Խօշմաթի պատմականը - Տոքթ. Մարտիրոս Յ. Չագոյեան

Խմբագրական ծանօթագրութիւն

Երկու Խօսք

Վարդան Վարդանեան

ՄԱՍ 1

Գլուխ Ա. — Բալուն եւ բերդը

Գլուխ Բ. — Վանքեր եւ սրբավայրեր

ՄԱՍ 2

Գլուխ Ա. — Բալահովիտի կրթական կեանքը

Գլուխ Բ. — Հայոց միացեալ ընկերութիւնը բալահովիտի մէջ

• Հաւաւ

• Ներխի

Գլուխ Գ.

• Բալահովիտի գիւղերը

• Վիճակագիր Բալուի – հայաբնակ գիւղօրէից

• Բալահովիտի մեծ երկրաշարժը

ՄԱՍ 3

Գլուխ Ա.

• Խօշմաթ

• Եկեղեցին (Սբ. Աստուածածին)

• Խօշմաթի եկեղեցին

• Կղերականներ

Գլուխ Բ.- Սրբավայրեր

• Ապտըլ - Մըսէհ (Տօնակ)

• Սուրբ Խաչ

• Սբ. Կաթողիկէ

• Սբ. Կիրակոս

• Սբ. Մանկիկ

Գլուխ Գ.

• Աղբիւրներ

• Դաշտային աղբիւրներ

• Մարդակերպ քարեր

Գլուխ Դ.

• Խօշմաթի դպրոցասիրաց միութիւնը եւ դպրոցը

• Ուսուցիչներ (1880-96)

• Խօշմաթի բարձրագոյն դպրոցի անդրանիկ շրջանավարտները

• Խօշմաթի արձրագոյն դպրոցի վերջին շրջանավարտները (1913 - 1914)

• Խօշմաթը՝ ինչպէս տեսայ

Գլուխ Ե. — Խօշմաթի մտաւորականները

• Առաքել Պապաճանեան

• Պետրոս Էֆենտի Ֆէրմանեան

• Համբարձում Ուլուսեան

• Վահան Ուլուսեան

• Վարդան Տիրատ

• Կարապետ Յ. Գլանեան

• Սարգիս Պ. Գլանեան

• Թորոս Գլանեան

• Պետրոս Փափազեան

• Պօղոս Յակոբ Չագոյեան

• Յարութիւն Վարդանեան

• Մանուկ Ծաղիկեան

• Գաբրիէլ Ֆրանկեան

• Տիգրան Ղազարոս Պետիկեան

• Յակոբ Ղազարոս Պէտիկեան

• Միքայէլ Խօճօյեան

• Պօղոս Տէրատուրեան

• Համբարձում Յարութիւնեան (Պուրնուսուզեան)

• Բեդլեհէմ Մարգարեան (Շաղուկեան)

• Մկրտիչ Մալեան

• Պօղոս Փափազեան

• Գարեգին Կարապետեան

• Տէր Մանուկ Քահ. Խոճայեան

• Յովհաննէս Գլանեան

Գլուխ Զ. — Խօշմաթի դպրց. կարեւոր ձեռնարկները

Գլուխ Է. — Խօշմաթի տիկնանց բարեխնամ (կարօտելոց) միութիւնը

Գլուխ Ը. — Ճարտարապետներ

• Ազնաւուր Էֆենտի Խօճայեան

• Թորոս խալիֆա Մալեան (Ղազարեան) Գարա Թորոս

• Մարտիրոս Ղազարեան

• Սիմոն Խալիֆա Պէտիկեան կամ Մելքոնեան

• Առաքել Միլիտոսեան

• Կարապետ Միլիտոսեան

• Սահակ Ուլուսեան

• Հաճի Գրիգոր Միլիտոսեան

• Տօնապետ Խաբլոյեան (Արղընցոնց)

• Մարգար Շաղուկեան

• Գօգոնա Վարդան (Փառահեղ ճարտարապետ)

Գլուխ Թ. — Զանազան արհեստներ

• Հիւսնութիւն

• Որմնադրութիւն

• Կտաւագործութիւն

• Բրուտութիւն

Գլուխ Ժ. — Գործարաններ

• Խօշմաթի ձէթի հանքերը

• Երկնաքար

• Մրգեղէններ

• Բանջարեղէններ

ՄԱՍ 4

Գլուխ Ա. — Աւանդական սովորութիւններ

• Կաղանդ

• Սբ. Ծնունդ

• Բարեկենդան

• Զատիկ

• Հարսանիք

• Հարսին կեանքը

• Երգերու նմուշներէն

• Ընտանեկան բժշկութիւններ ու դեղեր

• Մաղթանքի օրհնութիւններ

• Անէծքներ

• Չարագուշակութիւն

• Երազահանութիւն

• Հանելուկներ

• Առակներ

• Գեղջական ասացուածքներ (ասուլիսներ)

• Գործածական ոճեր

• Զանազան խաղեր (Արանց)

• Մեծերու խրատականները

Գլուխ Բ. — Պատմական դէմքեր ու դէպքեր

• Արժ. Տէր Խաչատուր Քհ. Շիրոյեան

• Արժ. Տէր Ռէթէոս Սիմոնեան

• Մարտիրոս Շահին Չագոյեանի քաջագործութիւնը

• Սարգիս ԷՖ. Ծաղիկեանի թագաւորական նշանը

• Պօղոս Յարութիւնեան

• Նազար Նազարեան

• Երկ-փայտին կրկնակ զօրութիւնը եւ Խաչիկ Չագոյեան ձեռաց մէջ

• Սարգիս Վարդանեանի խեղդուիլը

• Դրուագ մը Սուքիաս Տեփոյեանի քաջութենէն

• Մեր բաժանումը Խօշմաթէն եւ Սբ. Մանկիկի բարեխօսութիւնը 1896-ին

• Եօթ երտիսարդներու բաժանումը

• Փոքր դրուագներ Սիմոն Սիմոնեանի կեանքէն

• Փարոյի արեւանգումը

• Հարկահաւաքները

• Պերտրոս Սիմոնեանի միջադէպը

• Հետաքրքրական «յուշեր» Գրիգոր Տէր Խաչատուրեանի կեանքէն (Գօգօն)

• Մարտիրոս Չաղուկեանի (Գալոյեան) դրուագներէն մին

• Դրուագ մը Սարգիս Շահին Շագոյեանի կեանքէն

• Յակոբ Թաթիկեան (Ալի Պապա)

• Բարդ մը հաւկիթին պատմութիւնը՝ Յարութիւն Տէրատուրեանի միջադէպը

• Խօշմաթի նախըրճին (խաշնարածը), Սարգիս Շահրիկեան

• Նախըրճուն միջադէպը

ՄԱՍ 5

Գլուխ Ա. — Բալուի տխրահրչակ պէտերը

• Քէօր Ապտուլլա Պէյ

• Խօշմաթեաններ եւ պէյեր

Գլուխ Բ.

• Խօշմաթի հերոսամարտը - 1897

• Արիւնահեղ ընդհարումը

• Պէյերու դատավարութիւնը

• Պէյերու վախճանը

• Խօշմաթ գիւղի մելիքները

Գլուխ Գ. – Ջարդի հրամանը – Սբ. Աստուածածնայ ժողովը

• Կարապետ Գլանեանի եւ Միսաք Շաղուկեանի (Գալոյեան) դիրքը (Կարապետ Գլանեանէն)

• Խաչատուր Շիրոյեանի Յուշերէն (Քանատայէն)

• Մկրտիչ Թարայեանի (Մարսէյէն) - արիւնոտ յուշերէն նօթագրուած

• Աբգար Սիմոնեան

• Պաղտասար Տէրատուրեանի (Մարսէյէն) ականատեսութիւնը

Գլուխ Դ.

• Խօշմաթցի հին զինուորականներ

• Խօշմաթի կամաւորները

• Դրուագ մը կամաւորական կեանքէ

• Դրուագ մը Բենիամին Շաղուկեանի կեանքէն (կամաւոր)

• Խօշմաթցի այլ զինուորներ

Գլուխ Ե. – Ծագումով խօշմաթցիներու պատկերներ

Գլուխ Զ. – Գլուխ Զ.- Պօլսոյ խօշմաթցիներու գործունէութիւնը (քաղուած՝ լուսահոգի Թորոս Գլանեանի գրութենէն)

Գլուխ Է. – Սփիւռքի խօշմաթցիներ

• Ֆրանսաբնակ խօշմաթցիներ

• Խ. Հայաստան եղած խօշմաթցիներ

• Սուրիաբնակ խօշմաթցիներ

• Քանատայի մէջ սեփական գործ ունեցողներ

• Ամերիկաբնակ խօշմաթցիներ

Արժ. Տէր Խաչատուր Քհ. Շիրոյեան


Հին օրերուն քահանաները եւ բարձր աստիճան կղերականները մեծ դեր խաղցած են գիւղական կեանքին մէջ, թողելով հոգեկան ներշնչիչ ազդեցութիւն մը: Ասոր համար ներբողականներ հիւսուած են անոնց կեանքին շուրջ: Անտարակոյս Խօշմաթի բոլոր կղերականներն ալ չափով մը իրենց օգտակար ծառայութիւնը ի գործ դրած են գիւղին դաստիարակութեան, կրթական ու կրօնական գործերուն մէջ: Դժբախտաբար միայն անոնց երկուքին մասին հազիւ կրցած ենք կարգ մը տեղեկութիւններ քաղել, որոնք պիտի փորձենք հոս արձանագրել, ստոյգ աղբիւրէ իմանալէ յետոյ:

Արժ. Տէր Յակոբ Քհ. Շիրոյեան իր խիզախ գործունէութեամբ, հիւրասիրութեամբ, անուանի կը հանդիսանայ Բալու գաւառին մէջ, որով հետեւեալ միջադէպը ինքնին կ՛ապացուցանէ հոգեւորականին կարողութիւնն ու մարդասիրութիւնը:

1877ի Ռուս Թրքական Պատերազմի ընթացքին, երբ թրքական բանակները կ՛ուղղուին դէպի ճակատ, թուրք հազարապետ մը իր բանակով, Բալու քաղաքի պողոտան բռնելով, Ներխի, Նպըշի-Խօշմաթէն պիտի անցնէր [էջ 191]  դէպի Կարին չորրորդ զօրաբանակին միանալու համար: Նախ Նպըշի, յետոյ Ներխի կը հանդիպի. իր յոգնատանջ բանակը երբ կերակրել կը փորձէ, շատ յուսախաբ կ՛ըլլայ, երբ կը լսէ թէ երկու գիւղերն ալ անկարող են իր բանակին ուտելիք հայթայթել: Շուտով կը փորձէ Խօշմաթ հասնիլ, որը քիչ հեռի է Ներխիէն: Զօրքը երբ Խօշմաթի կալերը կը հասնի, զօրավարը լուր կը ղրկէ գիւղի քահանային, որ զինք տեսութեան գայ:

Տէր Յակոբ Քհ. Շիրոյեան իր ողջոյնները ղրկելով հազարապետին, կ՛ըսէ որ «Եթէ զօրավարը զինք եւ խօշմաթցիները յարգել կ՛ուզէ, իր սպայակոյտին հետ թող իր տունն հրամմէ, իսկ եթէ բռնութիւն կ՛ուզէ բանեցնել, լաւ է որ անօթի փորով ճամբան շարունակէ»: Այս յանդուգն պատասխանը շատ կը զարմացանէ զօրավարը , որ անձամբ իր սպայակոյտով կ՛երթայ Շիրոյեաններու տունը: Զիրար ողջունելէ յետոյ, զօրավարը քաղաքավարութիւնը մէկդի վանելով, կը հասկցնէ թէ իր զօրքն անօթի է, որովհետեւ յետամնաց պաշարը յայտնի չէ թէ ե՞րբ պիտի հասնի բանակին:

Տէր Յակոբ վեր կանգնելով կը պատասխանէ. «Տէ՛ր զօրավար, մենք ի սրտէ կը յարգենք մեր սիրելի թագաւորին զինուորները, երբ անոնք օրինական ընթացքի մէջ կը մնան, իսկ երբ ապօրինի միջոցներու կը դիմեն, մեր աջակցութիւնը կը զլանանք անոնց: Քահանային վեր կանգնած պահուն, երբ իր քղանցքը մէկ կողմ կը շարժի, զօրավարը կը նշմարէ անոր զինեալ վիճակը… եւ անմիջապէս իր փաղաքշական խօսքերով կ՛արտայտուի եւ թագ.ին անունով կ՛ուզէ որ իր զօրքը կերակրուի:

Տէր Շիրոյեան կը հրամայէ տունեցիներուն ու դրացիներուն, որ շաճերը(9) տաքցնեն եւ կերակրեն ամբողջ բանակն իր սպայակոյտով: Ճաշէն վերջ, զօրավարն ապշած ի տես այս հիւրասիրութեան, Խօշմաթի երեւելիներուն ներկայութեան հետեւեալ ոտանաւորը կը գրէ կու տայ.

«Ներխի իլէն Նըպըշի,
Տոյուրմէտիլէր պիր կիշի,
Ա¯խ, կիտի Խօշմաթըն Քէշիշի
Տոյուրտի պին կիշի,
Օ տէ հէփփի թավայ իշի,
Եաշասըն Խօշմաթիլէն Քէշիշի:»