Erzincan/Yerzınga - Manastır ve Kiliseler 1

Yazar: Robert Tatoyan 04/11/2019 (son değişiklik: 04/11/2019), Çeviren: Sevan Değirmenciyan

Yerzınga (Erzincan) tarihi Ermenistan’ın Yüksek Ermenistan bölgesinde bulunan Yegeğyats’ın merkezi idi. Ortaçağ Ermeni yazılı kaynaklarında Yerez, Yeriza veya Yerezavan adlarıyla anılan bu yer Ermenistan’ın başta pagan, daha sonra Hristiyan kadim dini merkezlerinden biriydi [1].

Ermeni pagan tanrılarından en önemlilerinden olan tanrıça Anahid’in [2] başlıca mabedi burada bulunuyordu. Mabedde Anahid’in altın bir heykeli vardı, bu nedenle kendisini sıkça Altın Anne, Altından Doğma, Altın Parçası vb. sıfatlarla yüceltiyorlardı [3]. Belde ve Anahid’in mabedi özellikle Navasart bayramında (Ağustos’un ilk yarısı) kalabalık olurdu; Ermenilerin Yeni Yılını kutlamak için binlerce ziyaretçi burada toplanırdı [4].

Yeriza yakınlarında bulunan ve Ahuramazda’nın kızı, bilgelik ve savaş tanrıçası Nane’nin mabedinin bulunduğu Til de ünlü bir merkezdi [5].

Rivayete göre, daha sonra tüm ülkede Hristiysnlığı devlet dini olarak kabul edilmesini sağlayacak olan Aydınlatıcı Krikor (Lusavoriç) Ermenistan Kralı Büyük Tiridates Anahit mabedinde kurban sunarken Hristiyan olduğunu itiraf etmiş ve kendisi ile kral arasındaki çatışma burada medana gelmişti (Krikor Lusavoriç’in eziyetlere uğradığı yerde ilerde Çarçaranats S. Lusavoriç Manastırı inşa edildi) [6].

Ermenistan’ın Hristiyanlığı kabulünden sonra Yeriza ve Yegeğyats beldeleri feodal birer yerleşim olarak Lusavoriç’in ailesine geçer. Til Ermeni katolikoslarının makamlarından biri olur; bir kilise ve Krikor Lusavoriç’in soyundan olan katolikoslar için mezar yeri inşa edilir. Özellikle, I. Aristakes (325-333) ve Büyük Nerses (353-373) katolikoslar buraya defn edilmişler, Yerzınga’da bulunan Çukhdag Hayrabed (Çift Katolikoslar) Manastırı daha sonra onların adı ile anılır (Til’de bulunan kilise VII yy. Arap saldırıları sırasında yıkılır, Nerses’in mezar yeri ise 1275 tarihine kadar unutulmuştu. Fakat daha sonra bir rüyet sayesinde yeniden bulunur. Büyük Nerses’in naaşı büyük bir törenle Yerzınga katedraline götürülür. Kemiklerin bir kısmı ise Soykırım öncesinde bir Türk köyü olan Ki yakınlarındaki Diraşen S. Nerses Manastırına defnedilir) [7].

Krikor Lusavoriç Yegeğyats’da bir episkoposluk makamı tesis eder ve oraya kökleri pagan ruhaniliğine dayanan Movses adında birini episkopos olarak tayin eder [8]. Ermeni alfabesinin icadından sonra, Mesrob Maşdots 420-430 tarihlerinde, o tarihlerde Bizans İmparatorluğu sınırlarında bulunan Yegeğyats’da okullar açar ve Tanan Yegeğetsatsi’yi yönetici olarak atar [9].

Moğol saldırılarından sonra Yerzınga’nın transit ticaret merkezi konumuna gelmesi nedeniyle, kilise hayatı da XIII-XV yy. boyunca gelişim göstermeye başlamış. Bu gelişimin tezahürü kuşkusuz “Yerzingalıların övünç kaynağı” [10], dönemin ünlü din adamlarından Hovhannes Yerzıngatsi Bıluz’un çalışmalarıdır (1220’lerde doğmuş ve 1293’de vefat etmiş). Ermeni rönesansının temsilcisi ve bir ansiklopedist olarak Ermeni düşün hayatında büyük bir etkisi olmuş, Teoloji, Astroloji, Fizik, Yorum edebiyatı, Pedagoji, Müzik ve edebiyat alanlarında iz bırakmıştır [11].  XIII-XV yy. Yerzınga’daki diğer din adamı ve aydınlarından eğitmen ve yazar Movses Khıradakir Yerzıngatsi (1250’ler-1323) [12], Episkopos Sarkis (1307’de Kilikya, Sis’de yapılan kilise lonsülü katılımcılarından biri) [13], Kevork Yerzıngatsi (1350’ler-1416) [14] vs. anmak mümkün.

Yerzınga S. Hagop manastırı ruhani önderi iken (1680’ler) faydalı çalışmaları ile göze çarpan bir diğer isim Avedik Yevtokyatsi (1702-1706 İstanbul Patriği). Sadece S. Hagop değil, Diraşen S. Nışan manastırları, Yerzınga Meryem Ana Kilisesi ve Yerzınga sınırları içinde kalan diğer manastır ve kiliseler kendi gayetleri ile restore edilmiş [15].

1706 yılında kısa bir süre İstanbul Patriği de olan Mateos Külhancı Yerzıngatsi 1700’lü yılların başında bir din adamıydı [16].

1670 civarında hazırlanmış Ermeni kilisesi başepiskoposluk ve episkoposluk bölgeleri listesine göre, başepiskoposluk bölgesi olan Yerzınga yahut S. Krikor Lusavoriç Manastırı Eçmiadzin katolikosları himayesinde olan bir bölge olarak kayıtlara geçmiş [17]. 1600’lü yıllarda Kozan Katolikosluğu da Yerzınga için episkoposlar takdis etmiş [18].

XVII-XVIII yy. boyunca Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde bulunan tarihi Ermenistan’ın diğer kilise bölgeleri gibi Yerzınga da aşamalı olarak İstanbul Patrikliği himayesine geçti. 1780’e ait bir kolofonda İstanbul Patrikliğine bağlı 20 kilise bölgesi sayılmakta; bunlardan biri de Yerzınga [19].

XIX. yy. boyunca Yerzınga kilise bölgesi sınırları, Osmanlı idari sınırları uyarınca, sık sık değişikliğe uğrar. Bazen yakında bulunan kilise bölgeleri buraya birleşmiş, bazen ayrılmıştır. 1858 ve 1870 yıllarında, kısa bir süreliğine de olsa, Bayburt ruhani önderliği vekillik olarak Yerzınga ruhani önderliğine bağlanmış. 1861 ve 1880  yıllarında ise komşu Terçan bölgesi, 1863-1868 de ise Kiğı Yerzınga ile birleşmiş [20].

1880’li yılların başında Yerzınga episkoposluk bölgesi Yerzınga sancağının Yerzınga, Refahiye ve Ğuzican kazalarını kapsamaktaydı [21].

1884’de Kemah (tarihi Taranağ bölgesi) manastır bölgesi (Kemah ve Kuruçay kazaları) vekalet statüsünde Yerzınga episkoposluk bölgesi sınırlarına dahil edilir, 1906 yılında ise tek bir ruhani bölge olarak Yerzınga episkoposluğuna bağlanır [22].

XIX. yy. 70’lı yıllarından 1915’e kadar görev yapmış Yerzınga ruhani önderleri şunlardı:

1. 1. Rahip Krikoris Alâtcıyan (görev yılları; Bayburt-Yerzınga birleşik bölge ruhani önderi olarak 1870-1874 yıllarında, 1874-1877 yıllarında ise Yerzınga ruhani önderi olarak[23]),
2. 2. Rahip Hımayag Timaksyan (1880’den itibaren episkopos olarak, 1878-1886 yıllarında görev yapmış),
3. 3. Rahip Partoğomeos Bağcıyan (1887-1889 yıllarında görev yapmış),
4. 4. Papaz Vartan Zakaryan, vekil (1890-1895 arası görev yapmış),
5. 5. Rahip Husig Esmeryan, vekil (1895-? yıllarında görev yapmış) [24],
6. 6. Rahip Taniel [25] Hagopyan (1897-1904 yıllarında görev yapmış),
7. 7. Rahip Ardavazt Kalenderyan (1905-1906 yıllarında görev yapmış), 
8. 8. Rahip Emmanuel Balyan (1906-1908 yıllarında görev yapmış),
9. 9. Üstrahip Yervant Perdahcıyan (1909-1914 yıllarında görev yapmış),
10. 10. Üstrahip Sahag Odabaşyan (1914 yıllarında görev yapmış).

Yerzınga ruhani önderlerinden toplum hayatında en büyük etkiyi yaratan kişi Hımayag Timaksyan. Çağdaşları tarafından ciddi, eğitimli ve görev bilincine sahip bir ruhani olarak anılan Timaksyan, resmi dile ve kanunlara vakıf olduğu için Osmanlı yerel yöneticileri tarafından da saygın bir kişi olarak kabul görüyor ve böylece Ermeni toplumunun bir çok sorununu çözebiliyordu [26]. Timaksyan’ın hükümet ve taşradaki Kürt aşiret reisleri arasındaki sorunları çözmede arabulucu rolü oynadığı dahi söylenir [27].

Timaksyan, Yerzıngalıların aydınlanması, gelişmesi ve ilerlemesi yönünde önemli birer araç olarak gördüğü okul ve kiliseye özel bir ilgi gösteriyor, kendi önderliği süresinde okulları yeniliyor, S. Nerses Manastırı’nda yatılı bir okul kulıyor, yeni bir ruhani önderlik binası inşa ediliyor ve şehrin mezarlığı güzelleştiriliyordu. Kendi teşviki ile bir grupYerzıngaklı genç de şehrin ilk tiyatrosunu kuracaktı [28].

Yerzıngalıların isyeği ve patrikhanenin de onayı ile 1880 yılında Timaksyan Eçmiadzin’e gider ve Katolikos IV. Kevork tarafından 26 Temmuz’da episkopos takdis edilir [29]. Böylece Yerzınga episkoposluk makamı olur ve ruhani önderliğin otorite ve etkisi artar. Ruhani önder olarak bir episkoposun bulunması bölge için önemliydi, çünkü sadece episkoposlar papaz takdis etme hakkına sahipti. Timaksyan zamanında papaz veya rahip olmak isteyenler bir episkoposluk şehrine gitmek üzere uzun yollar katetmek zorunda kalmıyorlardı artık [30].

Timaksyan’ın görevi Yerzınga’nın ileri gelenleriyle arasında ortaya çıkan anlaşmazlık yüzünden 1886’da beklenmedik bir şekilde sona erdi. “Yerzıngalıların daha çok ihtiyaçları vardı kendisine, fakat bazı milli kodamanlar, kendi bencillikleri ve hırsları nedeniyle, engeller koymaya başladılar önüne. Timaksyan soğukkanlı ve akıllı karakteri ile bu harekatin önünü alabilirdi, fakat saygınlığını kaybetmemek için kendi rızası ile istifa etti ve gururla ve ihtişamla Yerzınga’dan ayrıldı”, deniyor bir tanıklıkta [31].

Burada belirtmek gerekir ki Yerzınga bölgesi ruhani önderleri görevlerinde pek uzun kalamıyordu; ya kendileri bir hata yapıyor veya Yerzıngalı ileri gelenler bir bahane bulup ruhani önderden istifa etmesini istiyorlardı. Yeni ruhani önder göreve geldiğinde ise kendisine şaka yolu “Bilin ki biz Lusavoriç’e bile eziyet ettik” diyorlardı [32].

Yerzınga Ermenileri toplumsal hayatında iz bırakan bir diğer ruhani önder Rahip Taniel Hagopyan’dır. “Epeyce çoşkulu, ciddi, ağırbaşlı, iyi bir hatip ve kusursuz bir ruhani” [33] olarak tanımlanan Hagopyan’ın en önemli başarılarından biri Yerzınga’daki mahalle okullarının birleşmesi.

“Cesur ve devrimci bir ruhla yoğrulan ruhani” Rahip Emmanuel Balyan da kısa süren görev süresinde hatırı sayılır bir iz bırakmış. Kendi döneminde, 1906 senesinin yazında, Yerzıngalıların Büyük Lusavorç Manastırı’na ziyareti tertiplenir. Katılımcı sayısı ve yerleşim yerlerinin temsiliyeti açısından bu ziyaret benzersiz ve önemli bir olaydı. Rahip Emmanuel’in unutulmaz girişimlerinden biri de Yerzınga Ermenileri için bir hamam inşa ettirmesiydi. Bu ruhaninin çabaları sonucunda Ermeni mahallesinin merkezi konumunda olan Kilise meydanında inşa edilmesi planlanan Türk kışlasının yapımı da iptal edilmiştir [34].

Yerzınga’nın son ruhani önderi Rahip Yervant Perdahcıyan eğitimli ve aydın bir ruhani olarak tanınmış. Vaazleri anlam yüklü ve halk tarafından ilgiyle dinlenmekteydi. Bununla beraber fakat, oluşan yeni şartlar altında (1908’de II. Meşrutiyet’in ilanı çalışmak adına geniş bir alan açmıştı) toplumsal çalışmalarda çoşku sergilememiş ve kayda değer herhangi girişimle göze çarpmamış [35].

Ermeni Soykırımı’ndan hemen önce Yerzınga’ya atanan ruhani önder Rahip Sahag Odabaşyan’dı. Fakat görev yerine dahi ulaşamadan, 31 Aralık 1914 tarihinde (12 Ocak 1915) Sivas’yan Yerzınga’ya giderken, Sivas valisi Muammer’im emriyle kurulmuş bir çete tarafından öldürüldü [36].

Rahip Sahag’ın öldürülmesi öncesinde ve sonrasında, hatta Ermeni Soykırımı zamanında Yerzınga Ermenilerinin sürgününe ve kırımına kadar olan dönemde, Yerzınga’nın ruhani işlerini Kemah ruhani önderi Rahip Melkisetek Hovivyan üstlenmişti. Kendisi de halkının alınyazısını paylaştı ve 1915’de öldürüldü [37].

Yerzınga Protestan cemaati farklı kaynaklarda belirtilen sayılara göre yaklaşık 20 hane (1880’li yıllar) [38], 40-45 hane (1910’lu yıllar, K. Sürmeyan) [39], yaklaşık 150 kişi (1914 Osmanlı resmi verileri) [40], hatta 500 kişi (1911, Ormanyan) idi ve Yerzınga şehrinde yaşıyorlardı. Protestanların büyük bir kısmı aslen Yerzıngalı değildi, Yerzınga taşrasından ve Erzurum vilayetinin farklı beldelerinden, aynı zamanda Sivas ve Harput vilayetlerinden buraya gelmiş ve Yerzınga’ya yerleşmiş kişilerdi [42].

Yerzınga Ermeni Protestan cemaati başlarda Ermeni mahallelerinin batısındaki özel bir evde toplaşıyordu. Daha sonraları ise (1900’ler) Kilise meydanı yakınlarında bulunan  ve “yeterince uygun ve şık” olarak tasvir edilen iki katlı bir binada toplanmaya başladılar [43]. Binanın üst katı dua ve vaaza tahsis edilmişti, alt katta ise çocuklar için bir ilkokul vardı. Kilise ve okulu davet edilen bir vaiz-öğretmen yönetiyordu. Bu kişinin maaşının yarısını  American Board of Commissioners for Foreign Missions, diğer yarısını ise Protestan cemaatı ödüyordu [44].

Soykırım öncesinde Protestan cemaatin ruhanisi, Sivas vilayeti Amasya sancağı Vezir Köprü beldesinden Pastör Hagop İsraelyan’dı (Soykırım kurbanlarından) [45]. Yerzınga Protestan kilisesinde Harutyun Yazıcıyan ve H. K. Donatosyan hizmet vermekteydi [46].

XIX. yy. ikinci yarısı- XX. yy. başlarında, Ermeni Soykırımı’ndan hemen önce, Yerzınga’da S. Nışan, S. Yerrortutyun, S. Sarkis ve S. Pırgiç adında 4 Ermeni kilisesi ve Meryem Ana adında küçük bir şapel faaliyet göstermekteydi [47]. Halk bu dört kiliseye yayılmış, her bir kilisenin cemaati de bu kiliselerin din görevlileri arasında paylaştırılmıştı. Kiliseler kendilerine ait mülklerin gelirleri ve mahalle sakinlerinin bağışları (kumbara, tabak, mum ve yağ parası vs.) ile geçiniyordu.

Faal olan iki kilise, S. Yerrortutyun, S. Sarkis, aynı zamanda Meryem Ana şapeli Yerzınga Ermeni mahallesinin merkezi olan Kilise meydanında, S. Nışan kilisesi ise meydanın yakınında idi [48]. Yerzınga ruhani önderlik binası da meydana yakındı.

Yerzınga’da olduğu gibi, köy papazları da maaş almazlar, sadece dini görevleri (ev kutsaması, düğün, vaftiz, cenaze vs.) karşılığında aldıkları para ve bağışlarla geçinirlerdi. Şehirdeki din adamları görevlerine sadık birer ruhani olarak tasvir ediliyor. Nedeni bu kişilerin bir çoğunun geçmişte eğitimli birer öğretmen olmasıydı (Vahan Sürmenyan, Krikor Mamigonyan, Mesrop Torosyan vs.) [49].

S. NışanYerzınga ve Yerzınga ruhani önderliğinin merkez kilisesi idi. Rivayete göre, adını IV. yy.’da Roma’dan getirilmiş haçtan almıştı (Tiridates Haçı). Yerzınga kiliseleri arasında en eskisi ve en büyüğü olan S. Nışan’ın kagir yapısı bölgede sıklıkla olan depremler nedeniyle pek çok kez yenilenmiş ve yeniden inşa edilmişti. Mevcut bina 1834’de inşa edilmişti [50].

Kilise girişinde, hemen iç tarafta, karşılıklı iki ahşap odacık vardı. Bunlardan biri zangoç, diğer ise mum satılması içindi. Bunların üstünde yukarı oda adı verilen ve ayin sırasında kadınların durduğu bölüm vardı. Kilisenin dua bölümünün hemen önünde din görevlilşeri, muganniler ve koro için olan kısım vardı. Ruhani önderin ihtişamlı tahtı da da din görevlileri için öngörülmüş kısımdaydı. XIII. yy.’da yaşamış ünlü edebiyatçı ve dil bilimci rahip Hovhannes Bluz Yerzıngatsi’nin mezarı bu tahtın altındaydı. Mezarın üzerinde kitabesi okunabiliyordu.

Kilise mihrabı üç horana ayrılmıştı. Merkezdeki geniş horan Meryem Ana ve çocuk İsa’nın yağlı boya tablosu ile süslenmişti. Yanda bulunan horanlarda ise S. Krikor Lusavoriç ve S. Garabed ikonaları vardı. Mihrap şamdanlar, gümüş ve altın kaplama haçlar, kutsal kitaplarla süslenmişti. Ortadaki horana ince bir sanat işi olan, altın kaplama kutsal kadeh yerleştirilmişti. Her bir horanın kadife ve kumaştan dikilmiş ve görsellerle zenginleşmiş perdesi vardı. Horanın üzerinde çan kulesi, arkasında ise önemli yortularda koroya eşlik eden org vardı.

Kilise duvarlarına yağlı boya ikonalar asılmıştı. Aydınlatma ise iki sıra dizili büyük pencereler, parıltılı avizeler ve kandillerle sağlanıyordu.

Kilisenin tam solunda, binaya bitişik olarak, kilise gereçlerinin ve kıyafetlerin muhafaza edildiği bir oda vardı. Burada, bir duvar içine oyulmuş taş ve mermer kurnada vaftizler yapılırdı.

Kilisenin ön avlusunda ortasında bir havuz bulunan güzel bir bahçe vardı. Tüm avlu ise mahalle evlerinden bir duvarla ayrılmıştı. Bahçenin bir kısmı mezarlığa tahsis edilmişti. S. Nışan kilisesinin din görevlileri ve cemaatin ileri gelenlerini buraya gömülmüştü.

S. Nışan’ın mahalli mektebinin adı Yeznigyan idi.

Soykırım öncesinde S. Nışan kilisesinin din görevlileri Başpapaz Vartan Zakaryan ve Papaz Vahan Hovhannesyan’dı [51]. Papaz Krikor Mamigonyan da kiliseye hizmet etmekteydi. [52]

S. Yerrortutyun kilisesi Kilise meydanının güneyindeydi. Aydınlık ve ihtişamlı bir kilise olarak tasvir edilir. Topraktan inşa edimiş surlarla çevriliydi. 1836’da inşa edilmişti [53]. Surun içinde, kilise haricinde, mahalleye ait Merkez Okulu ve spor binası, aynı zamanda bahçe, havuz, geniş bir park, küçük bir koruya dönüşmüş mezarlık bulunmaktaydı.

S. Nışan kilisesinde olduğu gibi, S. Yerrortutyun kilisesininde avlusu, kadınlara özel bir balkonu, geniş bir dua salonu, muganniler için çift bölmesi, ruhani önderin oturduğu taht, sahne ve üç horanı vardı.

Tavan, yüksek ve yuvarlak sütunlar üzerine inşa edilmişti, büyüklü küçüklü, uzun ve kavisli, nakışlı kemerleri vardı. Merkezde bulunan kubbe şeklindeki büyük kemerin dört köşesine İncili dört havarinin kakmaları vardı. Kilise ikonalar da bezeli idi ve aydınlatma için biyik kandiller kullanılırdı. S. Yerrortutyun kilisesinin cemaati en büyüğü idi, yaklaşık 600 haneden oluşurdu (1913 verilerine göre, Yerzınga’da Ermenilerin sayısı 2021 hane idi). Bu bakımdan taşınmaz ve kilise gereçleri açısından en zenginiydi.

 Başrahip Yeğişe Aramyan, Papaz Vahan Sürmeyan ve Papaz Ğevont Jamgoçyan  Soykırım öncesinde bu kilisede hizmet vermekteydiler [54].

S. Sarkis kilisesi Kilise meydanının kuzeyindeydi. 1839’da inşa edilen kilise binası [55], orta çaplı bir büyüklüğe sahipti, dar ve sıkışık bir avluya sahipti. Avluda bir kaç dut ağacı ve küçük bir havuz vardı. Aramyan Okulu binası da kilisenin bitişiğindeydi.

Kilise 24 azize ait olduğu rivayet edilen kemik parçaları, resimli ve hat sanatı ile kaleme alınmış, mucizevi “Goloş” İncili ve Kral Tiridates’in bayrağının kalıntısı ile ünlüydü. Yılda iki kere, S. Sarkis oruç haftası ve Büyük Oruç’un ilk Çarşambası “Goloş” İncil’i muhafaza edildiği yerden çıkarılır ve okunurdu. İmanlılar, özellikle hastalar ve adak ziyaretine gelenler, İncil’den şifa niyaz ederlerdi. Türk kadınlar dahi adak adayıp, secde ederlerdi.

Mahalledeki 450 hane Ermeni nüfusuyla, S. Sarkis Yerzınga’da bulunan diğer Ermeni kiliseleri arasında en fakiriydi ve gelir getiren herhangi bir akarı yoktu. Kilise gelirleri genel olarak mahalledeki imanlıların bağışlarıyla oluşmaktaydı.

Soykırım öncesinde Başpapaz Vartan Teteosyan ve Papaz Mesrop Torosyan bu kilisede görev yapmaktaydı [56].

S. Pırgiç kilisesi Yerzınga’nın eski mahallesinin ucundaydı. Kagir, sağlam yapılı, küçük bir kilise olarak tasvir edilirdi. Taştan sağlam sütunları ve yüksek kemerleri vardı. Sütun başları süslemelere sahipti. İçi Yerzınga’daki diğer kiliselere benziyordu, fakat giriş avlusu ve kadınlara tahsis edilen özel bir alan yoktu.

Kapıdan girer girmez dua alanı vardı. Kadınlar için bir balkona sahipti. Ana kapının damı üzerinde çan kulesi vardı. Büyük ve değerli çan 1880’lerde Yerzıngalı ünlü bir zengin olan Hoğgıroğyan ailesinin imkanları ile Rusya’dan satın alınmıştı.

Kilise çevresinde bahçe vardı, avlu ise yüksek bir duvarla çevrili idi. Mahallenin tarihi mezarlığı güney duvarına bitişikti.

Kilise mülk bakımından zengindi. Cemaati eski mahallenin yaklaşık 400 hane Ermeni nüfustan oluşmaktaydı. Yerzınga’daki diğer Ermeni mahallelerindeki nüfus için S. Pırgiç bir adak yeriydi ve özel vesilelerle ziyaret ederlerdi.

S. Pırgiç kilisesine ait mahalle mektebi Naregyan’dı.

Başpapaz Yezegiel Garabedyan ve Papaz Bimen Der-Vartanyan (Yerzınga S. Ohan, Gamarig, Komer ve Kürt köylerindeki Ermeni cemaatine de hizmet ederdi) Soykırım öncesinden kiliseye hizmet etmekteydi  [57].

Meryem Ana Şapeli Kilise meydanının batısında, sakin ve diğerlerinden ayrı bir sokağın köşesindeydi. Geniş bir avlusu vardı ve duvarlarla çevriliydi.

Eskiden yarı yıkık bir kilise olan şapel, uzun zaman terkedimiş bir halde kaldıktan sonra, 1885’de [58] bir grup imanlı kadın tarafından toplanan bağışlar dayesinde şapele dönüştürüldü ve güzel el işleri ve mütavazı gereçlerle donatıldı.

Kilise-şapelin cemaati ve papazı yoktu. Her Cumartesi akşam ve Pazar sabah şehirde bulunan bir papaz ayin yapardı. Bağışlardan toplanan gelir ise şapelin muhafazası için gerekli olan günlük masraflara tahsis edilirdi.

Şapel Yerzınga kadınları için özel bir aday yeri haline gelmişti ve özellikle Meryem Ana yortularından kalabalık olurdu [59].

Bu ilahi defteri Hımayag Mamigonyan tarafından hazırlanmış. Üzerinde 25 Ağustos 1897 tarihi var ve Erzincan’da kaleme alınmış (Kaynak: Mamigonyan Arşivi, Massachusetts ve New Hampshire, ABD).

Soykırım öncesinde Yerzınga kazasında bulunan Ermeni yerleşim birimlerindeki kiliseler hakkındaki bilgileri sunacağız bu bölümde. Bahsi geçen yerleşim alanında yaşayan Ermenilerin nüfus bilgileri, İstanbul Ermeni Patrikhanesi emri ile Yerzınga ruhani önderliği tarafından 1913 yılında hazırlanan verilere dayanmakta [60]. Kilise isimleri ise 1878’de Yerzınga ruhani önderliği tarafından hazırlanan rapora [61], İstanbul Patrikhanesi tarafından 1912-1913 tarihinde Osmanlı İmparatorluğu Adalet Bakanlığı’na verilen kilise ve manastırlar listesine [62] ve farklı kaynaklar ışığında hazırlandı.  Kilise inşa (yeniden inşa) tarihlerini de Osmanlı İmparatorluğu Adalet Bakanlığı’na sunulan yukarda bahsi geçen rapordan aldık [63]. Köylerde görev yapmış ruhanilerin adlarını Soykırımın hemen öncesi itibariyle Teodik’in sunduğu veriler ışığında sunuyoruz [64]. 

Bu verilerin derlenmesi sonucunda çıkan bilgilere göre, Soykırım öncesinde Yerzınga’daki 31 Ermeni köyünde 25 faal kilise vardı. Ermenilerin az yaşadığı Mertekli, Dzater, Komga, Ureg köyleri ile, varlıklı Ermenilere ait palanga-çiftliklerde kilise yoktu. Kiliseye sahip 24 cemaatin sadece 14’ünde din görevlisi vardı (Pıtariç, Meğutsig ve Güllice’de 2’şer olmak üzere), diğer köylerin dini ihtiyaçları Yerzınga veya çevre cemaatlerden papazlar tarafından gideriliyordu [65].

5 hane, 45 Ermeni.

1880’lerde kilisesi yoktu [66], daha sonra S. Asdvadzadzin (Meryem Ana) kilisesi inşa edildi.

70 hane, 430 Ermeni.

Kiliseleri; S. Nışan [67] (inşası 1873, kagir ve güzel bir yapı olarak tasvir edilir [68]), S. Kevork (yıkıntı). Cemaatin din görevlisi Papaz Sebuh Pirçikyan’dı.

68 hane, 399 Ermeni.

S. Sarkis kilisesi. 1880’lerde cemaatin din görevlisi yoktu. Yakınlarda bulunan S. Nigoğayos Manastırı’nda görevli papaz köyü ziyaret ederdi [69]. Cemaatin din görevlileri Papaz Stepan Değirmenciyan ve Papaz Mateos Atamyan’dı (Şıkhlı ve Karakilise köylerine de hizmet etmekteydi).

105 hane, 852 Ermeni.

1858 yılında inşa edilen Meryem Ana kilisesine sahipti. Yeni ve geniş bir yapı olarak tasvir edilmekte [70]. Din görevlisi ise Papaz Arsen Arşaguni idi. Bu köyün yakınında Surp Kevork manastırının harabeleri bulunmaktadır.

1) Ergan köyündeki Surp Kevork manastırının harabeleri (Kaynak: Jean-Michel Thierry de Crussol, Monuments arméniens de Haute-Arménie, CNRS Editions, Paris, 2005)
2) Ptaric (günümüzde Bayırbağ) köyündeki Surp Sarkis kilisesinin harabeleri (Kaynak: Ermeni mimarisini araştırma vakfı, HCUM, Erivan)

40 hane, 366 Ermeni.

S. Kevrk kilisesi vardı [71], Din görevlisinin adı ise Papaz Vahan Sahagyan’dı.

78 hane, 628 Ermeni.

1859’da inşa edilen Meryem Ana Kilisesi kagir ve güzel bir yapıydı [72]. Papaz Vramşabuh Norhadyan buranın din görevlisiydi.

Dzatkeğ’deki (günümüzde Değirmenköy) Surp Asdvadzadzin kilisesi.
(Kaynak: Ermeni mimarisini araştırma vakfı, HCUM, Erivan; Jean-Michel Thierry de Crussol, Monuments arméniens de Haute-Arménie, CNRS Editions, Paris, 2005)

47 hane, 315 Ermeni.

1861 tarihinde inşa edilmiş S. Kevork kilisesi küçük ve yeni inşa edilmiş olarak tasvir edilirdi. 1880’lerde cemaatin din görevlisi Papaz Maruke idi [73], Soykırım’ın hemen öncesinde ise Papaz Oksendinos Haçaduryan.

39 hane, 329 Ermeni.

Papaz Yezras Lusbaronyan’ın görev yaptığı S. Teteos kilisesi vardı.Köyde harap olmuş ve faal olmayan S. Garabed ve S. Hovhannes adında iki kilise daha vardı [74].

60 hane, 755 Ermeni.

Papaz Ananya Der-Kevorkyan ve Papaz Karnik Der-Yezegielyan’ın görev yaptıkları S. Kevork kilisesi 1840’da inşa edilmişti. Köy ve çevresinde 3 kilise daha vardı (harap veya yarı yıkık); S. Toros, S. Asdvadzadzin ve S. Stepanos [75].

14 hane, 130 Ermeni.

Kilisesinin adı S. Lusavoriç’di. Bir din görevlisi yoktu. Yerzınga’dan bir din görevlisi köyün din işleri ile ilgilenirdi. Soykırım öncesinde bu görevi Yerzınga S. Yerrortutyun kilisesi din görevlilerinden Başpapaz Yeğişe Aramyan üstlenmişti.

36 hane, 200 Ermeni.

S. Giragos kilisesi 1829’da inşa edilmişti [76]. Köyde din görevlisi yoktu, Medz Akrak köyünden Papaz Kınel Der-Azaryan buraya da hzmet ediyordu.

41 hane, 235 Ermeni.

Köydeki kilisenin adı Meryam Ana idi, köyün din görevlisi ise Meğutsikli Papaz Hamazasb Hovhannesyan’dı.

43 hane, 350 Ermeni.

S. Hıreşdagabed kilisesi 1839’da inşa edilmişti. Köyün din görevlisi Yukarı Çiftlik köyünden geliyordu.

45 hane, 302 Ermeni.

Meryem Ana kilisesi 1880’lerde S. Minas olarak kayıtlara geçmiş. Köyün din görevlisi ise Pıtariç kilisesi papazı Mateos Atamyan’dı.

55 hane, 820 Ermeni.

S. Stepanos ve harap halde bulunan Meryem Ana kiliseleri vardı. Köyün din görevlisi ise Papaz Melkisetek Avakyan’dı.

Erzincan İncil'inden resimler. Bu elyazması eser 1269-1270 yılları arasında Erzincan şehri yakınlarındaki Avak Manastırında yazılmış ve resimlenmiş. Günümüzde Kudüs Patrikhanesinde bulunmaktadır. Elyazması no: 1925 (Kaynak: Bezalel Narkiss (ed.), Armenian Art Treasures of Jerusalem, Massada Press, Jerusalem, 1979).

83 hane, 650 Ermeni.

1829’da inşa edilen S. Kevork kilisesinin ruhani görevlisi Papaz Kınel Der-Azaryan’dı.

304 hane, 1822 Ermeni.

1845’de inşa edilen S. Nışan ve harap halde bulunan S. Kevork kiliseleri vardı. Cemaatin din görevlileri Papaz Hamazasb Hovhannesyan (Ğaratuş cemaatine de hizmet ederdi) ve Papaz Tornig Gabudigyan’dı.

120 hane, 1316 Ermeni.

1882’de restore edilen S. Hagop kilisesi vardı. Kilise kemerli ve güzel bir yapıydı [78]. Cemaatin din görevlisi Papaz Ğevont Der-Avedisyan’dı.

38 hane, 280 Ermeni.

1859’da inşa edilen Yeğnaper S. Asdvadzadzin (Meryem Ana) kilisesinin din görevlisi Büyük Akrak köyünün papazıydı.

23 hane, 158 Ermeni.

Kilisenin adı S. Haç’dı (Bazı kaynaklarda S. Harutyun [79]). Kendine özel bir din görevlisi yoktu. Pıtariç köyü din görevlisi Papaz Mateos Atamyan buraya da hizmet ediyordu.

31 hane, 140 Ermeni.

Kilisenin adı S. Hovhannes [80], bazı verilere göre ise S. Ohan idi [81]. Köyün kendi papazı yoktu, Yerzınga S. Pırgiç kilisesi papazlarından Bimen Der-Vartanyan buraya da hizmet etmekteydi.

57 hane, 336 Ermeni.

Aşağı Çiftlik ve Ğaradigin köylerinin de din görevlisi olan Papaz Krikor Hampartsumyan’ın hizmet ettiği Meryem Ana Kilisesi vardı.

1) Ermeni okulları reform talimatnamesi, Mühendisyan Matbaası, İstanbul, 1873.
2) Taniel'in kehaneti, minyatür: Sarkis, 1362, Erzincan. Elyzması no: 4519 (Kaynak: Armenian Miniatures from the Matenadaran Collection, Nairi Publishing House, Yerevan, 2009).

27 hane, 229 Ermeni.

Köydeki Meryem Ana kilisesine Yukarı Çiftlik köyünün papazı hizmet etmekteydi.

33 hane, 249 Ermeni.

1819’da inşa edilen ve ahşap ve karanlık [82] olarak tasvir edilen Meryem Ana kilisesinin din görevlisi Papaz Yeğişe Zakaryan’dı.

• [1] T. Kh. Hagopyan, St. D. Melik-Pakhşyan, H. Kh. Parseğyan, Հայաստանի և յարակից շրջանների տեղանունների բառարան (Ermenistan ve civar beldeleri Yer isimleri Sözlüğü), II. Cilt, Yerevan, 1988, s. 236.
• [2] V. yy.’da yaşamış Ermeni tarihçi Akatankeğos III. Tiridates’in şöyle söylediğini yazar: “Büyük Anahit, Ermeni yurdu seninle yaşar ve canlıdır”. (Akatankeğos, Ermenistan Tarihi, §68, Yerevan, 1983, s. 46-47).
• [3] K. Sürmenyan, Yerzınga, Kahire, SahagMesrop matbaası, 1947, s. 16.
• [4] Ermenistan ve civar beldeleri Yer isimleri Sözlüğü, 2. Cilt, s. 236.
• [5] Akatankeğos, §786, s. 442-443. Nane hakkında bknz: S.. Harutyunyan, Հին հայոց հաւատալիքները, կրօնը, պաշտամունքն ու դիցարանը (Kadim Ermenilerde İnançlar, Din, İbadet ve Panteon), Yerevan, 2001, s. 45-46.
• [6] Arkepiskopos Mağalya Ormanyan, Ազգապատում (Azkabadum), §46, I. Cilt, S. Eçmiadzin, 2001, s. 76.
• [7] ae, §86, §155, I. Cilt, s. 130, 245, §1239, II. Cilt, s. 2098-2100; Ermenistan ve civar beldeleri Yer isimleri Sözlüğü, 2. Cilt, s. 449.
• [8] B. Hagopyan, Հայագիտական ուսումնասիրութիւններ (Armenoloji Araştırmaları), Yerevan, 2003, s. 31.
• [9] Movses Khorenatsi, Պատմութիւն Հայոց (Ermenistan Tarihi), Yerevan, «Hayastan» yay., 1997, s. 264-265;Ormanyan, Azkabadum, §206, I. Cilt, s. 337.
• [10] Sürmenyan, Yerzınga, s. 20.
• [11] «Քրիստոնեայ Հայաստան» (Hıristiyan Ermenistan) Ansiklopedisi, Yerevan, 2002, s. 619-623.
• [12] ae, s. 760-762.
• [13] Ormanyan, Azkabadum, §1231, II. Cilt, s. 2086.
• [14] N. Vartanyan, «Գէորգ Երզնկացին եւ 'Կանոնագիրք' Հայոց» ժողովածուն» (Kevork Yerzınagtsi ve “Ermenistan Kanunnamesi” kitabı), Բանբեր Երեւանի համալսարանի. Հայագիտութիւն, (Panper Yerevani Hamalsarani ) Yerevan, 2015, No 2, s. 50-60:
• [15] Hıristiyan Ermenistan Ansiklopedisi, s. 132-133.
• [16] Ormanyan, Azkabadum, §1875, II. Cilt, s. 3169-3171.
• [17] Hagopyan, Armenoloji Araştırmaları, s. 106.
• [18] ae, s. 110-111.
• [19] A. Alboyacıyan, «Առաջնորդական վիճակներ» (Ruhani Önderlikler), 1908 S. Pırgiç Hastanesi Salnamesi, İstanbul, 1908, s. 294-295.
• [20] ae, s. 309-310.
• [21] M. Ormanyan, Հայոց եկեղեցին և իր պատմութիւնը, վարդապետութիւնը, վարչութիւնը, բարեկարգութիւնը, արարողութիւնը, գրականութիւնը, ու ներկայ կացութիւնը (Ermeni Kilisesi ve Tarihi, Öğretisi, Yönetimi, Reformu, Ayinleri, Literatürü ve Mevcut Durumu), İstanbul, 1911, s. 261.
• [22] A. Alboyacıyan, Ruhani Önderlikler, s. 311.
• [23] «Արարատ» կրօնական-բարոյական, գրականական-պատմական, բանասիրական-մանկավարժական, ազգային եւ պաշտօնական ամսագիր (Ararat dini ve ahlaki, edebi-tarihi, filolojik-pedagojik, milli ve resmi aylık dergi), S. Eçmiadzin, 1895, Temmuz, s. 265.
• [24] Ararat, 1895, Nisan, s. 140. 1895’de ruhani önder vekili olarak Rahip Kevork Yezagielyan adında birinin ismi geçiyor. Bu kişi hakkında başka bir bilgi maalesef bulamadık («Հայաստանեայց եկեղեցին Տաճկաստանում», (Türkiye’deki Ermeni Kilisesi) Ararat, 1896, Şubat, s. 88).
• [25] 1902 yılından itibaren üst rahip (1902 S. Pırgiç Hastanesi Salnamesi, İstanbul, 1908, s. 328).
• [26] Sürmenyan, Yerzınga, s. 153.
• [27] ae, s. 154.
• [28] ae, s. 153.
• [29] Ararat, 1880, VII. sayı, s. 321.
• [30] Rahip Taniel Hagopyan, , «Թեմական ու կրթական վիճակ Երզնկայի» (Yerzınga’daki dini ve eğitsel durum), «Püzantion» günlük Ermenice gazete, İstanbul, 15/27 Ekim 1897, No: 294, s. 1: Yerzınga ruhani önderliği her ne kadar tüzüğe göre bir episkoposluk bölgesi olsa da, 1870’lerden 1915’e kadar orada ruhani önderlik yapan kişilerden sadece Timaksyan episkopos derecesine sahipti, diğerleri rahip veya üst rahipti.
• [31] Sürmenyan, Yerzınga, s. 154-155.
• [32] ae, s. 157.
• [33] ae, s. 155.
• [34] ae, s. 156.
• [35] ae, s. 157.
• [36] Teodik, Գողգոթա հայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տարին, (Ermeni ruhban sınıfı ve cemaatinin Golgotası), New York, 1985, s. 178-179, Garabed Kapigyan, Եղեռնապատում փոքուն հայոց եւ նորին մեծի մայրաքաղաքին Սեբաստիոյ, (Küçük Ermenistan ve anakenti Sivas’ın Kırımnamesi), Boston, «Hayrenik» matbaası, 1924, s. 45-48. 
• [37] Sürmenyan, Yerzınga, s. 158; Teodik, Golgota, s. 187.
• [38] «Arevelyan Mamul», Temmuz 1886, s. 261.
• [39] Sürmenyan, Yerzınga, s. 204. 
• [40] K. Karpat, Ottoman population 1830-1914. Demographic and Social Characteristics, Wisconsin,The University of Wisconsin Press, 1985, s. 170.
• [41] Ormanyan, Ermeni Kilisesi, s. 261.  
• [42] «Arevelyan Mamul», Haziran 1886, s. 261.
• [43] Kaçperuni, Տեղագրական նօթեր. Էրզինկեան, (Topografik Notlar, Erzingyan), «Püragın» milli, ilmi, edebi ve siyasi dergi, İstanbul, 9 Ağustos 1903, No: 32, s. 629.
• [44] ay. 
• [45] Teodig, Golgota, s. 182. 
• [46] G. B. Adanalyan, Յուշարձան հայ աւետարանականաց եւ Աւետարանական եկեղեցւոյ (Քննական Ծանօթութիւններով) (Ermeni Protestanlar ve Protestan Kilisesi Anıtı),  Fresno, 1952, s. 479. 
• [47] Sürmenyan, Yerzınga, s. 118-124. 
• [48] ae, s. 125-126.
• [49] ae, s. 158-160.
• [50] A. Kh. Safrasdyan, «Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքարանի…» (İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin...), s. 46. K. Sürmenyan’ın verilerine göre; 1849 (Sürmenyan, Yerzınga, s. 119). 
• [51] Sürmenyan, Yerzınga, s. 119-120; Arevelyan Mamul, Mayıs 1886, s. 230; Teodig, Golgota, s. 180-181.
• [52] Bknz. Huşamadyan’da yayımlanan aile koleksiyonu https://www.houshamadyan.org/arm/oda/americas/mamigoniancollection.html
• [53] A. Kh. Safrasdyan, İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin..., s. 46.
• [54] Sürmenyan, Yerzınga, s. 120-121; Arevelyan Mamul, Mayıs 1886, s. 230; Teodig, Golgota, s. 181.
• [55] A. Kh. Safrasdyan, İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin..., s. 46.
• [56] Arevelyan Mamul, Mayıs 1886, s. 230; Sürmenyan, Yerzınga, s. 121-122; Teodig, Golgota, s. 181.
• [57] Arevelyan Mamul, Mayıs 1886, s. 230; Sürmenyan, Yerzınga, s. 122-123; Teodig, Golgota, s. 181-182.
• [58] A. Kh. Safrasdyan, İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin..., s. 46.
• [59] Sürmenyan, Yerzınga, s. 123.
• [60] Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la Veille du Génocide [The Armenians in the Ottoman Empire on the Eve of the Genocide], ARHIS, Paris, 1992, s. 452-455.
• [61] Edebiyat ve Sanat Müzesi, T. Azadyan Arşivi, III. Kısım, 42.
• [62] A. Kh. Safrasdyan, İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin..., s. 45-47.
• [63] aynı (Tüm kiliselerin inşa tarihi bulunmuyor, çoğu için “eskiden” ibaresi var.
• [64] Teodig, Golgota, s. 182-185.
• [65] Mukayese için; 1897 verilerine göre Yerzınga’daki 10 Ermeni köyünde ruhani vardı, hatta 3 köy ikişer din görevlisine sahipti. (Rahip Taniel Hagopyan, Yerzınga’daki dini ve eğitsel durum, s. 1).
• [66] Arevelyan Mamul, Nisan 1891, s. 157.
• [67] Diğer verilere göre S. Asdvadzadzin (Edebiyat ve Sanat Müzesi, T. Azadyan Arşivi, III Kısım, 42, sayfa 9).
• [68] Arevelyan Mamul, Nisan 1891, s. 156.
• [69] ae, s. 158.
• [70] Arevelyan Mamul, Mayıs 1891, s. 208.
• [71] Diğer verilere göre S. Minas (Edebiyat ve Sanat Müzesi, T. Azadyan Arşivi, III Kısım, 42, sayfa 7).
• [72] Arevelyan Mamul, Mayıs 1891, s. 209.
• [73] Arevelyan Mamul, Mart 1890, s. 136.
• [74] K. M. Badalyan, «Արևմտեան Հայաստանի պատմա-ժողովրդագրական նկարագիրը Մեծ եղեռնի նախօրէին: Մաս երրորդ: Էրզրումի նահանգի կենտրոնական ու արևմտեան գաւառները և Էրզրում (Կարին) ու Երզնկա քաղաքները» (Soykırım öncesinde Batı Ermenistan’ın tarihi-demografik durumu. III. Kısım: Erzurum vilayetinin merkez ve barı sancakları ve Erzurum (Garin) ve Yerzınga şehirleri), Vem, VII (XIII) yıl, No: 4 (52), Ekim-Aralık, 2015, s. XXXIII.
• [75] ae, s. XXXII.
• [76] Diğer verilere göre S. Sarkis (Edebiyat ve Sanat Müzesi, T. Azadyan Arşivi, III kısım, 42, sayfa 7).
• [77] Arevelyan Mamul, Nisan 1891, s. 157.
• [78] Arevelyan Mamul, Mart 1890, s. 138.
• [79] Edebiyat ve Sanat Müzesi, T. Azadyan Arşivi, III Kısım, 42, sayfa 7.
• [80] Edebiyat ve Sanat Müzesi, T. Azadyan Arşivi, III Kısım, 42, sayfa 7. 
• [81] 1904 S. Pırgiç Hastanesi Salnamesi, İstanbul, 1904, s. 368.
• [82] Arevelyan Mamul, Mayıs 1891, s. 207.