Երզնկա - Արհեստներ եւ առևտուր

Մանուսագործութեամբ Երզնկայում զբաղւում էին միայն հայերը: Ինչպէս արդէն նշել էինք, XIX դարի վերջին - XX դարի սկզբներին Երզնկայում գործել են մանուսագործական մանուֆակտուրաներ և մանուսայի վաճառքի խոշոր խանութներ, որոնց տէրերն էին Լեփեան եղբայրները, Վարդապետեան եղբայրները, Տէր-Ստեփանեան եղբայրները, Վարդան Էհրամճեանը (Էհրամճեանների ընտանիքը մասնագիտացած էր նաև բուրդի բարակ թելերից ճերմակ սաւան կտոր արտադրելու մէջ, որից կանայք «էհրամ» (ծածկոց) էին կարում), Ղազար բէկ Նորսիկեանը և այլօք [27]:

Մանուսայի տեսակներից էին՝ «սերկի»ն (գոյնզգոյն, խոշոր գծերով, պարզ կամ ծաղկուն կտոր, որից կարում էին անկողնի, բարձի, բազմոցի երեսներ և վարագոյրներ) և «տիմի»ն (գոյնզգոյն, նուրբ գծերով կամ պարզ, առանց գծերի նուրբ կերպաս, որն օգտագործւում էր ամառային հագուստ կարելու համար):

Երզնկացի հայերի կողմից պատրաստուող մանածագործուածքի տեսակներից էր խավլուճին՝ խիտ կտոր, որից կարւում էին ձեռքի և բաղնիքի սրբիչներ, գոգնոցներ (ղենջակ) և այլն:

Երզնկայի հայերը պատրաստել են նաև եազմաներ (արհեստը կոչուել է եազմաճիութիւն)՝ զանազան գոյնզգոյն նախշերով նուրբ գործուածքներ, որոնք հիմնականում օգտագործուել են կանաց գլխաշորեր կարելու համար: Եազմայի վրայի նախշերը դաջելու համար սարքւում էին փայտէ կաղապար տախտակներ, որոնց վրայ «գծագրութեան հմուտ արուեստագէտներ... գեղեցիկ բնանկարներ, փունջերու, թուփերու, թիթեռնիկներու և թռչուններու գեղեցիկ նկարներ կը գծէին ու քանդակագործի երկաթեայ դուրով (ղալէմ) կը փորագրէին» [28]:

Նոյն եղանակով էին նկարներ դաջւում նաև չիթերի՝ տեղական հաստ կտաւների վրայ, որոնք օգտագործւում էին վերմակի, բարձի, բազմոցի, սեղանի ծածկոցներ, վարագոյրներ կարելու համար:

Եազմաճիութեան արհեստի նշանաւոր վարպետներն էին Սէյիսեան, Չիրիչկերեան, Տիլպէրեան եղբայրները:

Չիթչիութեամբ զբաղուող ընտանիքները շատ չէին՝ 5-6 տուն, և իրենց արհեստի անունով կրում էին Չիթչեան ազգանունը [29]:

Երզնկայի մանուսագործութեան ու մանածագործութեան այլ ճիւղերի հռչակի մասին վկայել է նշուած ժամանակաշրջանում տարածում ստացած թուրքերէն հետևեալ ասացվածքը. «Էրզինկեանըն պէզի, Քէմախըն թուզու» («Երզնկայի բեհեզը [թելից գործուած նուրբ կտոր], Քեմախի աղը») [30]:

Երզնկայում մանուսագործութեան մանուֆակտուրաների մօտ գործում էին հայերին պատկանող մի քանի մեծ ներկատներ, որոնք նախատեսուած էին բրդեղէնի, հիւսուածքեղէնի ու պաստառների ներկման համար: Ներկում էին միայն կապոյտ կամ լեղակագոյն: Նշանաւոր էր յատկապէս Դանէլեան եղբայրների ներկատունը:

Երզնկայի հայ ներկարար արհեստաւորները ստանձնել էին Ս. Կիրակոս վանքի հոգաբարձութիւնը [31]:

Մանուսագործութիւնից յետոյ, Երզնկայի հայերի շրջանում յաջորդ հին ու տարածուած արհեստը պղնձագործութիւնն էր: Երզնկայի պղնձագործները պատրաստում էին խոհանոցի կարասիներ ու անօթներ՝ կաթսաներ, թասեր, ջրամաններ, իւղի ամաններ, ափսէներ, թակոյկներ, կոնքեր, տապակներ և այլ բազմապիսի պնակներ:

Երզնկայում պղնձագործութիւնը երկու ճիւղի էր բաժանւում: Մէկը՝ «ղազանճիութիւնն» էր, որի վարպետները մասնագիտացած էին պղնձից կոշտ ու ամուր իրերի պատրաստման մէջ, միւսը սանագործութիւնն էր՝ պղնձից մանր ու նուրբ առարկաների (ափսէներ, պնակներ, սկաւառակներ, զանազան տեսակի գաւաթներ, թեյամաններ և այլն) պատրաստումը: Սանագործ վարպետները նաև տիրապետում էին իրենց պատրաստած իրերի վրայ զանազան զարդանկարների, ծաղիկների և այլ նախշերի փորագրման արհեստին: Փորագրութիւնից յետոյ պատրաստի իրը ենթարկւում էր փայլեցման, մինչև պղնձի կարմիր գոյնը ստանում էր ճերմակ արծաթի երանգներ: Երզնկայի պղնձագործների պատրաստած իրերը մեծ հռչակ ունէին. Օսմանեան կայսրութեան մէջ դրանց հաւասարւում էին միայն Թոքատի և Պոլսի գործերը [32]:

Նշենք, որ Երզնկայի պղնձագործները ստանձնել էին Երկանի Ս. Գէորգ վանքի խնամակալութիւնը՝ հոգալով նրա նորոգութեան ու բարեկարգութեան պէտքերը և դրա դիմաց հնարաւորութիւն ստանալով ամառուայ ամիսներին իրենց ընտանքիներով հիւրընկալուել վանքում [33]:

Պղնձագործութեան կողքին և յարակից արհեստի ճիւղ էր անագազօծութիւնը (ղալայճիութիւն, կլայեկագործութիւն), այն է՝ պղնձեայ անօթների ժանգոտելը խոչընդոտելու նպատակով դրանց ներսը անագի լուծոյթով պատելու արհեստը: Անագազօծութիւնը առանձնայատուկ հմտութիւններ չպահանջող, պարզ և հասարակ արհեստ էր. դրանով զբաղուողները Երզնկայում ևս բացառապէս հայերն էին: Կային նաև շրջիկ կլայեկողներ, որոնք ամռանն ու աշնանը գնում էին գիւղեր և զբաղւում իրենց արհեստով՝ որպէս վարձատրութիւն ընդունելով ինչպէս փող, այնպէս էլ, աւելի յաճախ՝ բնամթերք [34]:

Երզնկայի հայ բրուտների խոշոր արհեստանոցները (բրուտխանէ) կենտրոնացած էին քաղաքին մօտ 1,5-2 կմ հեռաւորութեան վրայ:

Այդ արհեստանոցներում Եփրատ գետից բերուած կաւից պատրաստում էին զանազան անօթներ՝ կճուճներ -բղուղ (մեծ կճուճ՝ պանիր և թթու հնեցնելու համար), ծափ (լայնափոր կճուճ) և այլ տեսակներ, դաշխուրան (լայն և ոչ խոր տաշտ), ջրի ամաններ, մեծ ու փոքր կուժեր, մեծ կարասներ՝ օղի, գինի և այլ ըմպելիքներ պահելու համար, ջրի խողովակներ, կղմինդր, թրծուն աղիւս՝ պատ հիւսելու և գետին սալայատակելու համար և այլն: Իւղ, պանիր և այլ մթերքներ պահելու համար նախատեսուած անօթները պատւում էին քարմարցանկով (կապարի օքսիդ)՝ մթերքները՝ օդի ազդեցութիւնից զերծ պահելու և առաւել լաւ պահպանումն ապահովելու համար:

Ժամանակի ընթացքում բրուտագործական արհեստանոցներն ընդարձակւում և կատարելագործւում էին. դրանցում տեղադրւում են մեծ փռեր՝ նախատեսուած հարիւրաւոր կաւէ առարկաների թրծման համար:

Բրուտագործութեամբ՝ հիմնականում կճուճների արտադրութեամբ, զբաղւում էին նաև Երզնկայի հայաբնակ գիւղերում, յատկապէս՝ Ղարաքիլիսէում:

Աւանդաբար բրուտագործությամբ զբաղուող Երզնկայի ընտանիքները կրում էին իրենց մասնագիտութեանը համապատասխան Բրուտեան ազգանունը [35]:

Երզնկայի հայ դերձակները մասնագիտացած էին եւրոպական ոճով նուրբ և ձևաւոր ամառային և ձմեռային հագուստներ կարելու մէջ: XIX դարի վերջերի - XX դարի սկզբների երզնկացի նշանաւոր հայ դերձակներից էին Նշան Պուլուտեանը (մականունն էր՝ «Ալթուն մագաս»՝ ոսկէ մկրատ), Յակոբ Գույումճեանը, Սուսիկեան եղբայրները, Նշան Չիթճեանը, Աւետիս Թէրսէքլեանը, Թէրսէքլի Յարութիւնը և ուրիշներ: Մեծ դերձակատների մէջ վաճառւում էին նաև ամէն տեսակ եւրոպական կերպասներ և ասուեղէններ (բրդեայ կտորեղէն):

Երզնկայում կային նաև մի քանի հայ կարուհիներ, որոնք իրենց տների մէջ արհեստանոցներ ունէին, և մասնագիտացած էին կանանց, յատկապէս հարսանիքի հագուստը կարելու մէջ: Նրանց յաճախորդներից էին նաև քաղաքի մեծահարուստ և անուական թրքուհիները [36]:

Երզնկայի հայ կօշկակարները մասնագիտացուած էին յատկապէս նուրբ կօշիկների (մոյկ («ճիզմէ») [37], փոթին, կիսակօշիկ («սքարբին»), կրկնակօշիկ («փոթին գալոշ») և այլն) պատրաստման գործում: Հայ կօշկակարներից նշանաւոր էին Գրաբոս Սանդիկեանը, Եղիա Տէր Թադէոսեանը, Արշակ Սիւրմէնեանը, Յարութիւն Իփէկեանը և Աւետիս Սարաֆեանը [38]:

Երզնկայի գրեթէ բոլոր ոսկերիչները հայեր էին, հմուտ էին ոսկեայ և արծաթեայ զարդերի պատրաստման մէջ (օղ, մատանի, ապարանջան, ժամացոյցի շղթայ, ժամացոյցի կափարիչ, սիգարի և ծխախոտի տուփ և այլն):

Կային նաև զէնքի համար (թուր, սուր, դաշոյն, ատրճանակ, գաւազան, մտրակ) արծաթից կոթեր պատրաստելու մէջ մասնագիտացած վարպետներ: Երզնկայի հայ ոսկերիչները տիրապետում էին արծաթեղէնի վրայ սևաթոյր բանուացքի՝ սաւաթի կատարման վարպետութեանը:

Թուրք փաշաները, բարձրաստիճան պաշտօնեաները հայ ոսկերիչներին են պատուէր տուել կանացի զարդեր, գեղեցիկ իրեր՝ թէ՛ իրենց հարեմների կանանց և թէ՛ Պոլսի վերադասներին նուիրելու համար:

Երզնկայի՝ անուն հանած ոսկերիչներից էին Նշան Գույումճեանը և Գույումճեան եղբայրները, Աւետիս Էսկիճեանը և Էսկիճեան եղբայրները [39]:

Ժամագործութիւնը Երզնկայում ևս հայերին յատուկ մասնագիտութիւն էր: Ժամագործները հիմնականում զբաղւում էին ժամացոյցների նորոգութեամբ, հին ու նոր ժամացոյցների առուծախով: Ժամագործների թիւը չշատացնելու և, համապատասխանաբար, եկամուտները չնուազեցնելու նպատակով՝ ժամագործները իրար մէջ երդուել էին իրենց ընտանիքներից դուրս աշակերտ չվերցնել: Սակայն իրերի այդ վիճակը փոխուեց 1900-ական թթ., երբ Երզնկայում հաստատուեցին մի քանի հայ ակնցի ժամագործ վարպետներ, որոնք չհետևեցին բնիկ երզնկացի ժամագործների այդ պայմանաւորուածութեանը և տեղացի աշակերտներ ընդունեցին՝ դրանով ընդհանրացնելով արհեստը:

Անուն հանած երզնկացի ժամագործներ էին Պապիկ (Պապօ) Ժամգործեանը և Աւետիս սաաթճի հաճի Միքայէլեանը [40]:

Դարբիննները պատրաստում էին մեծ և փոքր դանակներ, ունելիներ, աքցաններ, զմելիներ, ունելիներ, գայլիկոններ և այլն: Այս արհեստով զբաղուողները հիմնականում թուրքեր էին, սակայն կային մի քանի հայ վարպետներ, որոնք պատրաստում էին երկաթեայ գեղեցիկ դանակներ, օրօրոցներ, պարզ մահճակալներ, դոյլեր, կրակարաններ (մանղալ), պատուհանի վանդակներ, կողպէքներ և այլն [41]:

Երզնկայի որոշ հայ երկաթագործներ տիրապետում էին կարի մեքենաների, կառքերի, ջրհան սարքերի նորոգման հմտութեանը:

Երզնկայի հայ դարբիններից յայտնի էր դարձել երիտասարդ Աւետիս Թասլիկեանը, որը ուսումնասիրելով ԱՄՆ-ից բերուած հեծանիւը, 1900 թ. պատրաստել էր հեծանիւի սեփական օրինակը: «Գործը որքան ծանր ու դժուարին՝ տեղի տուաւ վերջապէս արհեստաւորին յամառ աշխատութեան առջև և հեծելանիւն աւարտեցաւ օրինակին մեքենական դրութեան համաձայն, յապուշ կտրելով թերահաւատներին», - հաղորդում էր արևմտահայ թերթերից մէկը [42]:

Յաջորդ՝ 1901 թուականին, վարպետը պատրաստում է մէկ այլ հեծանիւ՝  հաշուի առնելով և շտկելով նախորդի թերութիւնները, որոնք ի յայտ էին եկել սարքի շահագործման ընթացքում.  «Պ. Աւետիս հեծելանիւին գործածութեան ատեն քանի մը յայտնի թերութիւններ տեսնելով, որոնք արդիւնք էին առաջին անգամի անփորձութեան, այս տարի կրկին հեծելանիւ մը հրապարակ հանեց, նախորդին թերութիւնները ուղղելով ու աւելի նրբացնելով գործը, այնպէս որ առաջին ակնարկով չպիտի կրնայ զանազանուիլ օրինակէն», - հաղորդւում էր նույն թղթակցութեան մէջ [43]:

Ձուլագործները որոշ քանակությամբ պղինձ ու անագ իրար խառնելով, հալեցնում էին դրանք հնոցի մէջ, ապա հալուածքը լցնում գաջէ կաղապարների մէջ: Առարկայի ձևը ստացած բրոնզէ ձուլուածքը այնուհետև յղկւում էր խարտոցով և բերւում վերջնական ձևի:

Անագապղնձից էին պատրաստում աշտանակներ, արձանիկներ, խնկամաններ, բուրվառներ, սանդ (անոթ, որի մէջ ծեծւում մանրացւում է սխտոր, ընկույզ, շաքար և այլ մթերք) ու սանդի կոթ, զանազան պնակներ, ֆէսի կաղապարներ, ջրի թասեր և այլն:

Քանի որ անագապղինձը, ի տարբերութիւն երկաթի, չէր դիմանում կռմանն ու ծեծմանը, ապա այդ արհեստը խոհեմութիւն ու փորձառութիւն կը պահանջէր, ինչի պատճառով Երզնկայում բրոնզագործ արհեստաւորները շատ չէին՝ հազիւ 5-6 հոգի, բոլորն էլ հայեր:

Նշանաւոր ձուլագործ էր Խաչիկ Գույումճեանը [44]:

Թիթեղագործութիւնն ու սոպաջիութիւնն իրար յարակից արհեստներ էին: Առաջինները պատրաստում էին հիմնականում ջրի, կաթի, իւղի ամաններ, լապտերներ, ձագարներ, ցնցուղներ, աղբամաններ, ածխամաններ և այլն, երկրորդները մասնագիտացած էին վառարանների, ունելիների, կրակարանների, ածխամանների պատրաստման գործում: Թիթեղագործները՝ սապաջիի, սոպաջիներն էլ որոշ չափով թիթեղագործի գործ էին անում: Այս արհեստներում նոյնպես զբաղուած էին միայն հայերը [45]:

Կահագործութիւնը Երզնկայի մէջ բաւականին ծաղկած և զարգացած արհեստներից էր:  Կահագործները, որոնք նոյնպես հիմնականում հայեր էին, պատրաստում էին զանազան կահոյք տարբեր տեսակի ինչպէս տեղական, այնպէս էլ հարևան շրջաններից՝ հիմնականում հիւսիսում ընկած Լազիստանի անտառներից բերուած փայտի տեսակներից (սոճի, չամ, ընկուզենի, եղևնի, կաղին, եբենոս և այլն) [46]:

Երզնկայի գործ բարձի երեսներ (Աղբիւր՝ Թոմփսոն/Նիլսեն հաւաքածոյ, Այոուա քաղաք եւ Պերքլի, ԱՄՆ)։

Հիւսները Երզնկայում հիմնականում ներգրաւուած էին շինարարութեան մէջ՝ զբաղուելով շէնքերի փայտեայ մասերը պատրաստելու և դրանք տեղադրելու գործով: Հայերից հիւսնութեան մէջ յատկապէս մասնագիտացած էին Երզնկային մերձակայ Մթնի գիւղի բնակիչները [47]:

Քարակոփները զբաղւում էին քարը տաշելու, յղկելու և տեղադրելու գործով: Պատրաստում էին նաև տապանաքարեր, քանդակազարդ շիրիմներ, դամբարաններ, կոթողներ, մահարձաններ, աղբիւրներ, աւազաններ, քարէ սանդուխքներ, աղօրիք, ջրաղացաքարեր և այլն:

Երզնկայում քարակոփութեամբ զբաղւում էին յոյներն ու հայերը. նրանց ձեռքերով էին կառուցուել Երզնկայի բոլոր հանրային շինութիւնների՝ պետական հաստատութիւնների, զօրանոցների, եկեղեցիների, մզկիթների, բաղնիքների շէնքերը, կամուրջները, մեծահարուստների քարաշէն տները [48]:

1) Թորոսեան ընտանիքը, Երզնկա։
2) Փեշտիմալճեան ընտանիքը, 1910-ական թթ., Երզնկա։
3) Սէիսեան ընտանիքը, 1914 թ., Երզնկա։
4) Չաթալպաշեան ընտանիքը, 1913 թ., Երզնկա։
(Աղբիւր՝ Գառնիկ Ստեփանեան, Երզնկա. հնագոյն դարերից մինչեւ մեր օրերը, Երեւանի Համալսարանի հրատարակչութիւն, Երեւան, 2005)։

Երզնկայի շուկայում կար 20-ից աւել հացի փուռ, մի քանիսն էլ քաղաքի թաղերի մէջ: Հացագործների մեծ մասը հայեր էին: Հացը պատրաստւում էր միայն ցորենի ալիւրից: Հացթուխների արտադրանքի հիմնական սպառողներն էին շուկայի ոչ երզնկացի առևտրականներն ու արհեստաւորները, օտարերկեայ այցելուները, հաց էր մատակարարւում նաև պանդոկներ և ճաշարաններ:

Տեղացիները սովորաբար սնւում էին սեփական տներում պատրաստուած հացով. տան տիկինը սովորաբար 1-2 շաբաթը մէկ խմոր էր թխում ու հաց էր եփում տան գետնափոր թոնրի մէջ: Այդ պատճառով, շուկայից գնուած հացով սնուելը երզնկացիների շրջանում ամօթ և չքաւորութեան նշան էր համարւում, և անգամ շուկայում ներկայ տեղացի հայ արհեստաւորներն ու առևտրականները կէսօրի ճաշը տնից էին բերում կամ ստանում [49]:

• [1] Է. Մ. Բաղդասարյան, «Երզնկայի հայկական իշխանութիւնը XIII-XV դարերում», Լրաբեր Հասարակական Գիտութիւնների, 1970, № 2, էջ 36։
• [2] The book of Ser Marco Polo, the Venetian, concerning the kingdoms and marvels of the East, Translated And Edited, with Notes, by Colonel Sir Henry Yule, London, J. Murray, 1903, էջ 45 (առցանց https://archive.org/details/bookofsermarcopo001polo/page/45, դիտուել է 25.11.2019):
• [3] Իբն-ի Բատուտա, քաղեց և թարգմ.՝ Հ. Աճառեան, Երևան, 1940, էջ 31; Գառնիկ Ստեփանեան, Երզնկա,Երևան, 2005, էջ 400; Արաբական աղբիւրները Հայաստանի և հարևան երկրների մասին, կազմեց Հ.Թ. Նալբանդեան, Երևան, 1965, էջ 130:
• [4] T. A. Sinclair, Eastern Turkey: An Architectural & Archaeological Survey, Volume II, London, Pindar Press, 1989, էջ 290:
• [5] Նոյն:
• [6] Գ. Սիւրմէնեան, Երզնկա, Գահիրէ, 1947, էջ 106:
• [7] Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 220:
• [8] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 189: 1878 թ. Երզնկա այցելած Գ. Սրուանձտեանցը ևս քաղաքի և շրջանի առաջընթացը կապում է այնտեղ բանակատեղի հաստատելու և հիւսիսից հարաւ ու արևմուտքից արևելք հաղոդրակութեան ուղիների խաչմերուկում գտնուելու հանգամանքների հետ՝ ցուցադրական ոգևորութեամբ հաղորդելով հետևեալը. «Երզնկայ պատմական քաղաք է, և ինչպէս կրօնական ճոխութեամբ նշանաւոր, առաւել ևս բարբարոսաց և օտարաց ոտնակոխութեամբ, և երկրաշարժէ յաճախ կործանմամբ անցեալ մը ունի: Մեր ժամանակները սակայն յամ յամէ կը բարգաւաճի, շնորհիւ Օսմ. մեր վեհափառ կայսրութեան, որ հաստատելով բանակատեղի այս քաղաքը, զօրաց և զօրապետաց ներկայութեամբ ապահոված է, և աւերակներ գեղեցկացած է շքեղ շէնքերով, առեւտուրով, արուեստներով, և քաղաքակրթութեամբ: Հաղորդակցութեան մէջ կը գտնուի Սեբաստիոյ, Խարբերդի, բոլոր Տէրսիմի, Կարնոյ և Տրապիզոնի կուսակալութեանց ու գաւառաց հետ, յորոց կ՚օգտուին Երզնկացիք» (Գ. վրդ. Սրուանձտեանց, Թորոս Աղբար, մասն Բ., Կ. Պոլիս, տպագր. Գ. Պաղտատլեան, 1885, էջ 48):
• [9] Բացառութիւն էր կազմում փայտագործութիւնը, որում մասնագիտացած էին թուրք արհեստաւորները (Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 163):
• [10] Հայոց ցեղասպանութիւնը Օսմանեան Թուրքիայում: Վերապրածների վկայութիւններ: Փաստաթղթերի ժողովածու, Հատոր III, Էրզրումի, Խարբերդի, Դիարբեքիրի, Սեբաստիայի, Տրապիզոնի նահանգներ, Պարսակահայք, գլխ. Խմբագիր՝ Ա. Վիրաբեան, Երևան, Հայաստանի ազգային արխիւ, 2012, էջ 184 (Փաստաթուղթ №41՝ Գարեգին Թուրիկեանի գրառումները Կարինի նահանգի Երզնկայի գաւառի հայկական գիւղերի կոտորածների մասին):
• [11] Յովհաննէս Զատիկեան, Կարինի նահանգը XIX դարի երկրորդ կէսին, Երևան, 2013, էջ 364:
• [12] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 189:
• [13] Նոյն:  
• [14] Vital Cuinet, La Turquie d’Asie, t. 1, Paris, 1892, էջ 216:
• [15] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 177, 190:
• [16] Նոյն: 
• [17] Նոյն, էջ 188: 
• [18] Երզնկայի ջարդի մանրամասն նկարագրութիւնը տե՛ս «Նամակ Թիւրքիաէն», Արմէնիա, Մարսել, 1895, նոյեմբեր 30, թիւ 35, էջ 1:
• [19] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 190:
• [20] Նոյն, էջ 165: 
• [21] Նոյն, էջ 165-166:
• [22] Ս. Մ. Ծոցիկեան, Արեւմտահայ աշխարհ, Նիւ Եորք, 1947, էջ 163։
• [23] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 167-168:
• [24] Գիւղերում մանուսագործութեամբ սովորաբար զբաղւում էին կանայք՝ հիմնականում ձմեռուայ ամիսներին, երբ հողագործական և այգեգործական աշխատանքները դադարում էին (Ս. Ամատեան, Եկեղեաց գաւառ. Նկարագիր հայաբնակ գիւղօրէից, Արեւելեան մամուլ ամսաթերթ ազգային եւ քաղաքական, Զմիւռնիա, 1891, ապրիլ, էջ 158):
• [25] Կ. Տ. Խաչատուրեան, «Տեղագրական. Երզնկայ կամ Երիզա», Մասիս շաբաթաթերթ ազգային եւ քաղաքական, Կ. Պոլիս, 1886, սեպտեմբերի 27, №3841, էջ 140:
• [26] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 177:
• [27] Նոյն, էջ 178: 
• [28] Նոյն, էջ 179: 
• [29] Նոյն: 
• [30] Վ. Գ. Բրուտեան, «Գաւառական կեդրոններօ, Բիւրակն հանդէս ազգային, գիտական, գրական եւ քաղաքական, Կ. Պոլիս, 1905, 26 նոյեմբեր, թիւ 47, էջ 919: 
• [31] Կիրակոս Ս. Ղազանճեան, Խառն նամակներ ուղեւորութեան, Կ. Պօլիս, տպ. Սարըեան, 1887, էջ 24: 
• [32] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 180:
• [33] Նոյն, էջ 91:
• [34] Նոյն, էջ 180: 
• [35] Նոյն, էջ 181: 
• [36] Նոյն, էջ 169:
• [37] Երկայնաճիտք՝ մինչև ծունկը հասնող կօշիկ:
• [38] Նոյն:
• [39] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 170; Գառնիկ Ստեփանեան, Երզնկա (Հնագոյն դարերից մինչև մեր օրերը),Երևան, Երևանի համալսարանի հրատարակչութիւն, 2005, էջ 399:
• [40] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 170:
• [41] Նոյն, էջ 171:
• [42] Արհեստաւոր, «Արհեստները գաւառներու մէջ», Արեւելեան մամուլ, Զմուռնիա, 1901, 15 նոյեմբեր, թիւ 22, էջ 922:
• [43] Նոյն:
• [44] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 170:
• [45] Նոյն, էջ 171: 
• [46] Նոյն, էջ 172:
• [47] Ս. Ամատեան, «Եկեղեաց գաւառ. Նկարագիր հայաբնակ գիւղօրէից», Արեւելեան մամուլ, Զմուռնիա, 1890, մարտ, էջ 139; Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 172:
• [48] Նոյն, էջ 172-173։
• [49] Նոյն, էջ 173: