Gülümseyen Yetimler

Yazar: Vahe Taşcıyan, 31/01/2024 (son değişiklik: 31/01/2024). Çeviren: Sevan Değirmenciyan.

Elimizde 46 Ermeni yetim fotoğrafı var. Fotoğraflar Garo Derunyan’ın şahsi koleksiyonunda bulunmakta. Fotoğraflar muhtemelen Lübnan’daki Biblos/Cübeyl şehrinde bulunan Yakın Doğu Amerikan Yardım Heyeti’ne (Near East Relief, bundan böyle NEF) ait yetimhanede çekilmiş. Bir diğer ihtimale göre ise fotoğraflar, yetimlerin Biblos/Cübeyl’e götürülmelerinden önce, 1919-1920 tarihlerinde Antep’te çekilmiş olabilir. Fotoğrafların ölçüsü 7.8 × 10.3 cm (3 × 4 inç). Fotoğrafların tamamında yetimler gülümsemekte. Muhtemelen yetimhanenin Amerikalı sorumluları bu fotoğraflar vasıtasıyla kurumları lehine bir propaganda yapmak ve bağış toplamak istemiş.

Her bir fotoğrafın sırtında yetimin adı ve soyadı Ermenice ve Latin alfabeleri ile yazılı. Belli ki önce İngilizce harflerle yazılmış, daha sonra Ermenice eklenmiş. İsimleri yazan muhtemelen Ermeni isimlerine aşina olmayan Amerikalı bir görevliydi, öyle ki bazı isimler yanlış yazılmış. Sayfamızda bu isimleri olduğu gibi aktaracağız.

Yetimlerin bu etkileyici fotoğrafları bizleri Lübnan’a götürüyor. 1920’li yılların başlarından Soykırım’dan kurtulan binlerce yetim farklı yetimhanelerde bulunmaktaydı. Yetimler buralarda şefkat görüyor, eğitiliyor, meslek öğreniyor ve yetişkin hayatına hazırlanıyorlardı.

Biblos/Cübeyl’de bulunan erkek yetimhanesi 1920’de, NER tarafından Antep’ten gelen Ermeni yetimler için kurulmuştu. Antep’ten ayrıldıktan sonra, Halep’ten geçmiş ve daha sonra Beyrut’a yönelmişlerdi. Çocuklar Haziran 1920 tarihinde Lübnan’a vardıklarında, en başta kendilerini Beyrut Limanı yakınında bulunan ve Karantina adı verilen bölgede çadırlara yerleştirirler. Daha sonra, Eylül 1920 tarihinde Biblos/Cübeyl’e geçerler ve yenilenerek yaklaşık 1500 çocuk muhteva edebilecek bir yetimhaneye evrilecek olan, yarı harabe bir durumda bulunan esbi bir ipek böceği imalathanesi bölgesine yerleştirilirler. 1924 tarihine kadar kurumun yöneticisi Amerikalı bir misyoner olan Ray P. Travis idi.

1920’li yıllarda en çok Ermeni yetimhanesi bulunan ülkeler Lübnan, Yunanistan ve Sovyet Ermenistan’dı. Ermeni Soykırımı’ndan kurtulan çocuklar buralarda kalıyordu. 1920’lerin başında, Biblos/Cübeyl yetimhanesi dışında, Lübnan’da Ermeni yetimlere bakan bir çok farklı yetimhane de vardı. Parantez içinde yetimhaneyi yöneten kurumun adı yazılı:

“Kelekyan-Sisvan”, Beyrut (Ermeni Genel Hayriye Cemiyeti).- 1922’de Beyrut’un Eşrefiye mahallesinde kurulmuş ve 1930’lu yılların başına kadar faaliyet göstermiştir.

Nahır İbrahim (NER).- 1923 baharında, Kayseri ve Konya’dan gelen yetimleri muhafaza etmek için tesis edilmiştir. Müdürü Stanley Kerr’di. Sıtma salgını bu kurum içinde büyük felakete yol açmış ve bir çok yetimin ölmesine neden olmuştur. 1924’te Nahır İbrahim’teki yetimler Cübeyl’teki yetimhaneye yerleştirilir.

Ghazir (NER).- 1919 yılında Amerikalılar burada Lübnanlı çocuklar için bir yetimhane tesis etmişlerdi. Bu çocuklar 1922’de Sayda’ya götürülür. Bundan sonra kurum İsviçreli Jacob Kuntsler’e emanet edilir. Çoğunluğu Urfalı olan 1500 Ermeni yetim burada muhafaza edilir. Kurum bir süre sonra kız yetimhanesine dönüştürülür. Burada bir halı atölyesi bulunmaktaydı. 1925 yılında ise bir körler okulu açılır.

Bzummar, daha sonra Burç Hamud (Ermeni Katolik Kilisesi).- Bzummar Ermeni Katolik Manastırı’na yaklaşık 200 çocuk sığınmıştı. 1923’te onlar önce Beyrut’a, sonra da Peder Boğos Aris tarafından kurulan Saint Grégoire adında ziraai eğitim verilen yetimhaneye götürüldü.

Maamılteyn (NER).- 1922’de kuruldu. Erkeklere tahsis edilen bu kurum sadece bir sene faaliyet gösterdi. Burada 1923 yılında bir klinik açıldı.

Cünye (Vorpakhınam).- 1920’de tesis edildi. Antep’ten gelen erkek ve kız yetimlere ev olmuştur. 1928 yılına kadar faaliyet göstermiştir.

Cünye (NER).- Dört yüz yetmiş kız yetimin bulunduğu bir kız yetimhanesi vardı burada. Konya ve Kayseri’den gelen kızlar burada şefkat görmüştür. Kurum 1925’te kapanır. Kızlardan bir kısmı Ghazir ve Sayda’ya götürülmüştür.

Zuk Mikael (NER).- Kız yetimhanesi. 1922’de kurulmuştur. Danimarkalı misyoner Maria Jacobsen önderliğinde 350 çocuk burada kalıyordu. 1923’te su krizi nedeniyle kurum kapanır ve çocuklar Sayda yetmhanesine götürülür.

Antilyas (NER).- 1922’te kurulmuştu. Yaklaşık 1250 çocuk burada kalmaktaydı. Yetimhane NER’in Avustralya şubesi tarafından idare ediliyordu. İlerde kurum bünyesinde bir meslek okulu da açılır. 1920’li yılların sonunda bu taşınmaz Kilikya Katolikosluğu yerleşkesine tahsis edilir.

Beyrut (NER).- 1922’den itibaren Amerikan kurumunun deniz kıyısında inşa edilmiş ve kızlar için olan bir el işi okulu vardı. Kız öğrencilerin yüksek sayısı nedeniyle aynı şekilde bir ikinci okul daha 1923’te, St. James’te (Beyrut) tesis edilir. Bu iki kurum da 1925’te kapanır.

Sayda (NER).- 1918’te kurulmuş ve Lübnanlı yetimlere tahsis edilmişti. İlerde bin kadar Ermeni yetim burada misafir edilir. Kurum “Kuş Yuvası” olarak da adlandırılmıştır. İlerde Cübeyl yetimhanesi müdürü olacak Maria Jacobsen burada da müdürlük görevi üstlenmiştir.

Hammana, Sur ve Damur (NER).- Bu kurumların hayatı kısa olmuştur. İlerde buralarda bulunan yetimler Lübnan’da faaliyet gösteren diğer Amerikan yetimhanelerine gönderilmiştir.

Şımlan (Friends of Armenia).- Antep’ten gelmiş olan 100-150 Ermeni yetim Britanyalılara ait bu yetimhanede bulunurdu.

Ayn Anub (Friends of Armenia).- Şımlan’a yakın bir köyde bulunan ve Britanyalılara ait bu yetimhanede de Ermeni yetimler kalmıştır.

Brummana (Friends of Armenia).- Britanya merkezli bu kuruluş 1922’te burada Ermeni yetimlerin kaldığı bu yetimhaneyi tesis etmiştir.

Aley ve Baabda (Besançon Rahibeleri).- Aley’de bulunan bu Fransız kurumunda 300 erkek Ermeni yetim vardı, Baabda’da ise 100 kız yetim bulunmaktaydı.

Abey (Kapusen Rahipleri).- Bu Fransız kurumu Abey’de bulunan manastırlarında Ermeni yetimler misafir etmiştir.

Sayda ve Baskinta (Saint Joseph Rahibeleri).- Bu Fransız kurumları Sayda’da 40 kadar Ermeni yetim kıza sığınak olmuştur. Baskinta’da ise 20 kadar Ermeni yetim kıza bakıyorlardı.

Soykırım yıllarında Antura’da bulunan Türk yetimhanesinde de Ermeni yetimler vardı.

Ermeni yüksek tabakası açısından Ermeni yetimlere gösterilen ilgi sadece insani ve sosyal-psikolojik bir sorun değildi. O yıllarda yayımlanan bir çok makalede de görüldüğü ü zere, Ermeniler açısından yetimler aynı zamanda milli bir meseleydi. Bu kadar yüksek sayıda Ermeni yetimin varlığı, onların milli bir servet olduğu, Diaspora’daki Ermeni toplululukları veya Ermenistan’ın varlığı ve güçlenmesinin güvencesi oldukları hususlarını da düşündürüyordu. Dolayısıyla yetimhaneleri, Ermeni yetimlerin geçmişteki şiddetten bağımsız, kimlik ve onu muhafaza etme bilincinde oldukları milli bir ocağa dönüştürmek elzemdi. Soykırım sonrası bu milli seferberlik döneminde, yetimler milli uyanışın simgesine dönüşmüştü. Yetimlerin korunması, onlara gösterilen özen ve milli eğitim öncelik haline gelmişti.

1924 yılında Paris’ten yazdığı ve Cübeyl’de bulunan Ermeni yetimlere yolladığı mektupta, Avedis Aharonyan onları “yeni arazimizin güzel filizleri, yıkılan ormanımızın zengin tomurcukları, doğan güneşimizin ilk ışınları” olarak nitelemiştir [1]. Aharonyan ve kendisi gibi bir çok kişi milli sağlam bir eğitim sayesinde, Ermeni yetimlerin geleceğin sorumluluk yüklenecek Ermenileri, yeniden ayağa kalkmanın simgesi olacaklarına inanmışlardı.

Cübeyl Yetimhanesi de 1920’lerin ilk yarısında önemli bir Ermeni eğitim kurumuna dönüşecekti. Öğretmen kadrosu öğrencilerin eğitimine adanmış, genç ve yetenekli aydınlardan oluşmaktaydı. Setrak Zaven, Gobernik Mansuryan, Hayg Balyan, Gosdan Bandikyan, Stepan Darduni, Mihran Baligyan, Haygazun Keşişyan, Garabed Kıvıryan vs. gibi kişiler öğretmen kadrosuna dahildi.

Kurumdaki eğitim dili Ermeniceydi. Arapça, İngilizce ve Fransızca da öğretiliyordu. Vatanperverlik ve devrim şarkıları yetimhanede sıkça duyulmaktaydı. Ermeni tarihinin ve gerilla mücadelesinin simgesel ve ilham veren karakterleri adeta yetimlerin ibadet nesnesine dönüşmüştü. Dönemin Ermeni yaşantısının önemli simaları zaman zaman Cübeyl Yetimhanesi’ni ziyaret ediyorlardı. Bu yetimhane onlar için bir adak yerine dönüşmüştü; ziyaret ediyor, yetimlerle konuşuyor, ders veriyor ve çocukları yüreklendirmeye gayret ediyorlardı. Kilikya Katolikosu II. Sahag, Yervant Odyan, Nikol Ağpalyan, Vahan Tekeyan, Vahan Kürkçüyan, Khosrov Tütüncüyan, Arşag Hovhannisyan ziyaretçiler arasındadır.

Yetimhanede Ermenice kitaplarla dolu zengin bir kitaplık vardı. Edebiyat ve spor kulüpleri, tiyatro kumpanyası, bando, sporcular ve spor takımları da faaliyetteydi. Yetimlerin resmi gazetesi de burada yayımlanmaktaydı.

Yetimler için milli ve yurtseverliğe dayalı sağlam bir eğitim verme yönünde Ermeni ileri gelenlerinin Soykırım sonrasında sahip oldukları fikirler, aynı zaman diliminde Ermeni yetimlere eğitim veren Amerikan ve Fransız yetimhaneleri yönetimlerinin duruşuyla çoğu zaman çelişmekteydi. Amerikalılar ve Fransızlar için yetimlere özen göstermek, dini eğitim, Ermenice ve kültür aktarımı, bir meslek öğretilmesi çok daha önemliydi. Onlar yetimlerin şahsında geleceğin Ermeni askerini veya Ermeni kültürü ve kimliği için mücadele edecek birisini görmüyorlardı, dolayısıyla Ermeni siyasi partilerinin faaliyetlerini ve propagandasını çoğu zaman yetimhane bünyesinde yasaklamışlardır.

Eğitim anlayışları arasındaki bu çatışma Cübeyl Yetimhanesi’nde istenmeyen bir sonuç doğurdu. Burada görev yapan öğretmenlerden bazıları Ermeni Devrim Federasyonu-Taşnagtsutyun üyesiydi, yetimlerden çoğu onların fikirlerinin etkisindeydi ve yetimler farklı vesilelerle idarenin eğitim metodlarına muhalefet etmiş ve aynı öğretmenler tarafından destek görmüşlerdir. Cübeyl’de meydana gelen benzer çatışmalar bazen kavgaya dönüşüyordu. Lübnan Ermeni basını bu kavgalara geniş yer ayırmıştır.

Bu şartlar altında, 1925 yılında, NER’in Lübnan yönetimi Cübeyl Yetimhanesi’ni kapatma kararı verir. Yetimler Sayda, Antilyas ve Nazaret (Filistin) yetimhanelerine taşınır.  Fransa devleti ve NER arasında 1924’te imzalanan anlaşma çerçevesinde, Cübeyl’de bulunan yetimlerden dört yüzünün ziraat alanında faaliyet gösteren işletmelerde çalışmak üzere Fransa’ya gittiklerini de belirtmek gerekir.

1928 yılında Cübeyl Yetimhanesi yeni bir döneme ayak basmak üzereydi; Sayda’da bulunan ve Kuş Yuvası olarak bilinen yetimhane Cübeyl’e taşınır ve eski Amerikan yetimhanesi binalarına yerleşir. Sayda’dan gelenlerin çoğu kızdı ve sadece çocuk yaşta olanlar arasında erkekler vardı. Danimarkalılara ait Kvindelige Missions Arbejdere misyonu Cübeyl’deki binaları satın alır ve misyoner Maria Jacobsen de kurumun müdürlük görevini üstlenir.

[1] “Aharonyan’dan Ermeni yetimlerine”, Dun Öğrenci Aylık Dergisi, II. Yıl, No: 2, Mayıs, 1924, Cübeyl, Lübnan, Amerikan Yetimhanesi.

• Travis belgeleri, Yates County History Center.
• Cübeyl Amerikan Yetimhanesi Hatıratı 1920-1925, eski öğrenciler tarafından hazırlanmış bir yayın, Hamazkayin Matbaası, Beyrut, 1969.
• Antep - Misyonerler: Ray Travis ve onun Ermeni mirası
• Dun, Öğrenci Aylık Dergisi, Cübeyl, Lübnan, Amerikan Yetimhanesi, 1922-1925.