Խօշմաթի պատմականը - Տոքթ. Մարտիրոս Յ. Չագոյեան

Խմբագրական ծանօթագրութիւն

Երկու Խօսք

Վարդան Վարդանեան

ՄԱՍ 1

Գլուխ Ա. — Բալուն եւ բերդը

Գլուխ Բ. — Վանքեր եւ սրբավայրեր

ՄԱՍ 2

Գլուխ Ա. — Բալահովիտի կրթական կեանքը

Գլուխ Բ. — Հայոց միացեալ ընկերութիւնը բալահովիտի մէջ

• Հաւաւ

• Ներխի

Գլուխ Գ.

• Բալահովիտի գիւղերը

• Վիճակագիր Բալուի – հայաբնակ գիւղօրէից

• Բալահովիտի մեծ երկրաշարժը

ՄԱՍ 3

Գլուխ Ա.

• Խօշմաթ

• Եկեղեցին (Սբ. Աստուածածին)

• Խօշմաթի եկեղեցին

• Կղերականներ

Գլուխ Բ.- Սրբավայրեր

• Ապտըլ - Մըսէհ (Տօնակ)

• Սուրբ Խաչ

• Սբ. Կաթողիկէ

• Սբ. Կիրակոս

• Սբ. Մանկիկ

Գլուխ Գ.

• Աղբիւրներ

• Դաշտային աղբիւրներ

• Մարդակերպ քարեր

Գլուխ Դ.

• Խօշմաթի դպրոցասիրաց միութիւնը եւ դպրոցը

• Ուսուցիչներ (1880-96)

• Խօշմաթի բարձրագոյն դպրոցի անդրանիկ շրջանավարտները

• Խօշմաթի արձրագոյն դպրոցի վերջին շրջանավարտները (1913 - 1914)

• Խօշմաթը՝ ինչպէս տեսայ

Գլուխ Ե. — Խօշմաթի մտաւորականները

• Առաքել Պապաճանեան

• Պետրոս Էֆենտի Ֆէրմանեան

• Համբարձում Ուլուսեան

• Վահան Ուլուսեան

• Վարդան Տիրատ

• Կարապետ Յ. Գլանեան

• Սարգիս Պ. Գլանեան

• Թորոս Գլանեան

• Պետրոս Փափազեան

• Պօղոս Յակոբ Չագոյեան

• Յարութիւն Վարդանեան

• Մանուկ Ծաղիկեան

• Գաբրիէլ Ֆրանկեան

• Տիգրան Ղազարոս Պետիկեան

• Յակոբ Ղազարոս Պէտիկեան

• Միքայէլ Խօճօյեան

• Պօղոս Տէրատուրեան

• Համբարձում Յարութիւնեան (Պուրնուսուզեան)

• Բեդլեհէմ Մարգարեան (Շաղուկեան)

• Մկրտիչ Մալեան

• Պօղոս Փափազեան

• Գարեգին Կարապետեան

• Տէր Մանուկ Քահ. Խոճայեան

• Յովհաննէս Գլանեան

Գլուխ Զ. — Խօշմաթի դպրց. կարեւոր ձեռնարկները

Գլուխ Է. — Խօշմաթի տիկնանց բարեխնամ (կարօտելոց) միութիւնը

Գլուխ Ը. — Ճարտարապետներ

• Ազնաւուր Էֆենտի Խօճայեան

• Թորոս խալիֆա Մալեան (Ղազարեան) Գարա Թորոս

• Մարտիրոս Ղազարեան

• Սիմոն Խալիֆա Պէտիկեան կամ Մելքոնեան

• Առաքել Միլիտոսեան

• Կարապետ Միլիտոսեան

• Սահակ Ուլուսեան

• Հաճի Գրիգոր Միլիտոսեան

• Տօնապետ Խաբլոյեան (Արղընցոնց)

• Մարգար Շաղուկեան

• Գօգոնա Վարդան (Փառահեղ ճարտարապետ)

Գլուխ Թ. — Զանազան արհեստներ

• Հիւսնութիւն

• Որմնադրութիւն

• Կտաւագործութիւն

• Բրուտութիւն

Գլուխ Ժ. — Գործարաններ

• Խօշմաթի ձէթի հանքերը

• Երկնաքար

• Մրգեղէններ

• Բանջարեղէններ

ՄԱՍ 4

Գլուխ Ա. — Աւանդական սովորութիւններ

• Կաղանդ

• Սբ. Ծնունդ

• Բարեկենդան

• Զատիկ

• Հարսանիք

• Հարսին կեանքը

• Երգերու նմուշներէն

• Ընտանեկան բժշկութիւններ ու դեղեր

• Մաղթանքի օրհնութիւններ

• Անէծքներ

• Չարագուշակութիւն

• Երազահանութիւն

• Հանելուկներ

• Առակներ

• Գեղջական ասացուածքներ (ասուլիսներ)

• Գործածական ոճեր

• Զանազան խաղեր (Արանց)

• Մեծերու խրատականները

Գլուխ Բ. — Պատմական դէմքեր ու դէպքեր

• Արժ. Տէր Խաչատուր Քհ. Շիրոյեան

• Արժ. Տէր Ռէթէոս Սիմոնեան

• Մարտիրոս Շահին Չագոյեանի քաջագործութիւնը

• Սարգիս ԷՖ. Ծաղիկեանի թագաւորական նշանը

• Պօղոս Յարութիւնեան

• Նազար Նազարեան

• Երկ-փայտին կրկնակ զօրութիւնը եւ Խաչիկ Չագոյեան ձեռաց մէջ

• Սարգիս Վարդանեանի խեղդուիլը

• Դրուագ մը Սուքիաս Տեփոյեանի քաջութենէն

• Մեր բաժանումը Խօշմաթէն եւ Սբ. Մանկիկի բարեխօսութիւնը 1896-ին

• Եօթ երտիսարդներու բաժանումը

• Փոքր դրուագներ Սիմոն Սիմոնեանի կեանքէն

• Փարոյի արեւանգումը

• Հարկահաւաքները

• Պերտրոս Սիմոնեանի միջադէպը

• Հետաքրքրական «յուշեր» Գրիգոր Տէր Խաչատուրեանի կեանքէն (Գօգօն)

• Մարտիրոս Չաղուկեանի (Գալոյեան) դրուագներէն մին

• Դրուագ մը Սարգիս Շահին Շագոյեանի կեանքէն

• Յակոբ Թաթիկեան (Ալի Պապա)

• Բարդ մը հաւկիթին պատմութիւնը՝ Յարութիւն Տէրատուրեանի միջադէպը

• Խօշմաթի նախըրճին (խաշնարածը), Սարգիս Շահրիկեան

• Նախըրճուն միջադէպը

ՄԱՍ 5

Գլուխ Ա. — Բալուի տխրահրչակ պէտերը

• Քէօր Ապտուլլա Պէյ

• Խօշմաթեաններ եւ պէյեր

Գլուխ Բ.

• Խօշմաթի հերոսամարտը - 1897

• Արիւնահեղ ընդհարումը

• Պէյերու դատավարութիւնը

• Պէյերու վախճանը

• Խօշմաթ գիւղի մելիքները

Գլուխ Գ. – Ջարդի հրամանը – Սբ. Աստուածածնայ ժողովը

• Կարապետ Գլանեանի եւ Միսաք Շաղուկեանի (Գալոյեան) դիրքը (Կարապետ Գլանեանէն)

• Խաչատուր Շիրոյեանի Յուշերէն (Քանատայէն)

• Մկրտիչ Թարայեանի (Մարսէյէն) - արիւնոտ յուշերէն նօթագրուած

• Աբգար Սիմոնեան

• Պաղտասար Տէրատուրեանի (Մարսէյէն) ականատեսութիւնը

Գլուխ Դ.

• Խօշմաթցի հին զինուորականներ

• Խօշմաթի կամաւորները

• Դրուագ մը կամաւորական կեանքէ

• Դրուագ մը Բենիամին Շաղուկեանի կեանքէն (կամաւոր)

• Խօշմաթցի այլ զինուորներ

Գլուխ Ե. – Ծագումով խօշմաթցիներու պատկերներ

Գլուխ Զ. – Գլուխ Զ.- Պօլսոյ խօշմաթցիներու գործունէութիւնը (քաղուած՝ լուսահոգի Թորոս Գլանեանի գրութենէն) 153

Գլուխ Է. – Սփիւռքի խօշմաթցիներ

• Ֆրանսաբնակ խօշմաթցիներ

• Խ. Հայաստան եղած խօշմաթցիներ

• Սուրիաբնակ խօշմաթցիներ

• Քանատայի մէջ սեփական գործ ունեցողներ

• Ամերիկաբնակ խօշմաթցիներ

ՄԱՍ 5

Գլուխ Զ - Պօլսոյ խօշմաթցիներու գործունէութիւնը (քաղուած՝ լուսահոգի Թորոս Գլանեանի գրութենէն)


1873ին 75 օսմ. ոսկիի գնելով հիանալի զանգակ մը, կը ղրկեն Խօշմաթ Սբ. Աստուածածնայ նուէր, որը դեռ կը մնար 1916ին: 1875ին Չուխուր Չէշմայի պանդոկին մէջ կը գնեն սենեակ մը 100 օսմ. ոսկիի, նուիրելով Խօշմաթի դպրոցին: 1883ին յիշեալ պանդոկին մէջ սենեակ մը եւս կը գնեն 125 օսմ. ոսկիի, միեւնոյն նպատակին յատկացնելով:

1888ին երբ Խօշմաթի դպրոցին կրթութեան հոգատարութիւնը կը յանձնուի Հայոց Միացեալ Ընկերութեան, շնորհիւ Պօղոս էֆ. Ծաղիկեանի, Պատրիարքարանի արտօնութեամբ, Պօլսոյ եկեղեցիին մէջ Շաբաթ երեկոյեան պնակներէն գոյացած դրամը այս նպատակին կը յատկացուի: Պր. Աւետիս Պետիկեան իր լաւագոյնն ըրած է այս մասին…։ Պր. Յակոբ Գլանեան մետաքսէ վարագոյր մը, իսկ Պր. Շահին Շահրիկեան սկիհ մը եւ քահանային վերաբերեալ բոլոր զգեստները նուիրած են:

Նուէր Խօշմաթի Եկեղեցիին եւ կղերին

Յակոբ Գլանեանը, որ իր կեանքին մեծամասը անցուցած է Կ. Պօլիս, որպէս որմնադիր, օգտուելով Թուրք Սահմանադրութենէն 1909ին իր զաւակին Կարապետին ստիպումովը Երկիր, Խօշմաթ գիւղը կը վերադառնայ, իրեն հետը տանելով եկեղեցին ծաղկազարդուած խորանի վարագոյր մը եւ սկիհ մը, իսկ կղերին վերաբերուած բոլոր զգեստները գիւղ հասնելէն յետոյ: Աւաղ, որ շատ երկար չապրեցաւ, վայելելու իր հաւատքին ընծայած նուիրումին: Եղած է կրօնասէր եւ անբասիր ու հանդարտաբարոյ անձ մը. 68 տարեկանին կը մեռնի իր մահովը:

Իր կինը Եղսիկ եւ ընտանիքի բոլոր անդամները 1915 Մեծ Եղեռնին կոտորուեցան, բացի Պետրոս տղայէն, որ ամիսի մը չափ արտերը ցորեններուն մէջ պահուըտելով ողջ մնացած է. եւ երբ գիւղը կու գայ. Աղան լուր կ՛ուենեայ. Փենի էֆէնտին: Գլանեանները, որուն արտերը կը մշակէին, կ՛իմանայ որ Գլանեաններին տղոց մէկը ազատած է կոտորածէն. իր երկու ծառաները կը ղրկէ Խօշմաթ գիւղը Պետրոսին ըսելու թէ գիւղը տակաւին ապահով չէ. էֆէնտին կ՛ուզէ քեզի ժամանակ մը պահել, մինչեւ որ վերջնական արդարութիւն տիրէ. Պետրոս հաւատալով կ՛ընկերակցի ծառաներուն: Հինգ վայրկեան հեռաւորութեամբ գիւղին մօտ Ջրմըկեկ ձորին մէջ հրացանազարկ կ՛ընեն, կը սպաննեն: Գիւղը եղողներ բոլորն ալ կը լսեն: Այս է եղած էֆէնտիին հրամանը: Այս եղածը իր աչքերով տեսած է Տիկ. Վառվառ Սիմոնեան Նիկողոսեանը: Իր երկու տղաները Կարապետ Թորոս եւ Մինասին տղան իր թոռը Միսաք հոս Ամերիկա Փրովիտէնս կը մնան: Նաեւ Կարապետ տղային աղջիկը Էլիզապէթ (Եղիսաբէթ) իր թոռն է ծնած է Փրավիտէնս: