Արաբկիրի գաւառակ – Եկեղեցիներ, վանքեր և ուխտատեղիներ

Հեղինակ՝ Խաժակ Դրամփեան, 05/09/2019 (վերջին փոփոխութիւն՝ 05/09/2019)

Սբ. Աստուածածին կամ Մայր եկեղեցին գտնուել է քաղաքի կենտրոնում՝ բարձունքի վրայ։ Ինչպէս ասացինք, այն արդէն եղել էր մինչև հայերի Արաբկիր տեղափոխուելը: Այն ընդարձակ վանք էր՝ կառուցուած քարից ու կրից, փայտաշէն տանիքով: Եկեղեցին կից գտնուել են տղաների ու աղջիկների վարժարանները, իսկ դրանց մէջտեղում՝ առաջնորդարանի շէնքը: Այն շատ ընդարձակ է և կարող է տեղաւորել մինչև 4000 մարդ։ Մինչև վերանորոգումը ունեցել է 5 խորան առանձին կամարներով և մէկ խաչկալ։ Եկեղեցու ներսը հարուստ և գեղեցիկ տեսք ունէր. արծաթէ կանթեղներ, ոսկեայ և արծաթեայ աւետարաններ և խաչեր, Սբ. Պատարագի շքեղ զգեստներ, սկիհներ և այլն։ Այդ բոլորը եկեղեցական հանգանակութիւնների արդիւնք էին։ Կիրակի և տօն օրերին եկեղեցու դռան առջև բազմաթիւ պնակներ լցւում էին դեղին ոսկիով, արծաթեայ մէջիդներով և մանրադրամներով՝ եկեղեցու նորոգութեան, աղքատների, դպրոցի և եպիսկոպոսարանի համար [3]։

Ժամերգութեանն ու Սուրբ պատարագին պնակները նոյնպէս շրջում էին եկեղեցում՝ պատարագիչ քահանայի, որբերի, իւղագնի, գերեզմանատան վերենորոգման, ժամկոչների, տիրացուների և այլնի համար [4]։

Մայր եկեղեցու կողքին կար մի ընդարձակ գերեզմանատուն՝ շրջապատուած թթենիներով ու մացառուտներով։ Մուտքի մօտ կար փոքրիկ աղբիւր [5]։

Բախտիկեանը գրում է, որ ասում են, թէ ժամանակին Արաբկիրի Քեշիշլեր թաղում Սբ. Աստուածածին վանքի տեղում մէկ ուրիշ վանք է եղել [6]:

Մայր Ժամի հարաւային սրորոտում գտնուող վարի շուկայի խանութների մեծամասնութիւնը եւ իջևանատունը պատկանում էին եկեղեցուն։ Արաբկիրցիները սովորութիւն ունէին ամէն տարի Զատիկին մեծ բազմութեամբ հաւաքուել իջևանատան տանիքին և թթենիների տակ ձու կռուացնել: 1894 թ. Զատիկի ուրբաթ օրը, երբ հազարաւոր արաբկիրցիներ հաւաքուել էին նոյն նպատակով, իջևանատան տանիքը յանկարծ փլուեց: Այդ Զատիկը բոլոր արաբկիրցիների համար սգոյ Զատիկ եղաւ, նրանք ողբում էին 40 արաբկիրցիների ողբերգական մահը՝ հանելով նրանց մարմինները շէնքի փլատակների տակից [7]:

Եկեղեցու վերանորոգումները

Արաբկիրի եկեղեցին վերանորոգուել է չորս անգամ։ Թադէոս և Ալեքսանիոս Թոգատեցի աթոռակից առաջնորդները, որոնք, ըստ Փոլատեանի, վեց տարի պաշտօնավարել են Արաբկիրում, առաջարկում են հին եկեղեցու տեղում կառուցել նոր եկեղեցի, սակայն հանդիպում են դժուարութիւնների։ Նրանք դիմում են մօտակայ Մաշկերտ գիւղէնԳասպար ամիրայի օգնութեանը, ով սուլթան Մահմուտ Բ-ի (1808-1839) մօտ մեծ համբաւ ունէր։ Ամիրան ներկայացնում է խնդիրը սուլթանին, վերջինս էլ հրովարտակով թոյլատրում է եկեղեցու վերակառուցումը։ Այդ  աշխատանքները տևել են երկու ամիս և հնարաւոր են դարձել շնորհիւ Թադէոս վարդապետի 30.000 դահեկանի նուիրատւութեամբ, ինչն աննախադէպ էր այդ ժամանակուայ ազգային-եկեղեցական կեանքում [8]։

Այս վերակառուցման շինարարական աշխատանքների արձանագրութիւնը գտնում ենք Պոլսի «Արևելք» օրաթերթի 1893 թուականի մայիսի 26-ի համարում՝ ուսուցիչ Հ. Պ. Մանուէլեանի Մայր եկեղեցու նորոգութեան առիթով ստորագրուած թղթակցութեան մէջ։ Կից ներկայացնում ենք այդ արձանագրութիւնը.

«Կանգնեալ կառուցաւ այս եկեղեցին. – Յանուն եւ ի փառս Սուրբ Աստուածածնին. – Հզօր հրամանաւ Սուլթան Մահմուտին. – Տիեզերասաստ ահեղ արքային. – Եւ ջանիւնք Պոլսո վեհ Պատրիարքին. – Տեառն Կարապետ Րաբունապետին. – Ընդ միջնորդութեան Ամիրայց Ազգին. – Յաւէտ բարեսէր տոհմին. – հոգաբարձութեամբ մեր Ամիրային. – մահտեսի Գասպար իշխանազն էին. – Արդեամբ եւ ծախիւք համայն մեր Ազգին. – Որ ի յԱրաբկեր սոյն այս քաղաքին» - ՌՄՁԲ (1833) [9]։

Ինչպէս տեսնում ենք, արձանագրութիւնում նշուած է Գասպար ամիրայի մատուցած ծառայութիւնների մասին, սակայն չի յիշատակւում վերակառուցման գումարի մեծ մասը հայթայթած Թադէոս վարդապետը, որի նուիրատւութեան մասին տեղեկանում ենք Մուշեղ վարդապետի գրութիւններից [10]։

Մաղաքիա Օրմանեանից իմանում ենք նաև, որ եկեղեցու վերակառուցման արձանագրութիւնում յիշատակուած Կարապետ Րաբունապետը Պոլսի 62-րդ պատրիարքն էր, ով, Փոլատեանի կարծիքով, չէր կարող անտարբեր լինել Արաբկիրի եկեղեցու վերակառուցման հարցի նկատմամբ։ Օրմանեանը յիշում է նրան Տ. Կարապետ Պալաթցի անուամբ [11]։

Արաբկիրի Մայր եկեղեցու երկրորդ վերանորոգութիւնը տեղի է ունեցել 1893 թուականին, այսինքն Յուսիկ Քաջունու փոխանորդութեան շրջանում։ Եկեղեցու տանիքը վերանորոգելու համար Արաբկիրի գաւառական խառը ժողովը ստեղծում է ազգային գործիչներից բաղկացած մի յանձնախումբ, որը յանձնարարում է տեղացի վարպետներին ու ճարտարապետին ուսումնասիրել եկեղեցու ողջ շէնքը՝ գնահատելու դրա վիճակը։  Յոյն ճարտարապետը պատրաստում է եկեղեցու յատակագիծը, որի իրականացման համար պահանջւում էր 1500 ոսկի, ինչը մեծ գումար էր։ Հ. Մանուէլեանը, անդրադառնալով այդ գումարի չափին, գրում է հետևյալը.

«Գուցէ ոմանք չափազանց գտնեն այս հաշիւն, ըստ որում խնդիրը կը կայանայ մի միայն հողէ տանիքին չաթըի [թուրք. տանիքի ծածկ] փոխարկման վրայ, ու հին դրութեան մէջ պիտի մնան որմերն, խորաններն և այլն։ Սակայն, երբ ի նկատի առնուի այս ընդարձակութիւնն որով օժտուած է սոյն նուիրական հաստատութիւն՝ մին այն հոյակապ եկեղեցեաց՝ ոյք հազիւ 3 կամ առ առաւելն 4 կը հաշուուին մեր մէջ՝ դիւրաւ պիտի համոզուին թէ որոշեալ ծախուց այդ քանակը չափաւորութեան սահմանէն դուրս չէ» [12]։

Տեղական կառավարութիւնը տանիքի վերակառուցման հարցով բազմաթիւ խոչընդոտներ էր ստեղծում՝ մասնաւորապէս դէմ լինելով գմբէթի բարձրութեանը։ Խարբերդից ուղարկուած երկու քննիչների տեղեկագիրը ստանալուց յետոյ, ի վերջոյ, տրւում է շինութեան թոյլատւութիւնը, և արաբկիրցիները անցնում են եկեղեցու տանիքի վերակառուցմանը [13]։

Եկեղեցու երրորդ վերանորոգութիւնը տեղի է ունեցել 1902 թ.` Մուշեղ վրդ. Սերոբեանի օրօք: Վերանորոգման համար անհրաժեշտ շինարարական նիւթը բերուել է Անդի քաղաքից[հին Արաբկիր քաղաքն է, որտեղից բնակչությունը ժամանակին գաղթել և հիմնել է Արաբկիր քաղաքը] և շրջակայ գիւղերից: Մինչև 1902 թ. եկեղեցին կանգնած է եղել 24 սիւների վրայ, որոնք պատերի հետ միասին պատուած էին իւղաներկով ու զարդարուած էին որմնանկարներով՝ վերցուած Սր. Գրքի պատմութիւններից:  Ասում են, թե այդ պատկերները անմիջապէս գրաւում էին ժողովրդի ուշադրութիւնը [14]։

Չորրորդ վերանորոգութիւնը տեղի է ունեցել Մերուժան վարդապետ Աշխարհունուօրօք։ Այդ ժամանակ իւղաներկ պատերը ամրակայուեցին շաղախով, եկեղեցին բարձրացուեց և կանգնեցուեց 6 սիւների վրայ՝ առաջուայ 24-ի փոխարէն: Եկեղեցու տանիքին կային տասներկու պատուհաններ: Նախկին 24 սիւները հանելիս դրանց տակ բացուեցին խաչեր, եկեղեցական սպասք, ոսկորներ և գանկեր: Եկեղեցին նախկին 5 խորանների փոխարէն այժմ ունէր 3 խորան, որոնցից աւագ խորանը գտնուել է մէջտեղում, իսկ դրա վերևում կանգնած էր մարմարեայ աղաւնին՝ կտուցը դէպի մկրտութեան աւազանը [15]։

Տաճարն ունեցել է երեք վերնատուն կանանց համար: Դրանցից վերինը յատկացուած է եղել աղջիկներին: Վերնատան հիւսիսային և հարաւային պատերին պատշգամբներ էին։ Եկեղեցին ունեցել է երեք մուտք, որոնցից երկուսը նայել են դէպի արևմուտք, իսկ միւսը՝ հիւսիս [16]:

Այս ծախսատար վերանորոգութեան համար վարդապետ Աշխարհունին դիմել է արտասահմանի, մասնաւորապէս Եգիպտոսում բնակուող արաբկիրցիներին, ովքեր մեծ նուիրատւութիւններ են կատարել Մայր եկեղեցու վերանորոգման համար։ Հետաքրքրական են մասնաւորապէս այդ նուիրատւութիւններին առնչուող երկու նամակները։ Առաջինը արաբկիրցի Պետրոս Կարապետեանի նամակն է՝ ուղղուած Եգիպտոսի հայոց Առաջնորդ Մկրտիչ վարդապետ Աղաւնունուն, որտեղ նա յայտնում է, որ նուիրաբերում է 200 օսմանեան ոսկի եկեղեցու տանիքի վերանորոգման համար՝ պայմանով, որ նոյնքան էլ նուիրաբերեն Արաբկիրի ազգային գործիչները [17]։

Երկրորդ նամակը Կահիրէի քաղաքական ժողովի կողմից կազմած հանգանակիչ յանձնախմբի տոմարի վրայ երևացող պաշտօնական յայտարարութիւնն է, որից տեղեկանում ենք, որ Աշխարհունի վարդապետը օժանդակութիւն էր հայցել Կահիրէի իր հոգևոր եղբօրից՝ Մկրտիչ վարդապետից՝ նշելով, որ տեղական միջոցները բաւարար չեն, և կարիք կայ, որ երկրից հեռացող արաբկիրցիները նոյնպէս հանգանակութիւններ կատարեն [18]։

Եկեղեցու կողոպուտը

1871 թ. Մայր ժամը կողոպտուել է աւազակների կողմից: Այս կողոպուտը մեծ արձագանք է գտել ժամանակի տեղական մամուլում։ 1871 թ. մարտի 31-ի գիշերը պիրինկցի կամ զեյվացի երեք քրդեր առաւօտեան ժամը 3-ին կոտրել են եկեղեցու երկաթեայ վանդակը, ներս մտել պատուհանից և թալանել եկեղեցու զարդերը, որոնք արժէին աւելի քան 30.000 դահեկան։ Ժամարար Տէր Մարտիրոս քահանան եկեղեցուն կից իր սենեակից ձայներ է լսել և լոյս տեսել, ձայն է տուել եկեղեցու ժամկոչին, որ, մտնելով եկեղեցի, նկատել է գողութիւնը։ Աւազակները, հաւանաբար, լսելով քահանայի ձայնը, փախել են։ Լուրը ստանալով՝ Հաճի Ճիհան Մամասեան աղան վերցնում է իր հետ Սարգիս Խահվեճեանին ու Հաճի Օհան Սեմերճեանին, ընկնում է ճանապարհ՝ քրդերին որոնելու։ Հասնելով Կեպիկ՝ Հաճի Ճիհանը վեց-եօթ ժամ հետապնդում է աւազակներին, վերջիններս փորձում են դիմել ինքնապաշտպանութեան, բայց խոնաւ եղանակի պատճառով չեն կարողանում գործածել միակ զէնքը։ Գողացուած իրերը հանելու ժամանակ հասնում է ոստիկանութիւնն ու մի խումբ հայեր, քրդերը յանձնւում են ոստիկաններին։ Հայերը Հաճի Ճիհանի գլխաւորութեամբ եկեղեցական պարագաներն ուսերին վերադառնում են եկեղեցի։ Քայմաքամը հրաւիրում է Ճիհան աղային Մէջլիս և հրապարակաւ գովում նրա քաջ արարքը։ Իսկ աւազակներին փոխադրում են Կապեն-Մատեն, ուր հարցաքննելուց յետոյ պարզւում է, որ նրանք թալանել են 48 եկեղեցի և մէկ մզկիթ։ Կառավարութիւնը առգրաւում է նրանց ունեցուածքը և բանտարկում նրանց [19]։

Մայր եկեղեցու տարագիր սկիհը

Ցեղասպանութեան տարիներին կողոպտուեց նաեւ Արաբկիրի Մայր եկեղեցին։ Եկեղեցական գոյքից ոչինչ չպահպանուեց, բացառութեամբ մի արծաթեայ ոսկեզօծ սկիհի, որը ձեռքից ձեռք անցնելուց ու տարբեր երկրներով դեգերելուց յետոյ ի վերջոյ հանգրուանեց Վիեննայի Մխիթարեան վանքում։ Հ. Եփրեմ վրդ. Պօղոսեանը այս լուրը «Նոր Արաբկիր» տեղեկատուում հաղորդելուց յետոյ մանրամասն նկարագրում է այն [20]։

Սկիհի բարձրութիւնը 30¹/₂ սմ է, բաժակի շրջապատը 30 սմ է, իսկ տրամագիծը  9 սմ։ Սկիհի պատուանդանի շրջապատը 56 սմ է, իսկ տրամագիծը 17¹/₂սմ։ Սկիհը պատրաստուած է արծաթից, իսկ ներսի ու դրսի կողմերը ոսկեզօծ են։ Ոսկեզօծ են նաև սկիհի պատուանդանի վրայ արուած որթատունկի տերևներն ու ողկոյզները։  Սկիհն ինքնին գեղարուեստական գործ է, հայ ոսկերիչների ձեռքի աշխատանքը։ Զարդեր կան սկիհի վերին մասի կամ բաժակի շուրջը, մէջտեղի կամ բռնակի շուրջը, ինչպէս նաև պատուանդանի ներքևի ծայրերին և վերին երեսի վրայ։ Բաժակի շուրջը պատկերուած են վեցթևեան հրեշտակները, բռնակի վրայ պատկերուած են Յիսուսի չարչարանքները յիշեցնող գործիքներն ու իրերը՝ ձաղկման սիւնը, խարազանը, Պիղատոսի ձեռքերը լուալու կոնքն ու բաժակամանը, խաչողների մուրճը, աքցանն ու գամերը, հարիւրապետի նիզակը, խաչի վրայի տախտակը և այլն։ Պատուանդանը զարդարուած է երեք փունջ ցորենի հասկերով ու երեք որթատունկի տերևազարդ ու պտղատու ճիւղերով, իսկ պատուանդանի ստորին եզրերը զարդարուած են տերևանման զարդերով։ Սկիհի վերին հատուածում՝ բաժակի շուրջը, և ստորին հատուածում՝ պատուանդանի վրայ, կան նաև հայերէն արձանագրութիւններ։ Սկիհի բաժակի վրայ ևս կան երեք արձանագրութիւններ [21].

Առեք կերեք
Արբեք ի սմանէ
Ես եմ հացն կենաց [22]

Պատուանդանի վրայի արձանագրութիւնները, որոնք ներկայացնում ենք ստորև, երեքն են.

ա. 
Յիշատակ է
Գալստեան
Մհ. Մարտիրոս Աղաի
Արաբկիրու Մայր
Եկեղեցւոյ 1897

բ.

Յիշատակ է 
Արութին
Ամիրին
Ձեռամբըն
Աւետիքին

գ. 

Յիշատակ է 
Զարպխանէն գործա-
կալ Մելքօնին [23]

Սկիհը բաւականին լաւ է պահպանուած։ Կոտրուած կամ ծռուած մասեր չունի։ Միայն պատուանդանի ստորին հատուածի եզրին կայ մէկ սանտիմետր երկարութեամբ և մէկ միլիմետր լայնքով փոքրիկ ծակ [24]։

Այլ եկեղեցական պարագաներ

Հ. Ալեքսիսը գրում է, որ մայր եկեղեցին ունեցել է բազմաթիւ եկեղեցական պարագաներ՝ արծաթեայ կանթեղներ, ոսկեայ և արծաթեայ աւետարաններ, խաչեր, պատարագի շքեղ զգեստներ և այլն [25]։

Փոլատեանը նշում է, որ Արաբկիրում գործում էր Սբ. Յակոբ եկեղեցին, որի քահանան մի խստակեաց, հաստաբազուկ վարդապետ էր: Փոլատեանը նոյնպէս յիշատակում է այդ եկեղեցին ու գրում, որ այն գտնուել է Արաբկիր քաղաքի Քեշիշլեր թաղամասում և կոչուել Քեշիշլերի վանք։ Այն ժամանակին եղել է մենաստան և ունեցել է մեծ հողեր ու կալուածքներ։ Իսկ Բախտիկեանը գրում է, որ «բուն վանքը Քար-Բնակ ըսուած ճամբուն երկու եզերքներուն վրայ գտնուած անսահման տարածութիւնն է, որ կ՚երկարի մինչեւ Շահատ գիւղի Մանսուպ Տէտէ (Սբ.Մեսրոպ), Ամբրկա, Ամատուն, Տիշտէրէկ, Հնձանակ, Ուղուզլար ու Կալուկ» [26]։

Արաբկիրում է գտնուել նաև Սբ. Փրկիչ կաթիլիկ վանքը, որին կից գործել է հայ կաթոլիկների վարժարանը։

Սբ. Փրկիչը փայտաշէն մի կառոյց էր։ Յիշատակութիւն կայ նաև, որ Արաբկիրում հայ կաթոլիկների Առաջնորդ Աբրահամ վարդապետը իր վարձած տան ախոռը վերածել էր կաթոլիկ մատուռի և դպրատան։ Արաբկիրում եղել է նաև մէկ ուրիշ տուն, որը ձեռք էր բերուել 32.000 ղուրուշով Գեր. Անտոն Հասունեանի կողմից՝ այն եկեղեցի դարձնելու նպատակով, սակայն Փոլատեանը նշում է, որ իր ժամանակ այն դեռ կառուցւում էր [27]։

Վանքը հնում եղել է հռչակաւոր ուխտավայր, որտեղ բազմաթիւ կրօնաւոր վանականներ են բնակուել, եղել է նաև գրականութեան եւ ուսման դպրոց [28]։

Ղ. Ինճիճեանը նշում է, որ Սբ.Փրկչի վանքը վերաբերում է Ակնի գաւառակին և անուանում այն Սբ. Երևումն կամ Սբ. Երևան։ Նա գրում է նաև, որ մենաստանից ներքև կար Չէօփլէր կոչվող մի ինքնաբուխ աղբիւր [29]։

Ս. Էփրիկեանը կոչում է վանքը Սբ.Երևումն կամ Սբ.Փրկչի վանք և նոյնպէս համարում այն Ակնի գաւառակի մաս կազմող վանք [30]։ Վանքն աւելի մօտ է Ակնի գաւառակին, սակայն ինչպէս տեսնում ենք վերոնշեալ ձեռագրից, 1446 թ. Արաբկիրի առաջնորդական շրջանն աւելի ընդարձակ էր և Սբ. Փրկչի վանքը ներառում էր նաև վարչութեան ներքոյ, այլապէս ձեռագրում չէր նշուի «յերկիրն Արապկերոյ» արտայայտութիւնը։ Ըստ Ս.Էփրիկեանի՝ վանքը ներառուել է Ակնի գաւառակում միայն նորագոյն ժամանակաշրջանում և քանի որ այն չունէր վանականներ կամ միաբաններ, Ակնի առաջնորդները միևնոյն ժամանակ եղել են վանքի վանահայրեր [31]։

Արաբկիրում կայ Սբ. Մամաս անունով աւերուած մի եկեղեցի: Գարեգին Սրուանձտեանցը գրում է, որ այն աւերուել էր դեռևս 1878 թ. և մօտիկ էր Սբ. Փիլիպպոս Առաքեալի վանքին։ Տրդատ Պալեանը համարում է այն Մալաթիայի վանք, իսկ Գէորգ Ասլանեանը նշում է, որ Մալաթիան այդ անունով վանք չի ունեցել և նշում, որ սրբազանը հաւանաբար շփոթել է անունները [32]։

Համազասպ վարդապետ Ոսկեանը նշում է, որ Սբ. Մամաս վանքը պատկանել է Վանք գիւղին, որից էլ գիւղը ստացել է իր անունը [33]։

Սբ. Լուսաւորիչ եկեղեցին գտնուել է Արաբկիր քաղաքի հիւսիսային կողմում՝ Շահրոզի կամ Սրա Գեաւուրի թաղում: Ցաւօք եկեղեցու մասին տեղեկութիւն չի պահպանուել [34]։

Արաբկիրում հայ բողոքականութիւնը սկիզբ է առել 1840-1859 թթ։ Առաջին միսիոներներն էին պարոն Քլարքը, Տընմօրը, Ռիչարտն ու Պալետը(՞), որոնք Արաբկիր քաղաքում հիմնեցին բողոքականների մեծ եկեղեցի ու դպրոց։ Իսկ 1858 թ. արդէն տեղի հայ բողոքականները Արաբկիր քաղաքի Սբ. Լուսաւորիչ թաղում կառուցեցին փոքր եկեղեցի [35]։

Արաբկիրի գաւառակ այցելած հայ և օտարազգի պատուելիներէն կը նշուին. Վերապատուելի Ասատուր Նիկողոսեան, Բերիի (Տերսիմ) բողոքական հովիվը, այցելել է Արաբկիրի գաւառակ 1901 թ. յունիսին։ Տրդատ Թամզարեան, Բերջէնճ գիւղի (Խարբերդի դաշտ) հովիվը, այցելել է Արաբկիրի գաւառակ 1902 թ. յունուարին։ Գաւմէ Ապլահատեան, այցելել է Արաբկիրի գաւառակ 1902 թ. յունիսին։ Վերապատուելի Ճ. Ք. Բրաուն, Խարբերդի միսիոներութեան շրջուն հովիւ, Արաբկիրի գաւառակում Միս Բուշի հետ քարոզել է 1901 թ.՝ երկու անգամ։Հովիւների բացակայութեան ժամանակ Արաբկիրի գաւառակում քարոզել են բժիշկներ Միքայել Յակոբեանը և Յարութիւն Հէքիմեանը [36]։

Արաբկիրն ունեցել է 3 ուխտատեղիներ՝ Սբ. Գէորգ, Սբ. Թագուհի և եղբայրը՝ Սբ. Առաքել։

• Սբ. Գէորգ եկեղեցի-ուխտատեղին գտնուել է քաղաքի հիւսիսային կողմում և ծառայել որպէս ուխտատեղի։ Կայկարծիք, որՍբ. Գէորգնայդտեղգլխատուելէ։Այսվայրումկայմի գուռ, որիմէջհաւատացեալներըջուրէինլցնումևլուացւում՝ցաւերինբժշկութիւնստանալուհամար [37]։
• Սբ. Թագուհի ուխտատեղին գտնւում է Շահրոզ լեռան գագաթին, իսկ Սբ. Առաքելը՝ ստորոտին։ Այստեղ այցելում էին մանուկների հիւանդութիւնների բժշկութեան, նաև մայրական կաթի նուազութեան համար [38]։

Անդրադառնալով Արաբկիր քաղաքի հոգևորականութեան պատմութեանը՝ Բախտիկեանը գրում է, որ Արաբկիրի Քէշիշլեր [Քէշիշ թրքերէնով նշանակում է քահանայ]թաղամասում առաջ շատ քահանաներ են բնակուել: Այդ թաղում կան Իրէցեան ազգանուամբ շատ ընտանիքներ, որն անշուշտ առաջացել է երէց  բառից: 19-րդդարի երկրորդ կէսին այդ թաղամասի բնակչութիւնը կազմել է 60 տուն, իսկ Բախտիկեանի ժամանակ, այսինքն Ցեղասպանութեան նախօրէին՝ միայն մէկ տուն: Ագփունարի և այս թաղամասի միջև որևէ վանք կամ դրա գոյութեան մասին վկայող ոչինչ չկայ, բացի Քէշիշլեր և Ամպարկա գիւղերի միջեւ «Մոսէս աղայի» արտերը կոչուած վայրից, որտեղ վարուցանի ժամանակ գտնուել են բուրվառ, խաչքար եւ այլ եկեղեցական առարկաներ [39]։

• ՏԷր Եզնիկ Պալունի (աշխարհական անունը՝ Կարապետ Քէօսէեան), ծնուել է 1854 թ. Արաբկիրում։ Կրթութիւնը ստացել է Արաբկիրի ազգային վարժարանում, ապա եղել է Մայր եկեղեցու լուսարարը։ 1886 թ. օգոստոսին Արաբկիրի առաջնորդ Տէր Եզնիկ Ապահունու կողմից Մայր եկեղեցում ձեռնադրուել է քահանայ և կոչուել Տէր Եզնիկ քահանայ Պալունի։ Իր օծակիցն է եղել Տէր Յուսիկ Քաջունին։ Իբրև քահանայ աշխատել է Արաբկիրում, ապա 1894 թ. իբրև յեղափոխական դատապարտուել է աքսորման։ 1895 թ. ապաստանել է Կահիրէում և մինչև կեանքի վերջ աշխատել իբրև քահանայ տեղի Սբ. Աստուածածին եկեղեցում [40]։
• Մկրտիչ Տէր-Պետրոսեան, Տէր Պետրոս քահանայի որդին էր։ Երգել է Արաբկիրի Մայր եկեղեցում, դասաւանդում էր երաժշտութիւն ու թուաբանութիւն Մայր վարժարանում։ Մամբրէ եպիսկոպոսի որդեգրած երեք զաւակներից կրտսերն էր։ Կրթութիւնը ստացել է Երուսաղէմի Սբ. Յակոբեանց վանքում՝ Մամբրէ եպիսկոպոսի անմիջական հոգածութեան ու հսկողութեան տակ [41]։
• Մելքոն Մելքոնեան, ծնուել է 1874 թ.Արաբկիրում, նախնական կրթութիւնը ստացել է տեղի դպրոցում։ Արաբկիրի Սբ. Լուսաւորիչ դպրոցում աշխատել է որպէս ուսուցչի օգնական, ապա որպէս գլխաւոր ուսուցիչ Արաբկիրի Շահրոզ թաղի Եկաւեան և Մայր վարժարաններում։ Պաշտօնավարել է որպէս լուսարար Արաբկիրի Մայր եկեղեցում և Գարեգին եպիսկոպոս Խաչատրեանի ձեռամբ ստացել է դպրութեան չորս աստիճանները, ապա նույն եկեղեցում ծառայել որպէս ուրարակիր սարկաւագ [42]։
• Վերապատուելի Մարտիրոս Սիրականեան, արաբկիրցի, 1863 թ. աւարտել է Եփրատ քոլեջը, պաշտօնավարել է Արաբկիրի Սբ. Գրիգոր Լուսաւորիչ թաղի բողոքական եկեղեցում, Շեփիկում և Մաշկերտում։ Զոհուել է 1895 թ.՝ համիդեան ջարդերի ժամանակ [43]։
• Վերապատուելի Կարապետ Մելքոնեան, շեփիկցի, 1867 թ. աւարտել է Եփրատ քոլեջը, պաշտօնավարել է Արաբկիրում և Ակնում որպէս ուսուցիչ և բողոքական պատուելի [44]։
• Վերապատուելի Պ. Կարապետեան, պաշտօնավարել է Արաբկիրի Սբ. Գրիգոր Լուսաւորիչ թաղի բողոքական եկեղեցում, զոհուել է 1915 թ. ցեղասպանութեան ժամանակ [45]։
• Վերապատուելի Սարգիս Գրալեան, պաշտօնավարել է Արաբկիրի Սբ. Գրիգոր Լուսաւորիչ թաղի բողոքական եկեղեցում, զոհուել է 1915 թ. ցեղասպանութեան ժամանակ [46]։
• Բողոքական հոգեւորականներից նշւում են նաեւ անունները Վերապատուելի Ն. Նիկողոսեանի, Համբարձում Գէորգեանի, Պետրոս Խաչատուրեանի, Ս. Էչմէլեանի, Յովհաննէս Ղազարեանի եւ Գրիգոր Թամզարեանի [47]։

Կիսով չափ հայաբնակ Ամպրկա գիւղը գտնուել է Արաբկիր քաղաքից դէպի հարաւ-արևելք՝ ձորի վերևում: Ամպրկայից ոչ հեռու գտնուել է նաև Ամատուն քաղաքը, որը, ըստ գիւղացիների, պատմական քաղաք է եղել [48]։

Գիւղն ունեցել է Սբ. Նշան անունով եկեղեցի, որը 1895 թ. թալանուել և այրուել է և դրանից յետոյ այլևս չի վերակառուցուել, իսկ ամպրկացիները իրենց հոգևոր կարիքների համար եկել են Արաբկիր [49]։

• Ամպրկան ունեցել է Քիլիսեճուք անունով մի մատուռ, որ գտնուել է Ամատուն գիւղի դիմաց: Ամէն տարի այդտեղ ցանքի ժամանակ նոր հնութիւններ էին բացւում: Մատուռի տարածքում եղել է մի գերեզմանոց, որը, ըստ տեղաբնակների, յունական է եղել [50]։
• Ամպրկան հարուստ էր աղբիւրներով: Գիւղում եղել է Խաչաղբիւր կոչուող մի աղբիւր, որը Սբ. Խաչի տօնին եղել է ուխտավայր թէ քաղաքի բնակիչների և թէ գիւղացիների համար: Բժշկուելու յոյսով ուխտի եկողները լողանում էին աղբիւրում, ապա լաթեր էին կապում աղբիւրի կողքի բռնչենու (այծատերևազգիների կարգին պատկանող առատ սպիտակ ծաղկապսակներով թուփ) թփերին [51]։
• Մանուկ Աղբիւրը յայտնի էր որպէս ուխտավայր, ուր թե հայերը և թե թուրքերը երեք անգամ լողանում էին՝ բուժուելու դողից: Մանուկ աղբիւրից վերև գտնուել է «Վարի պաղչային մաղարանը»: Այն ընդարձակ քարայրի տեսքով մի ընդարձակ վայր է, որի կենտրոնում կանգնած էր մի կլորաձև սիւն: Մանուկ Աղբիւր այցելում էին կապոյտ հազից բուժուելու նպատակով: Ուխտաւորները երեք անգամ պտտւում էին սիւնի չորս կողմում [52]։
• Խոչրիկ աղբիւրի ջուրը յայտնի էր վէրքերը բուժելու կարողութեամբ [53]։
• Դեղուտը (հաւանաբար «դեղ» և «ուխտ» բառերից) բուժում էր բոլոր ցաւերը [54]։

Շեփիկ գիւղը գտնւում է լեռան լանջին՝ Արաբկիրից դէպի հիւսիս, երկու ժամ հեռաւորութեան վրայ [55]:

Շեփիկի Սբ. Աստուածածին եկեղեցին և դրան կից դպրոցը հրկիզուել են 1895 թ. համիդեան ջարդերի հետևանքով [56]:

Շեփիկ գիւղում նոյնպէս եղել է բողոքական եկեղեցի, որը տեղացիների և միսիոներների օգնութեամբ կառուցուել է շեփիկցի Պատուելի Մելքոն Մինասեանի կողմից, երբ վերջինս դեռ Պատուելի չէր ձեռնադրուել  [57]։

Շեփիկի բողոքական եկեղեցու կառուցման մասին կայ յիշատակում նաև Missionary Herald ամսագրում, որտեղ Արաբկիրի միսիոներներից Ռիչարդսոնը 1857 թ. դեկտեմբերի 7-ին գրում է, որ այդ տարի Շեփիկում կառուցեցին շրջանում իր գեղեցկությամբ նմանը չունեցող մի եկեղեցի՝ 40.000 դահեկան ծախսով, որը համարժէք էր 1600 դոլլարին: Բողոքականութեան մուտքը Շեփիկ մի շարք անախորժութիւնների առիթ էր դարձել։ Գիւղում յաճախակի էին դարձել վեճերը լուսաւորչական և բողոքական եկեղեցիների միջև։ Լուսաւորչական եկեղեցին իր միջոցներով փորձում էր պայքարել բողոքականութեան դէմ, սակայն առաջին իսկ օրուանից այն արդեն ունէր իր սակաւաթիւ և հզօր համայնքը Շեփիկում, քանի որ այն հինուած էր կրթական համակարգի վրայ [58]։

Հետաքրքրական է, որ գիւղի Մարտիրոսը քահանան նոյնպէս ի վերջոյ հարել է բողոքականութեանը [59]։

Հարկ է նշել նաև, որ Շեփիկ գիւղը տուել է Եփրատ քոլեջի բազմաթիւ շրջանաւարտներ, որոնց մի մասը դարձել էին պատուելիներ Շեփիկում [60]։

Շեփիկի հիւսիսային կողմում՝գետիափինգտնուել է Փիլպոս Առաքել ուխտատեղին: Այն մեծ յարգանք է վայելել ոչ միայն հայերի շրջանում: Այդտեղ են այցելել նաև վրանաբնակ ղզլբաշ քրդերն ու շրջակայ գիւղերի թուրք բնակչութիւնը: Փիլպոս Առաքելը պանդուխտներին ետ է բերում ղուրպեթից (պանդխտութիւնից), բժշկում հիւանդներին, մխիթարում է մահացածների հարազատներին ու ընկերներին, կատարում է մարդկանց ցանկութիւնները, փրկում է դիւահարներին և խափանում չարը [61]։

Արաբկիրցիները տարին մէկ անգամ՝ աշնանը, հարիւրաւոր քարավաններ կազմած, մատաղացու կենդանիներով, ձիերով, ոմանք ոտաբոպիկ, ճամբայ էին ընկնում դէպի Փիլպոս Առաքելի ուխտատեղին: Հասնելով ուխտավայրի՝ ոմանք ոտաբոպիկ իջնում էին սրբատեղին ու համբուրում քարերը և պատմում իրենց ցաւերը մինչև արևածագը: Ապա բոլորը ողջունում էին արևին հետևեալ խօսքերով՝ «Լոյսդ բարի, բարի Աստուած»: Այս ուխտագնացութիւնը տևում էր երեք օր՝ ուրբաթից մինչև կիրակի, որից յետոյ ուխտաւորները հոգեպէս մխիթարուած վերադառնում էին տուն [62]:

Ուխտատեղին գտնուել է գետափին՝ զառիթափից վեր ընկած հատուածում, աւերուած վիճակում: Դրա դիմաց՝ Ոսկեգետակի միւս ափին, տարածւում էր Թարխանիկ կամ Տիրանիկ գիւղը, որի ստորոտում կար մի փլատակ բերդ: Այս շրջանում ապրող ղզլբաշ քրդերը, որոնք լաւ են վերաբերում հայերին և նրանց սրբավայրերին, պատմում են, թէ իրենց տէտէի (նախահօր) գաւազանը գտնւում է այդ բերդում: Իսկ բերդը, ասում են, թէ կառուցուել է Սենեքերիմի գաղթի ժամանակ: Բախտիկեանը եզրակացնում է, որ Տիրանիկ անունով իշխանը կառուցել է բերդը և անուանել իր անունով, ապա հին սովորութեան համաձայն բերդի դիմաց կառուցել է Փիլիպոս առաքեալի անունով մի վանք, որը հետագայում աղաւաղուելով դարձել է Փիլպոս Առաքել [63]:

Փիլպոս Առաքելի ուխտատեղիի վեր խոյացող քարերի մասին մի առասպել կայ։ Այդ աւերակների տեղում ժամանակին հոյակերտ մի վանք է եղել, որտեղ պաշտօնավարել են մաքրակենցաղ կրօնաւորներ։ Մի օր Աշոտկայի (ուխտավայրի մօտ գտնուող գիւղն է) պաշտօնաւորներից մէկը մարդ է ուղարկում այդ կրօնաւորների մօտ՝ հրաւիրելով նրանց մասնակցելու իր ապարանքում կազմակերպուած խնճոյքին։ Կրօնաւորները հրաժարւում են աշխարհական խրախճանքներին մասնակցելուց։ Սրտմտած պաշտօնաւորը ձիաւորներ է ուղարկում այդ վանք՝ բռնի կերպով նրանց բերելու համար։ Մինչ կրօնաւորների խումբը կը փախչէր անտառներ, ձիաւորները շարունակ հալածում էին նրանց ու հետապնդում։ Այդ պահին կրօնաւորներից մէկը Աստծուց խնդրում է քարանալ, քան անզգամների ձեռքն ընկնել։ Խնդրանքն իսկոյն կատարւում է և կրօնաւորը վերածւում է քարի [64]։

Փոլատեանը նշում է, որ սրբատեղին երկար ժամանակ չէ, որ աւերուած էր: Սրբատեղիին կից արտերը պատկանել են թուրքերին [65]:

• Պատուելի Խաչատուր Պօղոսեան, ծնուել է Շեփիկում, ապրել նախ Խարբերդում, յետոյ Պոլսում, որտեղից մեկնել է ԱՄՆ և բնակութիւն հաստատել Ֆրեզնոյում (Կալիֆոռնիա), որտեղ էլ կնքել է մահկանացուն [66]:
• Վերապատուելի Արմենակ Սիրականեան, արաբկիրցի, աւարտել է Եփրատ քոլեջը 1909 թ., քարոզել է Շեփիկում, Վաղավերում, Կահիրէում և Իզմիրում։ հետագայում զբաղուել է դեղագործութեամբ և մահացել Նիւ Եորքում [67]։
• Վերապատուելի Մարտիրոս Սիրականեան (կենսագրությունը տե՛ս Արաբկիր քաղաքի հոգևորականները բաժնում)։
• Պաղտասար քահանայ Պարասաթեան, եղել է Շեփիկ գիւղի եկեղեցու քահանան (հաւանաբար Սբ. Աստուածածին եկեղեցու): 1912 թ. գաղթել է Շեփիկից Արգենտինա:

Ծագ գիւղը գտնւում է Ոսկեգետակի ափին՝ Արաբկիրից հիւսիս արևելք՝ ոտքով չորս ժամ հեռաւորութեան վրայ [68]:

Գիւղի Սբ. Նշան մեծ եկեղեցին գտնուել է գիւղից դուրս: Եկեղեցում ծառայել են երբեմն մէկ, երբեմն երկու քահանայ: Փոլատեանը նշում է, որ, ըստ գիւղի տարէցների տեղեկութեան, եկեղեցին 120 տարուայ շինութիւն էր՝ կառուցուած Ակնից բերուած յոյն շինարարների կողմից՝ քարի ու կիրի շաղախով և որոշակի յատակագծով։ Եկեղեցին արտաքնապէս գեղեցիկ տեսք չունէր, բայց ունէր հոյակապ ներքին յարդարանք՝ երեք համաչափ կամարներով և խորանով։ Կամարները կանգնած էին չորսը հաստ սիւների վրայ, բացուած քառակուսի խորշի մէջ գտնւում էր մամարեայ աւազանը, իսկ քիչ այն կողմ եկեղեցու հաստ դուռը բաժանում էր եկեղեցին դպրոցի տանիքներին հաւասարուող աւանդատնից, որտեղ զգեստաւորւում էին պատարագիչ քահանան ու դպիրները [69]։

Ծագ գիւղում էր գտնւում Տապրնիի քարի բերդը, Քար Փուլի բերդը և Սբ. Նշան վանքի աւերակները, որի անունով էլ կոչուել է 500-ից աւելի տարիներ կանգուն մնացած նոր Սբ. Նշան եկեղեցին [70]:

Բախտիկեանը նշում է, որ Ծագ գիւղը ի սկզբանէ զարգացել է հենց Տապրնիի, Ներքին Փուլի ու Սբ. Նշան վանքի շուրջը, երբ ժամանակին այնտեղ է հաստատուել երեք ընտանիք [71]:

Ս. Ամատեանը նշում է, որ եկեղեցին ունեցել է երկու քահանայ [72]։

• Ծագ գիւղի ուխտատեղերից մէկի հետ է կապւում գիւղի անուան ստուգաբանութիւնը: Քարփուլի ուղղութեամբ՝ Պեքերթէ կամրջի մօտ կայ մի մեծ՝ երեք մետր երկարութեամբ քառակուսի ժայռ,  որի վրա խոշոր անցք կայ: Ժողովուրդն այն անուանում է հենց այդպէս՝ Ծակ, Ծակ Քար կամ Թռչունի Քար: Այստեղից Բախտիկեանը ենթադրում է, որ գիւղն իր անուանումը ստացել է ուխտատեղիի անունից: Այս ուխտատեղի էին այցելում կապոյտ հազ ունեցողները, որոնց վզից կապում էին թզենու, ընկուզենու կամ վարդենու ոստիկներ՝ հազը կտրելու համար: Իսկ Փոլատեանը մերժում է Բախտիկեանի առաջարկած ծագումնաբանութիւնը և նշում, որ Ծագ անուանումն արևածագ բառի կարճ տարբերակն է, քանի որ վաղ առաւօտեան արևի լոյսը բացւում էր՝ տարբեր գոյներով ներկելով լեռները [73]:
• Սբ. Կոզմոնտիանոսի ուխտատեղին հիմնականում անդամալոյծների և կոյրերի բժշկութեան համար էր: Ամէն տարի գարնանը գիւղի բնակչութիւնը խումբ-խումբ ուխտի էր գալիս այստեղ։ Գիւղի արևմտեան կողմում՝ դէպի արևելք ձգուող ձորի վերջում՝ ջրվէժի ստորոտին, կար բարձր մի բլրակ, որի վրայ գտնւում էր Կոզմինտիանոսի գերեզմանը։ Ուխտաւորները գերեզմանի մօտ մոմ էին վառում, աղօթք անում, տղաները եկեղեցական երգեր էին երգում ու խունկ ծխեցնում [74]։
• Ճգնաւորի Մաղարան կոչուող ուխտատեղին գտնուել է գիւղի հարաւային կողմում՝ Շընկոլ ձորից դէպի վեր՝ Քարփուլ բարձրացող զառիվայրի վրայ։ Այն վարպետօրեն տաշուած վիմափոր քարանձաւ է, որի նեքևի հատուածը կամարաձև կլոր խորշ է, իսկ կենտրոնում կայ վարպետօրէն պատրաստուած մի աւազան։ Կամարից թափուող ջուրը կաթիլ-կաթիլ լցւում էր աւազանի մէջ։ Համաձայն աւանդութեան՝ այս քարանձաւը կառուցել է մի ճգնաւոր՝ այնտեղ բնակուելու նպատակով [75]։
• Ծագի մօտ՝ գետի եզերքին՝ բարձրաւանդակի վրայ, գտնուել է Սբ. Սարգսի ուխտատեղին, ուր ժամանակին բերդ է եղել և դրա աւերակները կարելի էր տեսնել տեղում [76]:

Պաղտասար Տէր-Մարտիրոսեան, բողոքական պատուելի, երկար տարիներ պաշտօնավարել է Խարբերդի բողոքական համայնքում։ Սահմանադրութեան տարիներին վերադարձել և հաստատուել է Ծագ գիւղում [77]։

Քուշնա գիւղը գտնուել է Արաբկիրից հինգ ժամ հեռաւորութեան վրայ՝ Ոսկեգետակի ափին [107]։ 

Ունեցել է Սբ. Աստուածածին անունով եկեղեցի: Վանքը աւերուած էր և ծառայում էր որպէս ուխտատեղի, որի մասին յիշատակւում է Մարտիրոս Փեհլիւանեանի յօդուածում։ Ուխտատեղին գտնւում էր սարի վրայ, որտեղ մարդիկ սովորաբար ուղևորւում էին շաբաթ օրը։ Ուխտագնացութիւնը տևում էր մէկ շաբաթ։ Ուխտատեղի էին այցելում Արաբկիրի գաւառակի գրեթէ բոլոր հայաբնակ գիւղերի բնակիչները, աղօթք անում, պատմում իրենց ցաւերը, հայցում բժշկութիւն։ Ստորև ներկայացնում ենք մի երգ, որ երգում էին այդ ուխտատեղիում [108]։

Արի Աստուած հարցն մերոց,
Որ ապաւէնն ես նեղելոց,
Հաս օգնութեան ծառայից քոյ,
Լեր օգնական ազգիս հայոց [109]:

Ս. Ամատեանը նշում է, որ Քուշնա գիւղի եկեղեցին քահանայ չի ունեցել [110]։

Ունեցել է Սբ. Աստուածածին անունով եկեղեցի, որը գտնուել է գիւղից դուրս [111]։ Եկեղեցուն կից կային հողաթմբեր, որտեղ գտնւում էին չմկրտուած երեխաների գերեզմաններ։ Եկեղեցի հասնելու համար հարկաւոր էր իջնել մօտ 12 աստիճաններով։ Եկեղեցու մուտքի ձախ կողմում կար մի կարկաչուն աղբիւր, որի ձայնը ականջի ցաւի դեղ էր [112]։ Եկեղեցին զանգակատուն չունէր։ 1907 թ. վաղաշէնցիները որոշեցին եկեղեցու համար զանգակատուն կառուցել, սակայն հանդիպեցին իշխանութեան արգելքին, չնայած որ զանգն արդէն ձուլուած էր Էտիրնէում և դրա վրայ փորագրուած էին բոլոր նուիրատուների անունները։

Տրդատ Պալեանը նշում է, որ Վաղաշէնի վանքը գտնւում էր Արաբկիրից եօթ, իսկ Ակնից տասներկու ժամ հեռաւորութեան վրայ։ Այն գտնուել է Արաբկիրի առաջնորդութեան ներքոյ։ 1905 թ. Վաղաշէնի Սբ. Աստուածածին եկեղեցին դեռ կանգուն էր և վերակառուցուել էր դեռևս 1834 թ.։ Ըստ Տրդատ Պալեանի՝ նախկինում եկեղեցու կողքին վանք է եղել, որը վաղուց աւերուել է [113]։

Ս. Ամատեանը նշում է, որ Վաղաշէնի եկեղեցին քահանայ չի ունեցել [114]։

Վաղաշէնից դէպի արևելք՝ մէկ ժամ հեռաւորութեան վրայ՝ Եփրատի ափին, գտնուել է Պելենեկ անունով մի եկեղեցի: Այդ եկեղեցու չորս կողմերում, նույնիսկ մինչև գիւղը տանող ճանապարհին, կարելի էր տեսնել հին տների հետքեր, որոնց շարքում կարելի էր նշմարել եօթ աւերուած եկեղեցիների տեղերը: Պելենեկի եկեղեցուց մի փոքր դէպի ներքև գտնուել է սենեակների բաժանուած մի քարայր-ամրոց, որ տեղացիները կոչել են «Քարոք օդաներ»: Այդ ամրոցից քիչ հեռու՝ Եփրատի ափին, կային երկու կանգուն բերդեր: Այս բոլոր հետքերը վկայում են, որ Վաղաշէն գիւղը ժամանակին հաւանաբար մեծ աւան է եղել [115]:

Լևոն քահանայ Նիկողոսեան (աշխարհական անունը՝ Գրիգոր Նիկողոսեան), 1911 թ. բազմաթիւ վաղաշէնցիների խնդրանքով Նիկողոսեանը Տիարպեքիրում Գեր. Տեր Զաւէն Արք. Եղիայեանի ձեռնադրմամբ օծուեց քահանայ։ Ձեռնադրութիւնից յետոյ վերադարձել է Վաղաշէն և ապաշխարհութեան 40 օրերը անցկացրել եկեղեցուն կից դպրոցում։ Տէր Լևոնը Վաղաշէնում առաջին պատարագը անցկացրել է Երևման խաչի կիրակի օրը՝ Արաբկիրից եկած երեք քահանաների՝ Տէր Թոռնիկի, Տէր Կորիւնի և Անջրդիից Տէր Բարսեղ Փողհարեանի ներկայութեամբ [116]։

Անջրդի գիւղը գտնուել է Արաբկիր և Ակն քաղաքների միջև՝ Ակնից 9-10 մղոն դէպի հարաւ և Արաբկիրից նոյնքան դէպի արևելք [117]:

Անջրդի գիւղն ունեցել է Սբ. Նշան անունով եկեղեցի: Եկեղեցու մասին կայ յիշատակութիւն «Անջրդի եւ շրջակայ գիւղերու ոճրագործներու արարքները» աշխատութիւնում, ուր նշւում է, որ Անջրդին իր հոյակապ եկեղեցիով ու երկու վարժարանով շրջակայ գիւղերի ու քաղաքների հիացմունքի առարկան է եղել [118]:

Ըստ Փոլատեանի՝ Անջրդի գիւղի քահանաները լաւագոյնն էին [119]:

• Տէր Կարապետ, համիդեան ջարդերից առաջ Անջրդիի քահանան էր Տէր Կարապետը, ով սպանուեց համիդեանջարդերի ժամանակ՝ Եփրատի ափին: Տէր Կարապետի տղան՝ Առաքել աղբարը, տիրացու էր, դպիր, ժամկոչ և վարժապետ [120]:
• Յարութիւն քահանայ Փողարեան, եղել է Անջրդիի հովիւը [121]։
• Տէր Կարապետ Տէրտէրիանց, եղել է Անջրդիի հովիւը [122]։

Վաղաւերը կիսով չափ հայաբնակ գիւղաքաղաք է, որ գտնւում է Ակնոյի Չայի գետիեզերքին՝ ձորի մէջ՝ շրջապատուած մինչև Եփրատ ձգուող բարձր լեռներով [123]:

Պատմականօրէն յիշատակւում է Ճերմակ Ծագ անուամբ, սակայն տեղացիները իրենց գիւղն անուանել են Վաղաւեր, իսկ Աղընը գիւղի թուրքական անուանումն էր [124]:

Վաղաւեր գիւղը չի ունեցել քահանայ, բայց ունեցել է մէկ հոգևոր պաշտօնեայ՝ օժտուած բողոքական պատուելիի և լուսաւորչական քահանայի իրաւասութիւններով: Նա քարոզում էր, մկրտում և կատարում գիւղի թաղման ծէսերը՝ բողոքականներին բողոքականների, իսկ լուսաւորչականներին՝ լուսաւորչականների գերեզմանոցներում» [125]։

Վաղաւերն ունեցել է Սբ. Աստուածածին անունով եկեղեցի և մէկ քահանայ [126]:

Բացի Սբ. Աստուածածին եկեղեցուց գիւղում եղել է նաև մէկ բողոքական եկեղեցի: 1860-ական թուականներին, երբ ամերիկեան միսիոներութիւնը սկսեց մուտք գործել գաւառներ՝ հիմնելով դպրոցներ և եկեղեցիներ, Վաղաւերը նոյնպէս ենթարկուել է այդ ազդեցութեանը [127]:

Վաղաւերի հայ բնակչութեան մեծ մասը դաւանել է բողոքականութիւն: Փոլատեանը նշում է, որ սկզբում բողոքականները ցերեկը տքնաջանօրէն աշխատում էին եկեղեցու շէնքի կառուցման վրայ, լուսաւորչականները գիշերով քանդում էին այն, իսկ տեղական իշխանութիւնները ողջունում էին երկու կողմի «սխրագործութիւնները»: Ի վերջոյ, բողոքականները թողնում են գիւղի կենտրոնում գտնուող իրենց եկեղեցիի վայրը և գիւղի ծայրամասում կառուցում մի եռայարկ ընդարձակ եկեղեցի՝ երիցատնով և դպրոցով: 1915-ը նախորդող տարիներին, սակայն, թէ լուսաւորչական եկեղեցին և թէ դպրոցը չեն գործել, քանի որ գիւղի թուով 6-7 ընտանիքները չէին կարող իրենց միջոցներով քահանայ և ուսուցիչ պահել [128]:

Վաղաւերի բողոքական եկեղեցում աղօթքը սկսւում էր «Առաւօտ լուսոյ»-ով, կատարւում էին նաև Շնորհալու շարականները: Բոլոր լուսաւորչականները կիրակի օրերին անխտիր այցելում էին բողոքական եկեղեցի: Իսկ երբ Զատիկի օրերին քահանայ էր այցելում գիւղ, հաւատացեալ ժողովուրդը, թէ լուսաւորչականները և թէ բողոքականները, լցւում էին բողոքականեկեղեցի՝ ներկայ լինելու պատարագին ու քարոզին [129]:

• Պատուելի Արամ Սիրականեան, արաբկիրցի, 1909 թ. աւարտել է Եփրատ քոլեջը, եղել է Վաղավեր և Հայնի գիւղերի հովիւը։ Զոհուել է 1915 թ. ցեղասպանութեան ժամանակ [130]։
• Վերապատուելի Արմենակ Սիրականեան, կենսագրությունը տե՛ս Շեփիկ գիւղի հոգևորականները բաժնում։

Ժամանակին Արաբկիրի գաւառակը Անի քաղաքից գաղթականներ է ընդունել, որոնց մի մասը բնակութիւն է հաստատել այս գիւղում: Ըստ  Փոլատեանի՝ այդ է վկայում նաև գիւղի անունը, որն առաջացել է «Անեցիք» ձևից [131]:

Ունեցել է Սբ. Աստուածամայր անունով եկեղեցի, որի մասին տեղեկութիւն չի պահպանուել [132]:

Ս. Ամատեանը նշում է, որ Էհնեցիք գիւղը քահանայ չի ունեցել [133]։

Էհնեցիք գիւղում եղել է բողոքական եկեղեցի, որը տեղացիների և միսիոներների օգնութեամբ կառուցուել է շեփիկցի Պատուելի Մելքոն Մինասեանի կողմից, երբ վերջինս դեռ բողոքական պատուելի չէր ձեռնադրուել [134]։

Ծապլվարը նոյնպէս Արաբկիրի հայաբնակ գիւղերից էր: Սակայն ցաւօք, Փոլատեանի, Գ. Սրուանձտեանցի, Բախտիկեանի և այլոց աշխատութիւններում չկայ որևէ յիշատակութիւն այս գիւղում եկեղեցիների և ուխտատեղիների մասին [135]։

• [1] Սարգիս Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, պատմական-ազգագրական համառօտ տեսութիւն, Պէյրութ, 1934 թ., էջ 123։
• [2] Նոյն, էջ 17։
• [3] Փունջ, 1869 թ., սեպտեմբերի 2:
• [4] Անդրանիկ Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, Նիւ Եորք, 1969 թ., էջ 495-496։
• [5] Բազմավէպ, 1953 թ., յուլիս-օգոստոս, էջ 186։
• [6] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 18: 
• [7] Նոյն։ 
• [8] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 494։
• [9] Արևելքօրաթերթ, 1893 թ., մայիսի 26։
• [10] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 494-495։
• [11] Մաղաքիա Օրմանեան, Ազգապատում, հատոր Գ, Պէյրութ, 1961 թ., էջ 51։
• [12] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 495-496։
• [13] Նոյն, էջ 496։
• [14] Նոյն, էջ 25-27։
• [15] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 27: 
• [16] Նոյն:
• [17] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 497։
• [18] Նոյն, էջ 497-498։
• [19] Նոյն, էջ 492-493։
• [20] Նոյն, էջ 498։
• [21] Նոյն։
• [22] Նոյն, էջ 499։
• [23] Նոյն։
• [24] Նոր Արաբկիրտեղեկատու, 1958 թ., թիւ 51, էջ 1880-1881։
• [25] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 489։
• [26] Նոյն, էջ 502։
• [27] Նոյն, էջ 510։
• [28] Նոր Արաբկիրտեղեկատու, 1958 թ., թիւ 51, էջ 948-950։
• [29] Ղուկաս Ինճիճեան, Աշխարհագրութիւն, Ա, Վենետիկ, 1806 թ., էջ 306։
• [30] Ս.Էփրիկեան , Բնաշխարհիկ բառարան, Վենետիկ, 1902, էջ 81։
• [31] Բիւզանդիոն, 1905 թ., թիւ 2806։
• [32] Արևելեան մամուլ, 1907 թ., թիւ 21, էջ 518։
• [33] Համազասպ Ոսկեան, Սեբաստիայի, Խարբերդի, Տիարպէքիրի եւ Տրապիզոնի նահանգներու վանքերը, Վիեննա, 1962, էջ 74։
• [34] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 17; Արևելեան մամուլ, 1885 թ. փետրուար, թիւ 2։
• [35] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 17:
• [36] Աւետաբեր, Կ. Պոլիս, 1903, թիւ 14, էջ 248-250։
• [37] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 201։
• [38] Նոյն։
• [39] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 38:
• [40] Արտաշես Գարտաշեան, Նիւթեր Եգիպտոսի հայոց Պատմութեան համար, Գահիրէ, 1943, էջ 205-206:
• [41] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 488։
• [42] Սարգիս Բախտիկեան, Ոսկեգետակ, Գ հատոր, 1948, էջ 146-147։
• [43] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 525։
• [44] Նոյն։
• [45] Աւետաբեր, Կ. Պոլիս, 1903 թ., թիւ 6, էջ 107։
• [46] Նոյն։
• [47] Նոյն։
• [48] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 128։
• [49] Նոյն։
• [50] Նոյն։
• [51] Նոյն, էջ 129։
• [52] Նոյն։
• [53] Նոյն։
• [54] Նոյն։
• [55] Նոյն, էջ 130։
• [56] Բախտիկեան, Ոսկեգետակ, Ա հատոր, 1945, էջ 170։
• [57] Աւետաբեր, Կ. Պոլիս, 1903 թ., թիւ 6, էջ 107։
• [58] Missionary Herald, 1858, էջ 168-164; Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 106։
• [59] Նոյն։
• [60] Նոյն, էջ 107։
• [61] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 130։
• [62] Նոյն, էջ 130-133։
• [63] Նոյն, էջ 133։
• [64] Մասիս, յունուարի 28, 1898 թ., թիւ 351։
• [65] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 500։
• [66] Նոյն, էջ 107։
• [67] Յիշատակարան Եփրատ Գոլէճի, էջ 47, 49, 59, 60։
• [68] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 134։
• [69] Նոյն, էջ 114:
• [70] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 134:
• [71] Նոյն։
• [72] Արևելեան մամուլ, 1885 թ., մարտ, էջ 111։
• [73] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 134։
• [74] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 113։
• [75] Նոյն։
• [76] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 135-136։
• [77] Բախտիկեան, Ոսկեգետակ, էջ 191։
• [78] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 136։
• [79] Նոյն։
• [80] Արևելեան մամուլ, 1885 թ., մարտ, էջ 112։
• [81] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 138։
• [82] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 134։
• [83] Նոյն, էջ 502։
• [84] Արևելեան մամուլ, 1885 թ., մարտ, էջ 112։
• [85] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 138։
• [86] Սուքիաս Էփրիկեան, Բնաշխարհիկ բառարան, Բ հատոր, Վենետիկ, 1902, էջ 195։
• [87] Յովհաննէս Մաթիկեան, Մուշեղ և Կալենիկէ, էջ 113-119։
• [88] Արևելեան մամուլ, 1885 թ., մարտ, էջ 112։
• [89] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 140։
• [90] Մաթիկեան, էջ 113-119։
• [91] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ146։
• [92] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ117։
• [93] Նոյն, էջ 117-118։
• [94] Նոյն, էջ 117։
• [95] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 146։
• [96] Արևելեան մամուլ, 1885 թ., մարտ, էջ 111։
• [97] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 183։ 
• [98] Նոյն, էջ 522։
• [99] Նոյն, էջ120։
• [100] Նոյն, էջ 140։
• [101] Նոյն, էջ 117։
• [102] Նոյն, էջ754:
• [103] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 147։
• [104] Արևելյան մամուլ, 1885 թ., մարտ, էջ 110։
• [105] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 147։
• [106] Նոյն, էջ 147-148։
• [107] Նոյն, էջ 149։ 
• [108] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ502։
• [109] Մկրտիչ վրդ. Պոտուրեան, Հայ հանրագիտակ, էջ 235, Պուքրէշ, 1938։
• [110] Արևելեան մամուլ, 1885 թ., մարտ, էջ 112։
• [111] Բախտիկեան, Ոսկեգետակ, էջ205։
• [112] Նոյն։
• [113]«Նոր Ցուցակ Վանօրէից, Բ, Արաբկիրի եւ Ակնայ վանքերը», Բիւզադիոն, Ժ տարի, նոյեմբեր 29-դեկտեմբեր 12, թիւ 2806։
• [114] Արևելեան մամուլ, 1885 թ., մարտ, էջ 112։
• [115] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 150։
• [116] Բախտիկեան,Ոսկեգետակ, էջ 207։
• [117] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 83։
• [118] Անջրդի եւ Շրջակա Գիւղերու Ոճրագործներու Արարքները. 1915-1918, Բոստոն, էջ 52
• [119] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 89:
• [120] Նոյն, էջ 91։
• [121] Արևելյան մամուլ, 1885 թ., մարտ, էջ 109։
• [122] Նոյն։ 
• [123] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերըէջ 152։
• [124] Նոյն, էջ 153։
• [125] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 99։
• [126] Արևելյան մամուլ, 1885 թ., մարտ, էջ 112։
• [127] Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 153։
• [128] Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 98։
• [129] Նոյն։
• [130] Նոյն, էջ 525։
• [131] Նոյն, էջ 84։
• [132] Էփրիկեան, Բնաշխարհիկ բառարան, էջ 807։
• [133] Արևելեան մամուլ, 1885 թ., մարտ, էջ 112։
• [134] Աւետաբեր, Կ. Պոլիս, 1903, թիւ 6, էջ 107։
• [135] Փոլատեան,Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, էջ 82: