ը կը յայտնէ Սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյ առկայութիւնը: Սակայն Թէոդիկ զայն կը նոյնացնէ Սուրբ Սարգիս եկեղեցւոյ հետ: Ծառայող մէկ հոգեւորական՝ Հայր Սարգիս Տէր-Սարգիսեան: Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութեան մէջ կը նշուէր, որ եկեղեցին աւերակ էր 20-րդ դարու սկիզբին: Ըստ Պետոյեանի՝ եկեղեցին ծածկուած եղած է տախտակներով:

Զվենք

Մէկ անանուն եկեղեցի:

Վանական համալիրին մէկ մասն եղած եկեղեցին, օրօրոցաձեւ եւ շքեղ կառոյց մը [57], մինչեւ 19-րդ դարու կէսերը հանրաճանաչ ուխտատեղի մըն էր: Խաչվերացին կամ Սուրբ Խաչի վերացման տօնին եկեղեցւոյ մէջ կը կազմակերպուէին տօնախմբութիւններ, որոնց ժամանակ կը կատարուէին պարեր, ուրախ երգեր, նուէրներու փոխանակում եւ մատաղ՝ Խարզանէն, Սասունէն եւ շրջանի այլ հեռաւոր անկիւններէն ժամանած 3.000-4.000 ուխտաւորներուն համար: Երկու խումբի բաժնուած հայ երիտասարդ-երիտասարդուհիներ արեւածագէն շատ առաջ կը սկսէին պարել վանքի բակին մէջ: Եկեղեցին սուրբ համարած են ոչ միայն հայերը, այլեւ քիւրտերը, որոնք հոն ուխտագնացութեան կ’երթային (տե՛ս ստորեւ՝ Սուրբ Գոնոնոսի գերեզմանը):

Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական զեկոյցը կ’առաջադրէ, որ եկեղեցւոյ արտաքին գաւիթին մէջ գտնուող եւ քիւրտերու՝ իրենց ուխտագնացութիւններուն ժամանակ յարգած Շէյխ Էոմերի (նաեւ գրուած է որպէս Շէյխ Ամար կամ Շէյխ Օմար) գերեզմանը կեղծ է: Զեկոյցը կը հաստատէ, որ «[կեղծարարութիւնը] այնքան բնորոշ էր քիւրտերուն» [59], որոնք հայկական վանական համալիրը անուանեցին Dera Şex Âmîr [60]՝ «Շէյխ Օմարի վանք»:

Զեկոյցը կ’աւելցնէր, որ մինչեւ 1895 թուականը դէպի Սուրբ Գոնոնոս ուխտագնացութիւնը նուազած է, քանի որ ոչ կանուխ անցեալին Նորշէնի բազմաթիւ հայ բնակիչներ կա՛մ աստիճանաբար ձուլուած են քիւրտերուն մէջ, կա՛մ ստիպուած եղած են լքել գիւղը, որմէ յետոյ քոչուոր քրտական ցեղերը օգտուած են առիթէն եւ հոն բնակութիւն հաստատած են:

Քրիստոսի խաչափայտը Սուրբ Գոնոնոսի վանքին մէջ

Վանքին մէջ կը պահուէր փայտի կտոր մը, որ, ինչպէս կը հաւատային, մաս մըն էր Յիսուս Քրիստոսի Խաչէն: Բացի Սուրբ Գոնոնոսի մեծարումէն, այս սուրբ մասունքը վանքը դարձուցած էր կարեւոր ուխտատեղի մը:

Սուրբ Գոնոնոսի գերեզմանը համանուն վանքին մէջ

Վանքի ձախակողմեան մուտքի դարպասին մօտ, եկեղեցւոյ հարաւային պատին, կը գտնուէր Սուրբ Գոնոնոսի գերեզմանը: Դամբարանը 19-րդ դարու սկիզբին կը գտնուէր անխնամ վիճակի մէջ: Ան կը գրաւէր հայ ուխտաւորները տարածաշրջանի բոլոր անկիւններէն: Քիւրտերը հոն կը կատարէին իրենց ուխտագնացութիւնը: Երբ անոնք հասած կ’ըլլային այս վայրը, անոնց համար վանքէն ներս մասնաւոր տարածք մը նշանակուած կ’ըլլար՝ աղօթքի համար [61]: Քանի մը հայկական սկզբնաղբիւրներ ցոյց տուած են, որ Շէյխ Էոմերը Սուրբ Գոնոնոսի վանքի պաշտպանն էր քիւրտ աղաներու եւ կողոպտիչ քրտական ցեղերու յարձակումներէն եւ ահաբեկումներէն: Առ ի երախտագիտութիւն իր բարի գործերուն՝ շէյխը թաղեցին վանքի տարածքին մէջ: Ըստ տեղեկութիւններու՝ յիշատակի արձանագրութիւն մը կրող տապանաքարը վանքի տարածքին մէջ դեռ կանգուն էր Ցեղասպանութենէն առաջ [62]:

Սուրբ Ատովմեանց վանք

Մինչեւ Ցեղասպանութիւնը վանքը կարեւոր ուխտատեղի մըն էր ոչ միայն Խարզանի եւ յարակից շրջաններու, այլեւ Վանի նահանգի հայ բնակչութեան համար [63]:

Սուրբ Ատովմեանց վանքին մատուռը

Վանքին մօտ կանգնած էր Սուրբ Ատովմեանց կամ Սուրբ Ատովմայ անունով փոքրիկ մատուռ մը: 20-րդ դարու սկիզբին կիսաւեր վիճակի մէջ գտնուող կառոյցը նստած էր բլուրի մը գագաթին, ուր, ըստ աւանդութեան, թաղուած են Ատովմ Գնունիի եւ Մանաճիհր Ռշտունիի աճիւնները: Տեղացիներ եւ բազմաթիւ գիւղացիներ հոն կ’երթային ուխտի կամ պաշտամունքի համար: Անոնք կը հաւատային, որ մատուռը սուրբ վայր մըն էր, օժտուած՝ հրաշքներ գործելու զօրութեամբ, յատկապէս ամուլ կիներու համար [64]:

Ճաֆանի Սուրբ Եղիա եկեղեցի

Ըստ Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութեան՝ եկեղեցին եղած է կարեւոր ուխտատեղի մը, որ, ինչպէս կը հաւատային, օժտուած է հրաշագործ զօրութեամբ:

Բղեղիկի մօտ անանուն եկեղեցւոյ մը եւ բերդի մը աւերակներ

Ըստ Սղերդի առաջնորդարանի 1902 թուականի վիճակագրական հաշուետուութեան՝ ուխտագնացութեան վայրեր եղած են անանուն եկեղեցին եւ մօտակայքը գտնուող Բղեղիք ամրոցը (հաւանաբար ներկայի Yapraklı-ն): Բղեղիկը կը գտնուէր բաւական մօտը Kale Sheikh Baj (քրտերէնով` Keleya Şex Baj) պարսպապատ բերդաքաղաքին: Ըստ տեղեկութիւններու, Բղեղիկ ամրոցը 20-րդ դարու սկիզբին գոյութիւն ունէր տակաւին [65]:

Մարութայ Սուրբ Աստուածածին վանքին մատուռը

Աւերուած Սուրբ Աստուածածին վանքին մատուռը, որ այլապէս յայտնի է որպէս Մարութավանք, կը բարձրանար Սասունի Մարաթուկ լեռան (թրքացուած անունը՝ Malato Dağ) գագաթին: Ան կը գտնուէր Խարզանէն դուրս: Սակայն մատուռը հոս կը յիշատակենք, քանի որ Խարզանի գիւղացիները սուրբ կը համարէին թէ՛ լեռը, թէ՛ վանքը, ուր ուխտի կ’երթային: Իրականութեան մէջ, Մարաթուկ լեռը սուրբ կը համարէին ոչ միայն հայերը, այլեւ քիւրտերը: Յակոբեան եւ այլք Մարութավանքի մատուռը կը տեղադրեն Խարզանի մէջ, հայաբնակ Արուետոց կամ Արուուտուց (ներկայիս Sarıyayla) գիւղին մօտ [66]: Սակայն այլ հեղինակներ գիւղը կը համարեն հէնց Սասունի Մարաթուկ գիւղախումբի մաս [67]:

Մարութավանքի մատուռը յայտնի էր իր կրօնական տօներով եւ ծէսերով, ինչպիսիք են Վարդավառը (Յիսուս Քրիստոսի Պայծառակերպութիւնը), Աստուածածնի Վերափոխումը եւ Սուրբ Խաչը (Խաչվերացը), որոնք սովորաբար կը նշուէին Մարաթուկ լեռան վրայ տարուայ որոշակի եղանակներուն [68]: Այնուհետեւ ամէն տարի Խարզանէն, ինչպէս նաեւ Հազզօ-Խապլճոզէն, Մոտգանէն, Փսանքէն եւ Սասունի ու Մուշի յարակից այլ վայրերէ հայ գիւղացիները կ’երթային մատուռ՝ քանի մը օր անցընելու Մարաթուկ լեռան վրայ: Ուխտաւորները մեծ բազմութեամբ կը լեցնէին տարածքը: Տօնակատարութիւններուն ժամանակ անոնք սովորաբար զոհաբերութիւններ (մատաղ) կ’ընէին: Ասոնց զուգահեռ, պարեր ու երգեր կը կազմակերպուէին ինչպէս ուխտաւորներու, այնպէս ալ Պուլանըքի եւ Մանազկերտի գաւառակներու մերձակայ գիւղերու բնակիչներուն համար [69]: Վարդավառին եւ Սուրբ Խաչին՝ մատուռին մէջ կը մատուցուէր Սուրբ պատարագ [70]:

• [1] Միրախորեան Մանուէլ, Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, Ա. հատոր, Կոստանդնուպոլիս, Պարտիզպանեան հրատարակչատուն, 1884, էջ 75:
• [2] 1904-ի Ընդարձակ օրացոյց Ս. Փրկչեան հիւանդանոցի հայոց, Կոստանդնուպոլիս, Հ. Մաթեւոսեան հրատարակչատուն, էջ 374:
• [3] 1908-ի Ընդարձակ օրացոյց Ս. Փրկչեան հիւանդանոցի հայոց, Կոստանդնուպոլիս, Հ. Մաթեւոսեան հրատարակչատուն, էջ 249:
• [4] Նոյնը, էջ 315:
• [5] 1904-ի Ընդարձակ օրացոյց Ս. Փրկչեան հիւանդանոցի հայոց, էջ 375:
• [6] Օրմանեան Մաղաքիա արք., Հայոց Եկեղեցին եւ իր պատմութիւնը, վարդապետութիւնը, վարչութիւնը, բարեկարգութիւնը, գրականութիւնը ու ներկայ կացութիւնը, Կոստանդուպոլիս, Վ. եւ Հ. Տէր Ներսէսեան հրատարակչատուն, 1911, էջ 261-262:
• [7] Դ. Էմիրեան, «Տեղագրական – Սղերդ», Բիւրակն շաբաթաթերթ, Կոստանդնուպոլիս, 1900, թիւ 19-20, 16 մայիս, էջ 299-300:
• [8] Տէր Մինասեանց Երուանդ, Հայոց եկեղեցու յարաբերութիւնները Ասորւոց եկեղեցիների հետ, Ս. Էջմիածին, տպարան Մայր Աթոռոյ, 1908, էջ 162:
• [9] Տե՛ս, օրինակ, Աբովեանց Գէորգ, Համառօտութիւն Հայոց ազգի պատմութեան, Թիֆլիս, Մ. Շարաձէ հրատարակչատուն, 1894, էջ 8:
• [10] Կոստանդնուպոլսոյ Հայոց պատրիարքութեան Սղերդի առաջնորդարան, Վիճակագրութիւն Սղերդի եւ իր թեմերուն, 1902, թերթ 10:
• [11] Դ. Էմիրեան, «Տեղագրական – Սղերդ», Բիւրակն, 1900, թիւ 19-20, 16 մայիս, էջ 299:
• [12] Լապճինճեան Թէոդորոս (Թէոդիկ), Գողգոթա թրքահայ hոգեւորականութեան եւ իր hօտին աղէտալի 1915 տարին, Թեհրան, 2014, էջ 129-131: Կոստանդնուպոլսոյ Հայոց պատրիարքութեան Սղերդի առաջնորդարան, Վիճակագրութիւն Սղերդի եւ իր թեմերուն,1902, թերթ 8-12:
• [13] Կոստանդնուպոլսոյ Հայոց պատրիարքարանի մարդահամարը 1913-1914, Հ.Բ.Ը.Մ.ի Փարիզի Նուպարեան գրադարան, էջ 65-68:
• [14] Kévorkian Raymond et Paboudjian Paul, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris: ARHIS, 1992, p. 505.
• [15] Kevorkian Raymond, The Armenian Genocide: A Complete History. London: A.R. Mowbray, 2012, p. 277.
• [16] Tomaschek, Wilhelm, Sasun und das Quellengebiet des Tigris [Sassoun and the Area around the Sources of the Tigris River], Übersetzt von Barnabas Bilezikdjian, Wien, Mechitaristen Buchdruckerei, 1896, S. 61.
• [17] Պետոյեան Վարդան, Սասունի եւ Տարօնի պատմա-աշխարհագրական տեղագրութիւն, Երեւան, Լուսակն, 2005, էջ 54:
• [18] Կոստանդնուպոլսոյ Հայոց պատրիարքութեան Սղերդի առաջնորդարան, Վիճակագրութիւն Սղերդի եւ իր թեմերուն, 1902, թերթ 10-11, թիւ 51 (Նորշէն):
• [19] Յակոբեան Թադէոս, Մելիք-Բախշեան Ստեփան եւ Բարսեղեան Յովհաննէս, Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան, III հատոր, Երեւան, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչութիւն, 1986, էջ 208:
• [20] Գոնոն Իսաուրիացին պէտք չէ շփոթել Ք․Ե․ 3-րդ դարուն ապրած՝ Պամֆիլիայի Պարտիզպան Սուրբ Մարտիրոս Գոնոնի հետ:
• [21] Հմայիլ․ մաս 24, Գրաբար եւ Գինի-ի մէջ, մուտք գործուած՝ 19 յուլիս 2022-ին
• krapar.org/hmayil/hm1_24.html
• [22] Սրուանձտեանց Գարեգին, Երկեր, Ա. հատոր: Գրոց ու բրոց, Երեւան, ՀԽՍՀ գիտութիւնների ակադեմիայի հրատարակչութիւն, 1978, էջ 75:
• [23] Յարութիւնեան Սարգիս, Հայ հմայական եւ ժողովրդական աղօթքներ, Երեւան, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչութիւն, 2007, էջ 347:
• [24] Բադալեան Գեղամ, «Արեւմտեան Հայաստանի պատմա-ժողովրդագրական նկարագիրը Մեծ Եղեռնի նախօրէին (մաս 8-րդ, Սասուն եւ Բաղէշ քաղաք)», Վէմ համահայկական հանդէս, Երեւան, թիւ 2 (58), 2017, էջ 30:
• [25] Յակոբեան եւ այլք, Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան, III հատոր, էջ 208:
• [26] Տիգրանեան Մկրտիչ վրդ., Հայելի գործոց Տիգրանեան Մկրտիչ վարդապետի եւ առաջնորդի Քիւրտիստանու, Կոստանդնուպոլիս, Թադէոս Տիվիճեան հրատարակչատուն, 1864, էջ 7:
• [27] Բադալեան, «Արեւմտեան Հայաստանի պատմա-ժողովրդագրական նկարագիրը Մեծ Եղեռնի նախօրէին», էջ 30:
• [28] Միրախորեան Մանուէլ. Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, Ա. հատոր, էջ 74:
• [29] Կոստանդնուպոլսոյ Հայոց պատրիարքութեան Սղերդի առաջնորդարան, Վիճակագրութիւն Սղերդի եւ իր թեմերուն, 1902, թերթ 10, թիւ 50 (Խրեպան):
• [30] Non-Armenian readers should be aware that, in this study, the letter Ց ց appearing in Armenian monastery and church names and transliterated into C c as, for example, in “Atovmianc monastery” or “Gomac vank,” should be pronounced as a Z sound, as in the German word Zeitung, and not as an S sound or a K sound, as in the English words.
• [31] Մուրատեան Գ․, «Սուրբ Կոնոնոս վանքի ուխտագնացութիւն», Բիւրակն, 1898, թիւ 31, 17 սեպտեմբեր, էջ 563:
• [32] Դ. Էմիրեան, «Տեղագրական – Սղերդ», Բիւրակն, 1900, թիւ 19-20, 16 մայիս, էջ 299:
• [33] Բիւրակն, 1898, թիւ 31, 17 սեպտեմբեր, էջ 562:
• [34] Միրախորեան Մանուէլ, Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, Ա. հատոր, էջ 75:
• [35] Բիւրակն, 1898, թիւ 31, 17 սեպտեմբեր, էջ 563:
• [36] Թէոդիկ, Գողգոթա թրքահայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տարին, էջ 131:
• [37] Միրախորեան Մանուէլ, Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, Ա. հատոր, էջ 75:
• [38] Թէոդիկ, Գողգոթա թրքահայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տարին, էջ 131:
• [39] Բիւրակն, 1898, թիւ 31, 17 սեպտեմբեր, էջ 563:
• [40] Միրախորեան Մանուէլ, Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, Ա. հատոր, էջ 74:
• [41] Յակոբեան եւ այլք, Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան, III հատոր, էջ 208:
• [42] Յակոբեան եւ այլք, Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան, I հատոր, էջ 372:
• [43] Կարապետեան Սամուէլ, Հայաստանի պատմութիւն․ Հայոց Ձոր, Ա. հատոր, Երեւան, Հայկական ճարտարապետութիւնն ուսումնասիրող հիմնադրամ, 2015:
• [44] Բաղեան Յովհաննէս, Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, Սիոն, Երուսաղէմ, 1869, թիւ 11, էջ 251:
• [45] Sauer, Eberhard W., Sasanian Persia: Between Rome and Steppes of Eurasia, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2017, p. 192.
• [46] Պետոյեան Վարդան, Սասունի եւ Տարօնի պատմա-աշխարհագրական տեղագրութիւն, էջ 54:
• [47] Կարապետեան Սամուէլ, Հայաստանի պատմութիւն․ Հայոց Ձոր, Ա. հատոր:
• [48] Ցեղասպանութեան վերապրող Արմենակ Ամրիկեան վկայութիւնը, Memorial Heritage, 14-րդ հատոր, Հայկական ճարտարապետութիւնն ուսումնասիրող հիմնադրամ, Երեւան, 2011, էջ 282:
• [49] Բադալեան, «Արեւմտեան Հայաստանի պատմա-ժողովրդագրական նկարագիրը Մեծ Եղեռնի նախօրէին», էջ 39:
• [50] Նոյն տեղը:
• [51] Յովհաննիսեան Կարէն, Թուխ Մանուկ Աւետարանները, Երեւան, ՀՀ ԳԱԱ հնագիտութեան եւ ազգագրութեան ինստիտուտ, 2019, էջ 249:
• [52] Յակոբեան եւ այլք, Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան, I հատոր, էջ 682:
• [53] Ղազարեան Վազգէն, «Տիգրանակերտ մայրաքաղաքի տեղորոշման շուրջ», Armenia and Oriental Christian Civilization, Part II: Papers and Abstracts, Երեւան, «Գիտութիւն» հրատարակչատուն, 2017, էջ 154:
• [54] Միրախորեան Մանուէլ, Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, Ա. հատոր, էջ 67-69:
• [55] Յակոբեան եւ այլք, Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան, IV հատոր, էջ 444:
• [56] Բադալեան, «Արեւմտեան Հայաստանի պատմա-ժողովրդագրական նկարագիրը Մեծ Եղեռնի նախօրէին», էջ 41:
• [57] Յակոբեան եւ այլք, Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան, III հատոր, էջ 208:
• [58] Բիւրակն, 1898, թիւ 31, 17 սեպտեմբեր, էջ 562:
• [59] Կոստանդնուպոլսոյ Հայոց պատրիարքութեան Սղերդի առաջնորդարան, Վիճակագրութիւն Սղերդի եւ իր թեմերուն, 1902, թերթ 10, թիւ 51 (Նորշէն):
• [60] Բադալեան, «Արեւմտեան Հայաստանի պատմա-ժողովրդագրական նկարագիրը Մեծ Եղեռնի նախօրէին», էջ 30:
• [61] Միրախորեան Մանուէլ, Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, Ա. հատոր, էջ 74:
• [62] Պետոյեան Վարդան, Սասունի եւ Տարօնի պատմա-աշխարհագրական տեղագրութիւն, էջ 54:
• [63] Կարապետեան Սամուէլ, Հայաստանի պատմութիւն․ Հայոց Ձոր, Ա. հատոր:
• [64] Միրախորեան Մանուէլ, Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, Ա. հատոր, էջ 143-144:
• [65] Պետոյեան Վարդան, Սասունի եւ Տարօնի պատմա-աշխարհագրական տեղագրութիւն, էջ 72:
• [66] Յակոբեան եւ այլք, Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան, III հատոր, էջ 745:
• [67] Տե՛ս, օրինակի համար, Մարտիրոսեան Տիգրան, «Սասուն – Ժողովրդագրութիւն․ Բնակչութեան վիճակագրութիւնը ըստ գիւղերու», Յուշամատեան, www.houshamadyan.org/mapottomanempire/vilayet-of-bitlispaghesh/sassoun/locale/demography.html.
• [68] Մուրատեան Մկրտիչ, «Հռեցվարի սրբավայրերը եւ անյայտ աղբիւրի աւանդութիւնը», Հայաստանի կոչնակ շաբաթաթերթ, Նիւ Եորք, 1922, թիւ 25, էջ 818:
• [69] Պետոյեան Վարդան, Սասունի եւ Տարօնի պատմա-աշխարհագրական տեղագրութիւն, էջ 58:
• [70] Մուրատեան Մկրտիչ, «Աւանդութիւններ Սասնոյ ուխտատեղեաց մասին», Հայաստանի կոչնակ, 1922, թիւ 7, 18 փետրուար, էջ 238: