Kalamata, muhtemelen 1931 senesi. Aynı şehirde bulunan Aramyan Okulu öğrencileri, öğretmenleriyle.

Kalamata Ermeni Toplumu (1921-1947): Fakirlik, direniş, iç göç

Yazar: Mayk Çilingiryan. Çeviren: Sevan Değirmenciyan, 11/05/22 (son değişiklik: 11/05/22)

Kalamata Ermeni toplumunun tarihi yaklaşık 30 yıllık bir geçmişe sahip. Buradaki Ermeni varlığının tarihi pek bilinmez, konu ile ilgili araştırmalar yok ve bu nedenle on yıllar boyunca unutulmaya yüz tutmuştur.

Bu kısa makale Kalamata Ermenilerinin yaklaşık 25 yıllık tarihine bir bakış. Umarım bu yazı, Kalamata şehrindeki Ermenilerin ilginç tarihi hakkında daha etraflı araştırmalar yapmaları için başakalarına vesile olur.

Kalamata’ya ilk kez 1921 tarihinde 280 göçmen Ermeni aile yerleşir. Nikomedia bölgesinden geliyorlardı. Önce kısa bir süre Limnos adasıda kalmış ve oradan Kalamata’ya gelmişlerdi. 1922’de Küçük Asya’dan gelen göçmen dalgası şiddetlenir ve bu sırada 200 Ermeni göçmen daha Kalamata’ya varır.

Kalamata’taki Ermeni mevcudiyeti hakkında yerel Yunan basınında ilk habere Türkiye ve Yunanistan arasında nüfus mübadelesi anlaşmasına karşı 8 Ocak 1923’te yapılan gösteri vesilesi ile rastlıyoruz. Göstericiler siyah bayraklarla “Halk Okulu” önünde toplanır ve Yunanistan hükümetine yapılan anlaşmaya karşı olduklarını gösteren bir imza kampanasının sonuçlarını teslim eder. Mektubu imzalayanlar arasında İstanbul göçmenleri yönetimi, Pontus göçmenleri adına Ğ. Ğrekorakis, K. Moskhoyanidis ve S. Liakkakis, Küçük Asya göçmenleri adına Ğ. Zakharov, Trakya göçmenleri adına O. Ğriğoriadis, Ermeni göçmenler adına Ğevont Der Ğugasyan ve Zareh Rafayelyan da vardır.[1]

1924’te Makedonya ve Batı Trakya’ya yerleşen göçmen yoğunluğunu hafifletmek bahanesiyle, milli kimliğinden bağımsız olarak resmen tüm göçmenleri ilgilendiren yeni bir iskan planını hayata geçirir. Planın uygulama aşamasında iskanın özel olarak Ermeni göçmenlere yönelik olduğu anlaşılır. Aslında, Yunanistan hükümeti Yunanistan-Bulgaristan sınır ihtilafı gölgesinde, Ermeni göçmenleri sınır bölgesinden uzaklaştırmak istiyordu, çünkü Yunan devlet görevlileri Ermenileri şüpheli unsur olarak algılanıyor ve iki ülke arasındaki sınır ihtilafı silahlı bir çatışmaya evrildiğinde onların Bulgaristan lehine konumlanabilecekleri endişesi taşıyorlardı. Böylece 1924 yazında, yaklaşık 5000 Ermeni göçmen Aleksantrapoli (Dedeağaç), Komotini (Gümülcine), Seres, Drama ve Kavala’dan çıkartılır ve Peloponis’e yerleştirilir. Bunlardan yaklaşık 600 kişi Kalamata’ya yerleşir.[2]

Aynı yıl, Lord Major’s Foundation çabalarıyla Kalamata’dan yaklaşık 300 Ermeni Girit Adası’nın Kandiye (Heraklion) şehrine götürülür ve liman inşaatında çalışmaya başlar. Aynı zamanda Kalamata’dan başka aileler de farklı Yunan şehirlerine geçer veya yurtdışına, özellikle Fransa’ya gider.

1934’te Kalamata’da en az 200 Ermeni aile yaşıyordu. Bunlardan çoğu zanaatkar ve çiftçi idi. Buradaki Ermenilerin büyük bir kısmı Bitinya, yani Bursa bölgesindendi: 35 aile Armaş’tan,

25 aile Yenice’den, diğerleri ise Arslanbeg, Akmeşe, İzmit, Adapazar, Bardizak / Bahçeçik, Büyük Yeniköy’dendi [3].

Aynı yıllarda Kalamat civarında bulunan köylere de Ermeni göçmenler yerleşmiş, 50 aile Messini, 10 aile Kiparis ve az sayıda Ermeni de Meliğala’da yaşıyordu [4].

 

Parapiğmata Göçmen Kampı: Kilise ve İki Okul

Kalamata Ermenilerinin büyük bir kısmı (135 aile) batı sahilinde bulunan bir göçmen kampında yaşıyordu. Bu bölge Kordias adında bir Yunana aitti. Bugüne kadar bu alan Kordias adıyla bilinir. Önceleri burada bir kışla vardı. Göçmenlerden bir kısmı bu kışlanın yarı harabeye dönmüş ve ahşap binalarında, diğerleri ise kendileri için inşa ettikleri teneke barakalarda kalıyordu [5].Bu nedenle bu alana Yunanca teneke veya ahşağ baraka anlamına gelen Parapiğmata adı verilmişti.

Göçmen kampı denize çok yakındı, ve fırtına zamanlarında denizin yükselip ekili toprakları örttüğü düşünüldüğünde, bölge çiftçiliğe uygun değildi. İlginç olan Yunan kaynaklarında bu bmlgeye Parapiğmada adının verilmemesi, bu isme sadece Ermeni kaynaklarında rastlıyoruz. O tarihlerden kalan bazı Yunan haritalarında bölgeye Armenika, yani Ermeni yaşam bölgesi adı verilmekte.

1923’te burada yazılı kaynaklarda daha çok şapel olarak geçen ahşap bir kilise inşa edilir. BU aynı yap dahilinde 1924 tarihinden itibaren bir de okul varlık göstermeye başlar. Okulun 70-90 öğrencisi vardı. Okul Ermeni Kızıl Haç’nın yerel yönetimi ve Ermeni Genel Hayriye Cemiyeti (AGBU) tarafından himaye ediliyordu. Bu sayfada bulunan şapel-okulun fotoğrafında da bunu görüyoruz; okulun üzerinde Kızıl Haç bayrağı ve AGBU’ya ait “Birlik kuvvettir” sloganının yer alıyor. Bu okul Kalamata Ermeni toplumuna ait ve en çok öğrenciye sahip eğitim kurumuydu. Burada ders veren öğretmenlerden biri Vırtanes Takvoryan’dı [6]. Okul faaliyetine 1943 tarihine kadar devam eder. Bu tarihte göçmen kampı yanar ve bu yap da yok okul.

Paramiğmata göçmen kampında Rosdomyan adı ile ve Ermeni Mavi Haçı tarafından himaye edilen bir başka Ermeni okulu daha vardı. Belli ki okulun sıkça finansal ve yönetsel sıkıntılarla boğuşmuş ve bu nedenlerle 1934 tarihinde bir yıl süreyle kapanır. Okulun öğrenci sayısı 25-30 arasındaydı [7]. Burada ders veren öğretmenler arasında Roza Hayrabedyan [8] ve Büyük Yeniköy doğumlu Onnig Şarabkhanyan da vardı. Onnig’in oğlu, Kalamata doğumlu Markar Şarabkhanyan ilerde Atina Durğuti/Fiks mahallesindeki Ermeni okulunda öğretmenlik yapmıştır, daha sonra Kanada’ya taşınır ve Toronto Ermeni okulunun müdürü olur.

Rosdomyan Okulu salonunda kültürel farklı etkinlikler yapılırdı. Bunlar arasında teatral temsillerin popülaritesi çok yüksekti. Örneğin, 7 Şubat 1930 yılında Kalamata Ermeni tiyatro severleri “Avarayr Kartalı” temsilini sahneler. Vartan rolünü Terenig Menanyan, Vasag rolünü Onnig Şarabkhanyan üstlenmişti. Diğer oyuncular Sarkis Garabedyan, Stepan Aslanyan, Armenag Ovagyan, Yenovk Ovagyan, Vağinag Baltayan, Onnig Krikoryan, M. Ayvazyan, Kh. Papelyan’dı [9]. 1931’de, Paskalya günü, Ermeni devrimci Jirayr’ın (Mardiros Boyacıyan, 1856, 1894) hayatı “Ölümsüz Jirayr” oyunuyla sahnelenir. Oyuncular Onnig Şarabkhanyan, A. Papelyan, M. Gaganyan, O. Manugyan, Kh. Papelyan, Kh. Der Ğugasyan, V. Kabadayan idi [10]. İki oyuna da seyirciler büyük ilgi gösterir.

Kalamata Şehrinde Yaşayan Ermeniler: Aramyan Okulu

Kalamata Ermenilerinin büyük bir bölümü göçmen kampında yaşıyordu, fakat diğer taraftan 40-60 aile de şehirde, özellikle İpapandi mahallesinde yaşıyordu. 1939 yılı verilerine göre, şehirde yaşayan Ermenilerin sayısı (göçmen kampı buna dahil değil) 196 idi [11].İlk yıllarda şehirde Ermeni Göçmen İdaresi çalışıyordu ve faaliyet alanı ihtiyaç sahibi olanlara maddi yardım sağlamaktı.

1929’dan itibaren, şehirde karma olarak Aramyan Anaokulu ve İlkokulu faaliyet göstermeye başlar. İpapanti Ortodoks Kilisesine çok yakın, kiralanmış bir binaydı. Okul AGBU ve Güllabi Gülbenkyan Vakfı’ndan (New York) maddi yardım alıyordu. Öğrenci sayısı 40-60 arasındaydı. Okul müdürü P. Khaçigyan’dı. Orada çalışmış öğretmenlerden bilinenler H. Kasbaryan ve Hovhannes Demiryan [12]. Okul İkinci Dünya Savaşı’nda, Alman işgali yıllarında kapılarını kapatmak zorunda kalır [13].

1929’da AGBU Kalamata’da şube açar. Şehirden ve göçmen kampından 29 kişi üye olur. İlk yönetim kurulu şu isimlerden oluşuyordu: Vırtanes Takvoryan (Başkan), Hrant Simonyan (yazman), Harutyun Avakyan (sayman), Movses Mavyan ve Khaçik Yanakyan. Daha sonra oluşturulan yeni yönetimde ise şu isimler yer alıyordu: Vahram Pestilciyan (başkan), Khaçik Yanakyan (yazman), Hovhannes Çinaryan (sayman), Nışan Çakalmazyan ve Onnig Boduryan. 1930’da Paramiğmata göçmen kampı ayrı bir şubeye dönüşür ve şu isimlerin yer aldığı bağımsız bir yönetime sahip olur: Hagop Ohanyan (başkan), Hrant Simonyan (yazman), Varteres Parseğyan (sayman), Vrtanes Takvoryan ve Harutyun Avakyan [14].

Kalamata, muhtemelen 1931 senesi. Aynı şehirde bulunan Aramyan Okulu öğrencileri, öğretmenleriyle. Öğrenciler fotoğraf için özel olarak hazırlanan yaprak ve Yunanistan bayrakları ile (Kaynak; AGBU Nubaryan Kitaplığı, Paris.)
Kalamata Aramyan Okulu Anaokulu öğrencileri ve öğretmenleri (Kaynak; AGBU Nubaryan Kitaplığı, Paris.)

Toplumsal Yaşam. Meslekler, Yoksulluk ve... Futbol

Papaz Ğevont Der Ğugasyan Kalamata toplumuna misafir din görevlisi olarak hizmet etmiş. 1927’de daimi olarak şehre yerleşir. Orada hizmet vermiş son ruhani dini kurumlar arasında 1943 tarihinde gerçekleşen mektuplaşma sırasında ismi geçen Papaz Hagop Hakalmazyan.

Kalamata toplumsal hayatında Ermeni Yardım Komitesi (Komünistler) [15], Ermeni Devrimci Federasyonu-Taşnagtsutyun ve AGBU özellikle aktifti. Kilisenin yönetimi Ermeni Yardım Komitesi’nin kontrolündeydi [16].

Toplumda fikri çekişmeler ve kavgalar sıkça yaşanıyordu. Bu durum Diaspora’da yeni kurulan toplumlarda 1920’lerden itibaren sıkça rastlanan bir durumdu. Yaşanan tartışmaların nedeni Sovyet Ermenistanı’na karşı alınacak tavırdı. Bu, Ermeni toplumlarında faaliyet gösteren siyasi partiler ve organizasyonlar arasında açılan bir uçurumdu.

Bu gergin iklim Kalamata’daki küçük Ermeni toplumunda da farkediliyordu. Bunun en iyi kanıtı Paramiğmata’taki iki okuldu. Şapel-okul AGBU ve Ermeni Yardım Komitesi etkisindeyken, Rosdomyan Okulu Ermeni Devrimci Federasyonu-Taşnagtsutyun etkisindeydi. 1934’de Kalamata kilisesi yönetim kurulu tarafından bir din görevlisi seçme sorunu ciddi bir probleme dönüşür, çünlü adaylar Harutyun Khaçeryan ve Sahag Hakalmazyan iki rakip siyasi akımı temsil ediyordu. Bu gergin iklim altında, 26 Ağustosda göçmen kampı bir kavgaya sahne olur, sonuç olarak Yönetim Kurulu eski başkanı Stepan Muradyan ağır bir şekilde yaralanır [17].

Kalamata’da Taşnagtsutyun’un faaliyetleri hakkında dönemin Ermeni basınında kısa haberler var. Örneğin, 1928’de, Kalamata’da Taşnagtsutyun Günü M. Manuelyan’ın evinde törenle kutlanmış. H. Der Ğugasyan söz almıi devrim şarkıları söylenmiş ve şiirler okunmuş [18].

Ermeni Yardım Komitesi ve AGBU faaliyetlerinden örnek olarak 1934’te Aramyan Okulu’nda New York’da 1933 tarihinde öldürülen Başepiskopos Ğevont Turyan anısına yapılan tören verilebilir. Tören sırasında V. Demiryan, V. Takvoryan (AGBU yerel yönetimi başkanı), P. Khaçigyan (Ermeni Yardım Komitesi yerel yönetimi başkanı), H. Demiryan ve Protestan Kilisesi’nden Kayayan söz söylemiş. Bu anma töreninin siyasi bir anlamı da vardı, çünkü Başepiskopos Turyan Taşnagtsutyun üyeleri tarafından öldürülmüştü [19].

Kalamata emekçi Ermenilerin büyük bir kısmı işçi ve zanaat sahibi idi. Bu Yunan şehrine yerleştikten sonra onlar geçimlerini sağlamak için çiftçi, hamal, kunduracı, tenekeci, eskici, marangoz olmuşlardı. Başkaları şehre yakın dağlardan odun topluyor, daha sonra çarşıda satıyorlardı [20]. Bir çok erkek yakında bulunan şarap imalathanesinde çalışıyordu. Başkaları inşaat işçisiydi. Göçmen kampından yürüyerek yarım saat uzaklıkta incir kurutma ve saklama atölyesi vardı ve burada 1931 verilerine göre 20 Ermeni kadın çalışıyordu [21].

Göçmen Ermenilerden bir çoğu işsizdi ve göçmenler içinde genelde yoksulluk hüküm sürerdi [22].

1920’lerin ortasında Kalamata Ermenileri kendi futbol takımlarına sahip olur. Takımın resmi ismi Kalamata Ermeni Sporcular Derneği idi, fakat dönemin Ermeni basınında “Ararat” olarak geçiyor. Takım Yunanistan yerel liginde mücade ediyordu. 1929’da “Ararat” yönetim kurulu başkanı T. Şarabkhanyan’dı, yazmanı ise D. Minasyan. 1930’da futbol A Takımı sporcuları şunlardı: A. Mavyan, H. Ohanyan, V. Baltayan, M. Ayvazyan, S. Papazyan, Z. Çinaryan, Kh. Mikayelyan, Y. Khronopulos, Onnig Şarabkhanyan, M. Der Ğugasyan, P. Ohanyan, Ş. Krikoryan, S. Simonyan, V. Der Ğugasyan. “Ararat” bir de B takımına sahipti [23].

Alman İşgali (1941-1944): Direniş ve Parapiğmata Yangını

Kalamata Ermenileriin sözel tarih kaynakları, Yunanistan’ın Nazi orduları tarafından işgal edildiği II. Dünya Savaşı sırasında (1941-1944), Ermenilerin işgal kuvvetlerine karşı başlayan direniş hareketine faal olarak katıldıklarını gösteriyor.

Göçmen kampı sakinlerinden Yeranuhi Mıgırdiçyani Ermeni ve Rumlardan oluşan bir fedayi/gerilla grubu olduğundan ve başında da Manug / Manolis Katırcıyan’ın olmasından bahsediyor. Yunanlılar kendisini sadece “Armenis” (Ermeni) olarak adlandırıyorlardı. Tüm Yunanistan’ın kıtlıkla mücadele ettiği bir dönemde, Manug akşamları ekibiyle akşam saatlerinde şehri basar ve yiyecek depolarını açardı. Kendisi halkı önceden bilgilendirmiş olur ve halk gelip ihtiyaç olan yiyeceği alırdı. [24]

Yeranuhi Mıgırdiçyan II. Dünya Savaşı’ndan sonra Yunanistan’da komünistler ve sağ güçler arasında iç savaşın (εμφύλιος, enfilios, kardeş kavgası) baş gösterdiğini ve Manug’un bir komünist olarak çatışmalara katıldığını anlatıyor. Hatta sağ hükümet Manug Katırcıyan’ın yakalanması için ödül koymuştu. Kalamata saklanıyordu. Manug’un şehirden kaçışı tam bir macera. O günler Kalamata’da bir Ermeni vefat eder ve cenazesi Atina’da yapılacaktı. Manug’u gizlice tabuta koyarlar ve böylece Manug güvenli bir şekilde Atina’ya ulaşır. Burada Sovyet Ermenistanı’na göç başkayana kadar gizli yaşamına devam eder. Manug iç göçe katılır ve bir çok Ermeni Komünist ile beraber kendisi de Sovyet Ermenistanı’na gider.

Ermenilerin Kalamata’daki Nazi karşıtı direniş hareketine getirdikleri dikkat çekici katılımı farklı hikayeler vasıtasıyla aktarmak mümkün. Aralık 1943 tarihinde, Kalamata hapishanesinde tutuklu bulunan 14 Ermeni vardı ve onlar muhtemelen direniş hareketi üyesiydiler. 24 Kasım 1943’de yaşanan bir başka olay da var. O gün, Nazi ordusu Kalamata’da 10 kişiye kurşuna dizer. Bu, direniş güçlerinin bir saldırısı sırasında bir Alman askerinin yaralanmasına karşı verilmiş aşırı bir tepki idi. Kurşuna dizilen 10 kişi arasında Ermeniler de var: Khaçik Arslanyan (1918’de, İzmit Ferizli doğumlu), Hagop Fedyan (24 yaşında), Vahe Mavyan (1901, Armaş doğumlu) [25]. 8 Şubat 1944’de Kalamata Nazi ordusu tarafından şüphelileri yakalama bahanesiyle kuşatılır. Bu olay Kalamata “bluko” adıyla biliniyor. Yunan resmi verilerine göre, tutuklananlardan 153 kişi kurşuna dizilir. Bu kişiler arasında Gayan Malivyan adı da var. Yunancaya çevrilmiş ve böylece telaffuzu bozulmuş bir Ermeni ismi. Maalesef asıl ismi bulmak mümkün olmadı. Diğer kaynaklar kurşuna dizilien kişilerin çok daga fazla olduğu ve sayılarının 520’ye ulaştığını söylüyor.

Yunanistan’da yayın yapan “Nor Gyank” [Yeni Hayat] Ermeni gazetesi 1946’da yayınlanan bir makalede Kalamata’daki bu “bluko”da ve farklı nedenlerle tutuklanan 12 Ermeninin Almanya’daki toplama kamplarına yollandığını yazıyor. Smpat Ğazaryan (1909 Armaş doğumlu) ve Nışan Çiftçiyan (1923, Kalamata doğumlu) bunlardan sadece ikisi. Onlar Nazilere karşı yapılan direnişe katılmışlardı. İkisi de Münih’in kuzeyinde yer alan Dachau toplama kampında tutulur ve orada da katledilirler. 12 Ermeniden sadece beşi savaş sonunda Yunanistan’a dönebilir. Bu beş kişiden üçünün isimlerini biliyoruz: Vartkes Apkaryan (1915 Adapazar doğumlu, Dachau’da hapsedilmiş), Sarkis Sogoyan (1905 doğumlu, Dachau’da hapsedilmiş), Hovhannes Mıgıçyan. Aynı gazete Hımayag Mavyan (18 yaşında, Armaşlı) ve Karnig Kasbaryan’ın (23 yaşında, Arslanbegli) isimlerini de zikretmiş. Bu kişiler de aynı “bluko” sırasında tutuklanır, fakat akıbetleri meçhul kalmıştır. Kuvvetle muhtemel Nazi kuvvetleri tarafından katledildiler [26].

Direnişi bastırmak için gösterdikleri mücadele sırasından Naziler uyguladıkları ceza ve yaptırımlarda sınır tanımıyorlardı. Bu anlamda Nisan 1943 Kalamata Ermenileri tarihinde kara bir tarih. Bu ayda Nazi orduları Kalamata Ermeni Kampı olan Parapiğmata’yı tamamen yakıp, haritadan sildiler. Halk şehirde bulunan en ufak sağlık şartlarından dahi yoksun bodrum katlarına sığınmak zorunda kalır [27].

Atina Merkez Yönetimine Kalamata yönetim kurulu ve AGBU yerel yönetimi tarafından yazılan 6 Mart 1946 tarihli mektup. II. Dünya Savaş’ından sonra yazılan mektup Nazi işgali yıllarında Kalamata Ermeni toplumunun yaşadığı sıkıntılar  hakkında belirli bilgiler içermekte: “Maalesef işgal zamanında acı bir kaderin mirasçıları olarak İtalyan-Alman Faşist kan emici canavar vahşice işlerle göçmen kampının okul-kilisesini ve bizim evlerimizi yıkıp yaktılar (Kaynak; Yunanistan Ermeni Ruhani Önderliği Arşivi, Atina.)

Toplumun Son Etabı Ermenistan’a Hicret

Kalamata Ermenileri hakkında Ermenice ve Yunanca basınında yer alan makaleleri okuduğumuzda edindiğimiz izlenim, burada yaşayan göçmen Ermenilerin Paramiğmata göçmen bölgesinde şehrin genel ortamına nazaran marjinal bir hayat yaşadıkları yönünde. Atina’da bulunan Ermeni yöneticiler belli ki bu topluma karşı gerekli olan özeni göstermemişlerdir. Kalamata Ermeni okullarının daima maddi sıkıntıları olmuş, Ermeni toplumu fakir kalmış ve sosyal sorunlarla boğuşmak durumunda olmuştur. Yunan basını sadece bir suç hasıl olduğunda veya düzen ihlal edildiğinde Kalamata Ermenilerini gündeme taşımıştır. Tahmin edilmesi zor değil; bu makalelerde Kalamata Ermenilerine karşı olumsuz yorumlar bulmak mümkün.

İşte bu şartlar altında II. Dünya Savaşı felaketinden çıkar çıkmaz, Yunanistan Ermenileri tarihinde yaşanan en önemli olay meydana gelir; Sovyet Ermenistanı’na hicret. 1946-1947 tarihlerinde, o sırada 500 kişi kadar olan [28] Kalamata Ermenilerinin çoğunluğu Sovyet Ermenistanı’na giden hicret kervanına katılır. Çok az aile Yunanistan’da kalır, fakat onlar da Kalamata’yı nihayi olarak terk ederek Atina’ya yerleşir [29].

Makaleyi, 1946-1947 yıllarında Sovyet Ermenistanı’na doğru yaşanan hicret nedeniyle Kalamata Ermeni toplumunun kısa tarihinin sona erdiğini söylemekle bitirebilirdik. Fakat öyle değil. 1990’larda Sovyetler Birliği’nin yıkılmasıyla beraber eski Sovyet Ermenistanı’ndan batı ülkelerine doğru bir göç dalgası baş gösterir. İşte bu şartlar altında Kalamata’da yeniden küçük bir Ermeni toplumu oluşur. Ermeniler Yunan Kilisesi’nden S. Nigoğayos Kilisesi’ni ödünç alıp, kendi özel cemaat hayatlarını sürdürürler.

  • [1] Το χθεσινό προσφυγικό συλλαλητήριο, το επιδοθέν ψήφισμα [Göçmenlerin Dünkü Toplantısı ve Talepleri], Σημαία Καλαμών [Simea Kalamon /Kalamata Bayrağı], 9 Ocak 1923, Kalamata.
  • [2] Vartan Vartanyan, “Kalamata”, Hunahay Darekirk [Yunanistan Ermeni Salnamesi], 1927, I. yıl, “Nor Or” Yayını, Atina, ss. 380-381.
  • [3] Sekim, “Kalamata Ermeni Toplumu” [Ermenice], Nor Or, 22 Kasım 1934, Atina. Tığtagits, “Kalamata Ermeni Toplumu” [Ermenice], Nor Or, 26 Temmuz 1936, Atina.
  • [4] Vartan Vartanyan, “Kalamata”.
  • [5] Tığtagits, “Kalamata Ermeni Toplumu” [Ermenice]. Sekim, “Kalamata Ermeni Toplumu” [Ermenice].
  • [6] Parapağmatatsi, “Kalamata-Parapiğmata’da Eğitim Hayatı” [Ermenice], Nor Or, 19 Ekim 1934, Atina.
  • [7] Tidoğ, “Kalamata-Parapiğmata’da Eğitim Hayatı” [Ermenice], Nor Or, 8 Ekim 1930, Atina.
  • [8] Nerga Mı, “Kalamata’dan Yankı” [Ermenice], Nor Or, 15 Ocak 1936, Atina.
  • [9] Tığtagits, “Kalamata-Parapiğmata’da Vartanants” [Ermenice], Nor Or, 12 Mart 1930.
  • [10] Tığtagits, “Jirayr” [Erm.], Nor Or, 18 Nisan 1931, Atina.
  • [11] Yunanistan Ermeni Ruhani Önderliği Arşivi, 1939’da Ruhani Önderlik tarafından yapılan nüfus sayımının sonuçları - Kalamata.
  • [12] Tığtagits, “Kalamata Ermeni Toplumu” [Erm.], Nor Or, 28 Aralık 1936, Atina. Tığtagits, “Kalamata-Parapiğmata’da Ermeni Yaşamı” [Erm.], Nor Or, 17 Ekim 1930, Atina. Parapiğmatatsi Mı, “Kalamata’dan Yankı” [Erm.], Nor Or, 2 Eylül 1931, Atina.
  • [13] “Aramyan Okulu Yönetim Kurulu Raporu, 1936-1937 Eğitim Yılı”, 17 Aralık 1936 [Erm].
  • [14] Ermeni Genel Hayriye Cemiyeti Altın Kitabı, 1906-1931, I. Cilt, Paris, ss. 240-241 [Erm.].
  • [15] Tığtagits, “Kalamata’da Yas Töreni” [Erm.], Sevan (üç günlük gazete), 15 Mart 1934, II. yıl, sayı 87, Atina. “Ermeni Yardım Komitesi’nin Kalamata’daki Faaliyeti” [Erm.], Ararat gazetesi, I. yıl, sayı 2, 23 Ocak 1925, Atina.
  • [16] Sekim, “Kalamata Ermeni Toplumu”.
  • [17] S., “Kalamata Ermeni Toplumu Ayrıştı” [Erm.], Nor Or, 4 Eylül 1934, Atina.
  • [18] Tığtagits “Kalamata’da Taşnagtsutyun Günü Kutlamaları” [Erm.], 12 Ekim 1928, Atina.
  • [19] Tığtagits, “Kalamata’da Yas Töreni” [Erm.], Sevan (üç günlük gazete), II. yıl, sayı 87, 15 Mart 1934, Atina.
  • [20] Tığtagits, “Kalamata’dan Haberler” [Erm.], Nor Or, 16 Şubat 1924, Atina.
  • [21] Parapiğpatatsi Mı, “Kalamata’dan Yankı” [Erm.], Sekim, “Kalamata Ermeni Toplumu” [Erm.].
  • [22] P. Khaçigyan, “Kalamata-Parapiğmata Ermeni Yaşamı” [Erm.], Nor Şarjum, 18 Ekim 1931, II. yıl, sayı 35 (80), Atina.
  • [23] Marzaser, “Kalamata-Parapiğmata’daki Ararat Futbol Takımı” [Erm.], Nor Or, 27 Şubat 1930, Atina.
  • [24] Yeranuhi Mıgırdiçyan ile söyleşi, Ağustos 2000, Atina.
  • [25] Nor Gyank [Erm.], 28 Temmuz 1946, II. yıl, sayı 402, Atina.
  • [26] Nor Gyank, 28 Temmuz 1946, II. yıl, sayı 402, Atina.
  • [27] Kalamata Yönetim Kurulu ve AGBU Kalamata Şubesi’nden Atina Ermeni Merkezi Yönetimi’ne mektup, 6 Mart 1943, Kalamata.
  • [28] Kalamata Yönetim Kurulu ve AGBU Kalamata Şubesi’nden Atina Ermeni Merkezi Yönetimi’ne mektup, 6 Mart 1943, Kalamata.
  • [29] Bunlardan bilinenler Sarakyan, Tavityan, Şarabkhanyan, Çinaryan ve Khasmanyan aileleri.

Kalamata, Çinaryan ailesi. Ayaktakiler, soldan sağa; Hovhannes Çinaryan ve eşi Gadarine Çinaryan. Oturanlar, soldan sağa; Menduhi (Gadarine’nin annesi), Gadarine ve Hovhannes’in oğlu Haygaram Çinaryan (Kaynak; Azad Garabedyan – Çinaryan.)

Kalamata, Çinaryan Ailesi. Ön sıra, soldan sağa; Menduhi, Meline Çinaryan, adı meçhul bir kadın, Haygaram Çinaryan, adı meçhul bir kadın. Ayakta, soldan sağa; Adrine Çinaryan, Harutyun Çinaryan, Zakar Çinaryan, Hovhannes Çinaryan, Gadarine Çinaryan (Kaynak; Azad Garabedyan – Çinaryan.)

1939’da, Yunanistan Ermeni Ruhani Önderliği tarafından yapılan nufüs sayımının sonuçları, Kalamata. Her bir sayfa ayrı bir aile hakkında. Yunanca ile ailenin soyismi, her bir bireyin adı, yaşı ve mesleği belirtilmiş. İlk sayfa Çinaryan ailesi hakkında. Hanenin önde geleni Ohannes Çinaryan, 39 yaşında ve mesleği de ayakkabıcılık. İkinci sayfa Sağıryan ailesi hakkında. Evin ileri geleni Garabed Sağıryan 49 yaşında, mesleği ise ayakkabıcılık (Kaynak; Yunanistan Ermeni Ruhani Önderliği Arşivi.)

Kalamata, Çinaryan ailesi. Ön sıra, soldan sağa; Harutyun Çinaryan (oturan), Sarkis Çinaryan (ayakta), adı meçhul (oturan), Haygaram Çinaryan, Menduhi (oturan), Meline Çinaryan, Hovhannes Çinaryan. Ayakta, soldan sağa; Adrine Çinaryan, Zakar Çinaryan, Gadarine Çinaryan (Kaynak; Azad Garabedyan – Çinaryan).

Kalamata. Ön sıra, soldan sağa; Sarkis Çinaryan, Armenuhi Çinaryan, Meline Çinaryan. Arkada; Haygaram Çinaryan (Kaynak; Azad Garabedyan – Çinaryan.)